A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S POLIA ARCHAEOLOCICA 13, 1990
Elśbieta Grzelakoueka
PR ÓBA REKONSTRUKCJI ZMIAN ROŚLINNOŚCI W O K O LICACH OSADY KULTURY POMORSKIEJ W ODRACH
N A PODSTAWIE ZRODEŁ P R Z Y R ODNICZYCH (p o d s u m ó w a n ie wstępnej fazy badarf )
Materiały z badarf o s ady k ultury pomorskiej w Odra c h (st. 2, gm. Czersk), d o t y chczas nie doczekały się całośc i o w e g o o p r a c o w a -nia. Istniejące już krótkie wzmianki* na temat tego stanowiska p o z walają na a o c e n i e n i e jego rangi.
W przeszłości stanowisko to dw u k r o t n i e było objęte badaniami ratowniczymi, w 1926 r. kierował nimi Józef Kostrzewski, a w 1962 r. Leon J. Luka; m a t e r i a ł y z ó w c z esnych badail znajdują się w M u z e u m A r c h e o l o g i c z n y m w Gdańsku.
bliższe z a interesowanie się o m a w i a n y m s t a n o w i s k i e m przez K a -tedrę Archeologii Uniwer s y t e t u Łódzkiego w y n i k a z k i lku powodów, m. In. z faktu, iż jest to jedna z ni e w i e l u bad a n y c h osad kultury pomorskiej w ogóle, a na terenie północnej części B o rów T u c h o l -skich jedyna. Bar d z o interesująco prezentuje się m ateriał c e r a m i -czny wiązany г wcześ n i e j s z ą fazą osadniczą, łączoną z o b e c n o -ścią na tyn, terenie ludności kultury p u c h a r ó w lejkowatych.
Całościowe pr z e b a d a n i e tego s t a n owiska może w i ę c do s t a r c z y ć dan y c h d o t y c z ą c y c h rozwoju o s a d nictwa zarówno neolitycznego, jak i z wczesnej epoki żelaza. W konsekwencji może pr z y c z y n i ć się d o
L. J. Ł u к a, Kultura насhodniopanoгака na Pomorsu Cdańakin, Wro-cław I9t>6, a. 292-293. H. K l i c h o v s k a , Zovartvéé próbki e uykapaliek •J Ckh\j.ah \>ou. Chojnice z lä6i r., "Sprawozdania Archeologiczne" 1969, C..21, *. 419; j. K i s i c c i ń s k i , О а^юооЬаоК uataleniti chronologii prahieto~ ryoanej orki у Odrach, u pou. chojnickim, "Acta Archaeologica Lodzienei«"
p o s z e rzenia wiedzy, dotyczącej procesów osadniczych i g ospodar-czych w skali m ezorogionu Borów Tucholskich, skupiających zain-teresowania badawcze Katedry Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego,
Z terenów północnej części B o rów T ucholskich znamy wiele cmentarzysk i grobów skrzynkowych kultury pomorskiej, Dużo p u n k -tów o sadniczych tej kultury tutaj ujawniła prowadzona akcja sy-stematycznych badarf powierzch n i o w y c h (AZP}. Nawet z terenów bez-p o ś rednio sąsiadujących z osadą w Odrach pochodzą znaleziska wspomnianego typu, wskazujące, iż istniało tu niegdyś żywe o s a d n i -ctwo kultury pomorskiej.
Na podjęcie decyzji o wznowieniu badarf w omawianej osadzie duży wpływ także m i ało stałe zagrożenie, jakie dla stanowiska sta-nowi coroczna uprawa pola, na którym jest z l o k a l i z o v n n e . W p r z y -szłych sezonach badawczych zamierza się p r z e p r o w a d z i ć na dużą skalę prace wykopaliskowe, kierunki których wyznaczyły sondażowe badania.
Wydaje się, iż podjęcie prac z zastosowaniem najnowszych o- siągnięć nauk pomocniczych powinno przynieść wiele danych, o k r e -ślających rolę tego punktu w osadnictwie najbliższego regionu.
Istniejące o p r a c owania rnakroszczątków roślinnych, wydobytych 2
j trakcie prac w 1962 r. , a także wzmianki w literaturze o wy-nikach badarf py ł k o w y c h z p o b l i skiego t o r f o w i s k a 3 i łączenie z o-4 saoą śladów orki spod ku r h a n ó w cmentarzyska kultury wlelbarskiej , pozwalają na wyciąganie pewnych wniosków, dotycz ą c y c h środowisk.-» przyrodniczego, istniejącego w tej okolicy w trakcie użytkowania osady. Porównanie n a t omiast tych w y n i k ó w z danymi zawartymi we w z o rcowym dla północnej części Borów Tuchol s k i c h profilu osa d ó w jeziora Wielkie G a c n o 5 może sprzyjać rekonstruowaniu zmian, z a c h o -d zących na interesującym nas terenie.
W trakcie badarf w celu rozszerzenia analizy poL r a n o próbki do o p r acowań pro f i l u p y ł kowego torfowiska bezpo ś r e d n i o
przyległe-2
K l i c h o u s k a , Zawartość pi'obki..., s. 419, 3
K. W a s y l i k o w a - profil nie publikowany z torfowiska w Od-rach.
i
K w i e c i ń s k i , 0 epoaobaah ustalenia..., s. 75 г
5 И. H j e 1 m r o o s-E r i c $ s o n, Holooene Develop/^r.t of lúke kielkie Ga<?no Area, Northueetem Poland, Lund 1981, s. Ab.
9 0 do wzgórza, na którym została zlokal i z o w a n a osada. W chwili obecnej d ysponujemy wstępnymi wynikami analiz pali n o l o g i c z n y c h . Na ich podstawie możemy stwierdzić, ii torfowisko zaczęło two-rzyć się w p ó ź n y m glacjale. W jego oko l i c y wy s t ę p o w a ł a n a j p r a w d o -podobniej ro ś l i n n o ś ć typu tundry parkowej, a drz e w a nie s t a n o w i -ły zwartej pokrywy terenu, choć ich pyłek stanowi aż 72% ogólnej sumy ziaren w spektrum.
W ś r ó d roślin zielnych do m i n u j ą trawy i turzycowate. Obecne są też ziarna pyłkowe roślin świat ł o ż ą d n y c h jak po s ł o n e k i inne c h a r a kterystyczne dla chłodnych, ot w a r t y c h zbiorowisk roślinnych. Wśród drzew dominuje brzoza (32,3%), obok której w y s tępuje w dość znacznych ilościach w i e r z b a (26,4%), a także sosna (8 ,6 %) i j a -łowiec (5,1%). w przeważającej ilości pyłek brzozy reprezentuje jej karłowatą odmianę. Natomiast w y s t ę p o w a n i e wie r z b y na tym p o -ziomie należy raczej wiąz a ć z lokalnymi w a r u n k a m i siedliskowymi niż klimatycznymi. B e zpośrednie sąsiedztwo zbiornika w o d n e g o p o -twierdzają wy s t ę p u j ą c e w spektrum gatunki roślin wodnych.
S zczególnie intensywne procesy torfotwórcze m u s i a ł y p r z e b i e -gać w trakcie okresu p r e b o r e a l n e g o i borealnego, kiedy to u t w o -rzyła się warstwa torfu o miąższości p r zekraczającej łącznie 1 m. Pochodzący z niej m ateriał pyłkowy jest bard z o dob r z e zachowany.
W okresie p r e b o r e a l n y m zwiększa się udział sosny (do 29,74
Í ,
lecz nadal d ominuje brzoza. Niezna c z n i e zmniej s z a j ą się ilości ziaren pyłków roślin ś w i a t łożądnych i jałowca. Na p r z e b i e g a j ą c ą poprawę w a runków klimatycznych może ws k a z y w a ć pojawienie się p o -jedynczych ziaren p y ł k ó w wiązu i leszczyny, a także pojawienie się pyłku topoli. W tym czasie, prawd o p o d o b n i e w okolicy o m a w i a -nego stanowiska, dochodzi do rozwoju lasów brzozowo-sosnowych, z u trzymującymi się e l e m entami zbiorowisk otwartych.0 pewnym o s u k z c piu klimatu może świadczyć pojawi en ie się na m iejscu roślinności wodnej gatunków błotnych, w s k a z uj ąc yc h na z a -rastanie zbiornika wodnego.
w okresie bo r e a l n y m w z r a s t a zwartość lasów, a k r z y w a d r zew osiąga 91%. W ich ramach coraz większe znaczenie p r z y p a d a ł o s o -śnie, której krzywa pod koniec omawia n e g o okresu pr z e w y ż s z a k r z y
-6 A i M Ü 2(» pyikową torfowiska sąsiadującego te jt. 2 w Odrach wykonuje Z. Balwiers я Instytutu Geografii IfŁ,
w ą brzozy (sosna 57%, a brzoza 17,5%). Ustawicznie wznoszą się też wartości krzywej leszczyny i wiązu.
M o żna stwieruzić, iż panujący na początku okresu borealneqo las brzozowo-sosnowy przemienił się w s o s n o w o r b r z o z o w y , z udzia-łem pierwszych drzew ciepłolubnych.
Próby reprezentujące kolejne okresy k limatyczne są mniej li-czne. prawdopodobnie począwszy od okresu atlantyckiego znacznie zmniejszyło się tempo procesów torfotwórczych. Okres atlantycki reprezentują pyłki drzew, wskazujące na istnienie w tym czasie charakterystycznego dla omawianego klimatu lasu typu Quercetum mixtum. Nadal dominuje sosna i brzoza przy znacznym współudziale a rzew ciepłolubnych, jak dąb, lipa i jesion. Ilość pyłu roślin zielnych nie wskazuje na w i ę k s z ą rolę zbiorowisk o t w artych w ńw- c zesnym krajobrazie. W okresie subborealnym w dotąd panujących zbiorowiskach leśnych pojawił się grab i buk.
Trudne do wyodrębnienia na tym etapie badań są piętra p y łko-we schyłkołko-wego okresu subborealnago i początkowe subatlantyckie- go. Byłyby one najciekawsze z punktu w i dzenia możliwości r e kon-strukcji lokalnej roślinności, istniejącej w trakcie użytkowania osady kultury pomorskiej.
Obecnie możemy jedynie całościowo rozpatrywać w y m i enione o- kresy klimatyczne. Można stwierdzić, iż w trakcie okresu subat- lantyckiego r e p rezentowanego w próbach profilu z O d r ó w w zasadzie pyłek drzew nie uległ zmianie jakościowo w stosunku do p o -przedniego okresu holoceńskiego. Znaczne różnice można odnotować w zbiorowiskach roślin zielnych, które zaczynają odgrywać coraz większą rolę. Tu nadal dom i n u j ą trawy i turzycowate, lecz p o j a -w ia się też pyłek zbóż, osiągając w ostatniej z analizowanych prób wartość 7 ,1 % w s z y s t k i c h roślin reprezentowanych w spektrum. Tak wysokie procentowe wartości roślin zbożowych we w z o rcowym profilu z W i e l k i e g o Gacna datowane są na okres średniowiecza . Na tym poziomie w ś ród roślin zbożowych udało w y o d rębnić się żyto stanowiące 0,9 8 %.
Obecność tak dużej ilości C e r ealiów niewątpliwie świadczy o dość intensywnej uprawie roli. Na obecność grup ludzkich w t r a k
-7 H j e l m r o o s-E r i c s s o n, tiolocene Development..., я. 59, tab. ЗА.
cie okre s u s u b atlantyckiego w o t o czeniu torfowiska w s k a z u j ą też inne rośliny towarzyszące człowiekowi, jaks > г д а { й м , Chenopodict- aeae, Rum&x acetoea/acetceella czy plant ago lanoeolata.
Sku t k i e m działalności grup ludzkich jest też o d l e s i e n i e o b -szaru, wyrażające się spadkiem udziału d r z e w d o 69,8%. D opiero przebadanie całego ciągu prób (w chwili obecnej op r a c o w a n o 12 z 3b prób) i zestawienie p e ł n e g o profilu p y ł k o w e g o pozwoli na d o -konanie głębszej analizy p o r ównawczej i możliwe, iż na tej p o d -stawie uda sią wył o n i ć te zmiany, które m i a ł y lokalny charakter. B a d a n i o m spec j a l i s t y c z n y m zostaną też poddane m a k r o s z c z ą t k i , na które na t r a f i o n o w trakcie prac na terenie o s ady i torfowi- słta. Jednakże ws z y s t k i e te analizy wy m a g a j ą czasu n i e z b ę d n e g o do ich przeprowadzenia. P r zypuszczalnie d o s t a r c z ą one c i e kawych d a -nych źródłowych i r o z szerzą bazę typową dla o p r acowań a r c h e o l o -gicznych.
Na obecnym etapie ch c i a ł a b y m zestawić fakty o ś wietlające zmiany środowiska, jakie zachodziły w c zasach p o p r z e d z a j ą c y c h u- żytkowanie osady w początkach epoki żelaza. Zachodzi bow i e m p y t a -nie, co w p ł y n ę ł o na pojawienie się na wys p i e o d e rskiej tak 1.Ю tensywnego o s a d n i c t w a w sc h y ł k o w y m o kresie epoki brązu, h a l s z t a -c k i m i w-czesnolateńskim.
Os a d n i c t w o to poprze d z a ł a “p u s t k a “ n o t o w a n a zarówno w ź r ó d -łach archeologicznych, jak i palinologicznych; sięgała czasów w c z e s n e g o brązu. Brak jest bowiem m a t e r i a ł ó w zabytk o w y c h d a t o v a -ných na III okres epoki brązu, a łączonych z k u l t u r ą łużycką. Lokalny c h a rakter zarejestrowanej przerwy podkre ś l a j ą badania pa- linologiczne z innych terenów Pomorza W s c h o d n i e g o 8 , jak i p o -chodzący z nich m ateriał archeologiczny.
Rysujący się w p r o filach p y ł k o w y c h północnej części E o r ó w Tu-cholskich^, spadek działa l n o ś c i grup ludzkich przypadał na lata 1500-800 p.n.e. Na ten okres, o d p o w i a d a j ą c y drugiej części sub- borealnego, dat o w a n a jest faza wzmożonej d z i a ł a l n o ś c i
gospodar-8
K. T o b o l s k i , Uprowadzenie do poetglacjalnej historii tvelin- nooci nu Porrorau Zachodnim, [w: ] ftroblemy epoki kamienia na Pomorzu, Słupsk 1983, s. 74.
9
K. C r * e l a k o w s k a , Ürodouißkoue ишгипкоиктга
oaad-лг'ссш
pradziejowego i ucneenoeredniewieaznego północnej c z ę ś c i Boróu
Tu-chola
k í-h,
"Acta Universitatis Lodziensis” 1989. Folia arcbaeologica 11, e.czej człowieka, widocznej zarówno w profilu Jeziora żarnowiec-k i e g o 1 0 , jak i Jeziora Godsj 'e w s k i e g o 11 (z okolic Tczewa). W obu p rzypadkach wymieniona faza osadnicza łączona jest z d z i a -łalnością ludnoáci kultury łużyckiej w III okresie epoki brązu. W profilu J e z i o r a G o dziszewskiego notuje się od tego czasu ciągłą krzywą roálin zbożowych, choć wtedy ich w artość nie p r z e -kracza 0,5% wszystkich roálin wyróżnionych w spektrum. Przy czym udział wszystkich roálin w s k a źnikowych dla osadnictwa ludzkiego sięgał aż 9% sumy pyłków.
Podobna sytuacja odnotowana w diagramie J e z i o r a Żarnowieckie- 1 2
go skłoniła badaczy do dopatrywania sie większej roli hodowli zwierząt wáród zajęć okolicznej ludnoáci w III o kresie epoki b r ą -zu, Natomiast w profilach pyłkowych z północnych terenów B o r ó w T ucholskich - z których pochodzi omawiana osada w Odrach, st. 2 - odzwierciedla się wówczas spadek aktywności osadniczej grup lu-dzkich.
Przyczyn takiego stanu rzeczy możemy doszukiwać się w z m i a -nach, jakie zaszły wówczas w środowisku przyrodniczym. Już bowiem od,połowy окгези subborealnego nastąpiło wyraźne osuszenie k l i -matu, który z umiarkowanie suchego (początkowo z jednym
wahnię-1 3
ciem wilgoci) stał się w ybitnie 3 uchv , Doprow a d z i ł o to d o p o -ważnych spadków wód, nawet w w i ę kszych rzekach (np. Wiśle).
Zapewne tym bardziej czułe na obniżenie się poziomu wód były p iaszczyste okolice Borów Tucholskich. Ubożała zmieniająca się wraz z kl i m a t e m szata roślinna, a co za tym idzie, zmniejszały się zapewne "zapasy" żywności zarówno w lasach, jak i śro d o w i -sku rzek i jezior.
Wraz z p o g o r s z e n i e m się stosunków wodnych m u s i a ł o dojść do r o z proszenia d o m inującego d o tąd w północnej części Borów T u c h o l -skich osadnictwa na sandrąch*^. Potwierdza to wła ś n i e całkowity
10 T o b o l s k i, Uprowadzenie du {>oetglaxjalnej..., s. 74. Z nie publikowanych materiałów udostępnionych przez G. Miotk. 12
T o b o l s k i , Wprowadzenie do poetglaajaliwj.... s. 74 i n . 13
J. S t a s i a k. Próba odtworzenia przemian klimatycznych w okre-sie subboreainyn i eubatlantyók-Lm w półwano-wechodnisj Pol вое, "Folia Qua-ternär i a" 1968, t. 29, s. 139.
14
brak stanowisk datowa n y c h na III okres epoki brązu. W diagramie p y ł k o w y m z W i e lkiego Gacna'^ okres ten o bejmuje podstrefą pyłków Queraae-Vlmta-Haea-Corylua (1775-775 p.n.e.).
W lasach n a dal panuje wtedy sosna, a zaznac z a j ą c y się w ó w c z a s wzro s t udziału brzóz moż n a łączyć ze zwięk s z e n i e m otwart o ś c i zciorowisk leśnych. Ekspansja grabu w tej pod f a z i e m o ż e obrazować zarastanie tego drz e w a na lepszych glebach pól i pastwisk. To łączy się ze s p adkiem p r ocentowych war t o á c i p y ł k ó w drzew c i e p ł o -lubnych. W efe k c i e zmian klimatycznych, w końcowej części tej podfazy, notuje się całkowity zanik lipy i jesionu, a wiąz w y -stępował już tylko p r a w d opodobnie w postaci p o j e d y n c z y c h drzew.
Gdy na żyiniejszych gle b a c h grab i dąb były jeszcze skł a d n i -kami lasu, to bardziej sucho g l eby sandrów w głównej mie r z e p o -rastała sosna z d o m i e s z k ą d ębu i brzozy. Brzegi jezior i tereny po dmokłe porastały olchy, a wśród nich m o gły znajdować sie też n.ieszane lasy g r a b o w o - d ę b o w e i pojedy n c z e stanowiska buka.
Następna wy r ó ż n i o n a w o m a w i a n y m pro f i l u po d s t r e f a Queroue-Pt- sva (775-75 p.n.e.) c h a rakteryzowała się m a k s y m a l n y m i w a r t o -ściami świerka i olchy. Świadczy to o w y r a ź n y m zwilg o t n i e n i u k l i -matu i p o d n i e s i e n i u się wód gruntowych, gdyż płyt k o u korzeniony świerk tylko w takich pr z y p a d k a c h p o j a w i a się w siedliskach. W i -doczny na tym p oziomie spadek grabu m o ż e być łączony ze w z r o s t e m d z i ałalności ludzkiej i z zajmowaniem po r a s t a n y c h d o tąd przez niego g leb p o d uprawę.
W ramach omawianej podstrefy rozpoczyna się ciągła krz y w a r o -ślin zbożowych, której w artości zbliżone są d o p r z y t a c z a n y c h poprzednio, a charakt e r y s t y c z n y c h dla w c z e ś n i e j s z e g o okresu w o- k olicach Tcz e w a czy Żarnowca.
W s chyłkowych fazach okresu s u b b o r e a l n e g o wy s t ą p i ł y pi e r w s z e o d l e s i e n i a not o w a n e w pr o f i l a c h północnej części B o rów T u c h o l -skich, spowodowane d z i a ł a l n o ś c i ą c z ł o w i e k a ' 6 .
Oprócz tego za intensyfikacją d z i a ł a l n o ś c i g r u p ludzkich na tym terenie p r z e m a w i a zwiększenie się udziału w spektruro p y ł k o -w y m roślin synantropijaych. Na ich po d s t a w i e M. H j e l m r o o s E r i c s
-*5 H j c l m r o o e-E r i c c s o n, Hclocene D e v e l o p m e n t , s. 46. Profile jezior Suszek i Kęsowo - wstępne opracowanie udostępnione przez G. Kiotk.
sur., autorka analizy palinologicznej W i e lkiego Gacna, datuje fa-zy wzmożonej działalności ludzkiej na lata 800-400 p . n . e . 1^
Przypada ona na wilgotniejszy i chłodniejszy okres w ramach omawianej wcześniej podfazy Quereua-Pioea, Chrono logiczni a można ją łączyć z p o c z ą t k i e m okresu subatlantyckiego, kiedy to po c z a -sowym oziębieniu i wy r a ź n y m zwilgotnieniu klimatu nastąpił kli-mat untiarkowanic wilgotny, z jednym n i e w ielkim w a h n i e n i e m wilgo-
t 8
ci . S t w orzyło to dogodniejsze warunki do rozwoju osadnictwa w trakcie omawianej podfazy.
Analizując intensywność ówczesnego osadnictwa, uwidocznioną w profilacn pyłkowych północnej części Borów Tucholskich, należy stwierazić, iż wśród wyróżnionych roślin antropofity wykazują mniejsze opanowanie tego teráriu przez człowieka niż chociażby w okolicach Tczewa. I tak np. w profilu Wielkiego Gacna wskaźniki osadnictwa ludzkiego w tej fazie wyr a ż a j ą się liczbą 3% w s t o -sunku do ws z y s t k i c h roślin tego piętra pyłkowego, podczas gdy w okolicach Tczewa (jezioro G o d z i s z e w s k i e ) przekr a c z a j ą 8 *. N a l e -ży jednak podkreślić, iż w obu przypadkach ziarna pyłkowe roślin zbożowych nie przekraczają 0,5% ogólnej sumy pyłków. Może to wsk a z y w a ć na nik ł ą rolę uprawy zbóż w gospodarce ludności, za-mieszkującej wówczas omawiane tereny.
Wydaje się, iż dominowała wtedy hodowla zwierząt. Sugerują to wyniki badań uzyska n y c h w trakcie analiz wszystkich profili północnej części Borów Tucholskich. W stosunku do niewielkiej li-czby ziaren pyłków roślin zbożowych we wszystkich profilach l icz-nie wystąpiły płytki roślin charakterystycznych dla otwartych terenów łąk i pastwisk.
W omawianej fazie dogodnymi dla chowu zwierząt mogły być d o -liny rzeczne i jeziorne, pokryte zapewne bujną roślinnością tra-wiastą. Spotykamy je głównie wśród wysp i półwyspów morenowych, które zdają się oď tego czasu przejmować główną rolę jako tereny
1 9 objęte przez miejscowe o s a d nictwo
Tak też została zlokalizowana osada kultury pomorskiej w O d -rach, st. 2. Zajmowała ona południowy stok wzgórza, obecnie
czę-** li j e 1 ш r o o s-E r i c s s o n, Holooene Pevelcpnie>'.t.,., s. 46. 18
S t a s i a k , Próba odtuovzer.ia..,, ». 141.
ściowo zalesiony, stanowiący krawędf dużej doliny Wdy. Oddalona jest około 400 m od d z i s i e j s z e g o koryta rzeki, a od strony p o -łudniowej do stoku zajmowanego przez o s adę p r zylega torfowisko, oyć może w trakcie u żytkowania osady jeszcze c z ę ściowo w y p e ł n i o -ne wodą. Dzisiaj osada znajduje się w o t o c z e n i u gleb słabo g l i -niastych, w y t w o r z o n y c h z piasków. Niegdyś dno doliny rzecznej jak i okolice torfowiska porośnięte r o ś l i n n o ś c i ą trawiastą, m o g ł o być w ykor z y s t y w a n e na pastwiska.
Duże znaczenie przy wyborze m i e j s c a pod osadę mia ł a zapewne bezpoś r e d n i a b liskość wody. Wda i dziś odznacza się wartką, czystą i zasobną w ryby wodą.
W trakcie w c z e ś n i e j s z y c h badań w jednej z jam z l okalizowanych w osadzie na t r a f i o n o na szczątki roślinne, które oka z a ł y się p o -zostałością spalonego drewna świerku, modrzewia, jałowca, w i e r z -by i o l c h y 2 0 . Przyjmując hipotetycznie, iż p o c h o d z i ł y one z n a j -bliższej okolicy stanowiska, p o t w i e r d z a ć irogą istnienie w tym czasie w y s okiego poziomu wód gruntowych, jak również stosunkowo żyznych gleb.
2 1
Szczątki zwierzęce , p o c h odzące z omawianej osady, wskazują na hodowlane zajęcia gospodarcze zamieszkującej tu niegdyś l u d n o -ści. Obecność szczątków owcy może sugerować stosowanie hodowli na otwartych terenach łąk nadrzecznych, gdyż zwierzę to nie ż e -ruje w środowisku zalesionym. Przyp u s z c z a l n y wypas ś r ó dleśny mógł być stosowany w o dniesieniu do krów, które wśród siedlisk z o l -szą, wierzbami i jałowcami znajdowały zapewne po t r z e b n e im do ży-cia rośliny.
Fakt, iż obecnie w okolicach tego st a n o w i s k a d ominuje sosna, brak jest świerku i tylko nad samą W d ą w y s t ę p u j ą zarośla z o l -chą, m oże z jednej strony świadczyć o ob n i ż e n i u się p o z i o m u wód gruntowych, a z drugiej o zubożeniu g leb w związku z p o s t ę p u j ą -cym p r ocesem bielicowania. Dziś tereny o g o rszych glebach, nie wy-korzystane d o c e lów rolniczych, p o r a s t a j ą suche bory sosnowe.
Na odsłoniętej osadzie w Odrach, st. 2, nie na t r a f i o n o dotąd na 2 abytki bezpoś r e d n i o p o t w i erdzające uprawę roli. J e d n a k w naj-bliższej okolicy, pod kurhanaiui z okresu rzymskiego, od s ł o n i ę t o
20 K I i c b o w s k a , Zauartoáó próbki..., s. 419. 21
álady orki, którą można przypisywać kulturze pomorskiej ( datowa-no ją pośrednio na okres halsztacki D lub w c z e s n o l a t e ń a k i 22 ).Oć- dalone około 500 ni na £ od osady "pola" nosiły álady w dwóch przypadkach orki jednokierunkowej, w dwóch następ n y c h dwu-, a nawet trzykrotnej, w trzech różnych kierunkach. Prowadzący w ó w -czas badania Jerzy Kmiecirfski skłonny był przypisywać to faktowi trzykrotnego uprawiania pola na niżej położonych, zapewne b o g a t -szych w próchnicę, partiach terenu, a jednorazowego w miejscach
2 3
wyżej położonych, uboższych w próchnicę . Przy c zym sugeruje on, że obejmowanie pod uprawę miejsc wyżej położonych m o gło wiązać się z r o z s zerzeniem areału gruntów ornych na wyższe, mniej u r o -dzajne tereny.
Natomiast o u prawianych na wspomnianych polach roślinach zbo-żowych wnioskowano na podstawie nie publikowanego profilu p y ł k o -wego z osadów p o b l i skiego oczka p o l o d o w c o w e g o 2 4 . Z polami tymi w i ą z a n o poziom pyłkowy zawierający roáliny zbożowe (jedyny prócz współczesnego): proso i żyto.
Uprawę tych roálin przez ludność kultury pomorskiej poświad- czają analizy odcisków ziaren zbóż z naczyń p r o dukowanych przez ludność tej kultury. N i ektóre z analizowanych odc i s k ó w pochodzą z naczyń znalezionych na terenie północnej części B o rów T u c h o l s -kich . Na fragmentach talerzy kultury pomorskiej znalezionych w trakcie tegorocznych badań osady w Odrach również n a t r afiono na odciski ziaren zbóż, które nie są w chwili obecnej określone co
2 ^
do gatunku . Ponadto pod orką z Odrów d o s t r zeżono liczne álady węgli drzewnych, a i zboża w profilu py ł k o w y m po c h o d z i ł y również z warstwy nimi nasyconej.
Biorąc pod uwagę leány charakter okolicy, m o żna dopatrywać się w tym śladów prowad z e n i a gospodarki żarowej, któ r a m o gła mieć
K m i e c i ń s k i , 0 sposobach ustalenia...t s. 73-76. ^ Ibidem.
24
Ibidem, s. 76. 25
M. K I i c h o w s k a , Znaleziska zbis na terenie льет, polskich od neolitu do XII u p.n.e., "Kwartalnik Historii Kultury Materialnej" 1968, t. 4, z. 4, s. 678-679.
2b
na celu zarówno u z y skanie gruntów pod uprawę, jak i na p a s t w i -ska.
Niestety, b r a k d a t o w art absolutnych nie pozwala wnioskować o be z p ośrednich p o w i ą z a n i a c h tej konkretnej osady, oznaczonej jako Odry, st. 2, z od k r y t y m i polami, choć wy m i e n i o n e fakty i brak w chwili obecnej innej osady w najbliższej okolicy, którą m o żna by wiązać z niir.i chronologicznie, w y d a j ą się po z w a l a ć na p r z yjęcie tak postawionej tezy.
Pełniejsze d a n e na temat składu r oślinności lokalnej u z y s k a -my zapewne p o zakończeniu w s z y s t k i c h analiz przyrodniczych.
W chwili obecnej m o ż e m y jedynie sugerować, iż zwilgotnienie k limatu na początku o k r e s u subatlant y c k i e g o d o p r o w a d z i ł o d o wzbo-gacenia się zbiorowisk roślinnych.
Zapewne szczególnie d o g odnymi dla ówczesnej gospodarki w r a -mach północnej części B o rów Tu c h o l s k i c h stały się gleby naglin- ne. Zlokalizowanie stanowiska nr 2 w Odra c h w pob l i ż u dość szero-kiej doliny rzecznej m o g ł o być dogodne d l a hodowli zwierząt, opar-tej w w i ę k szości o porast a j ą c e ją zbiorowiska roślin trawiastych.
W y stępowanie w ok o l i c z n y c h lasach d r zew l iściastych wsk a z u j e na istnienie b o g a tszego niż dz i s i e j s z e runa leśnego, które m o g ł o d o s t arczać w y ż y wienia dla ludzi i zwierząt.
Odlesienie zasob n i e j s z y c h w ó w c 2 as w p r ó chnicę g l e b m o g ł o p o -zwalać na stosowanie sezonowej uprawy, znajomość której w ś r ó d ludności kultury pomorskiej p o ś w i a d c z a j ą d a n e archeologiczne.
Samo ulokowanie osady w ot o c z e n i u ż y / n i e j s z y c h gleb, w p o -bliżu ot w a r t y c h łąk czy pastwisk, a także bieżącej w ody i lasu może w s k azywać na sposoby, jakimi ludność ją z a m i e s z k u j ą c a zao-p a t rywała się w zao-pożywifenle. Zajmowanie zaś w y n i e s i e n i a terenu ws k a z u j e na dość wysoki poziori wód, co p o t w i e r d z a j ą przyto c z o n e dane przyrodnicze.
i faktów tych wynika, że w o m a w i a n y m o k r e s i e o kolice Odr ó w były d ogodne dla ó w c z esnego osadnictwa, a samo 2 lckalizowanie o- sady poayktowana b yło wz g l ę d a m i praktycznymi.
Katedra Archeologii U?
Artykuł złożono w 1986 г., a w 1987 r. KA U Ł pr z e b a d a ł a w y k o -p a l i s k o w e kolejną esadę k u l t u r y -pomorskiej, Leśno, st. 16.
Elżbieta Grzelakoueka
AN ATTEMPT OF RECONSTRUCTION OF VEGETATIVE CHANGES IN SURROUNDINGS OF THE SETTLEMENT OK POMERANIAN CULTURE IN ODRY
UN THE BASIS OF NATURAL SOURCES
(the Recapitulation of the Introductory Phase of Studies)
In 1986 the Archaeological Department of University of Łódź conducted ex-cavations in the settlement of Pomeranian culture site 2.
This site has been already known from very few records describing the previoue rescue investigations (from 1926 and 1962). Two settlement phases were distinguished on it: the first one related .to the settlement of the culture of funnel-shaped wine-cups and the other one to Pomeranian culture. The archaeological-natural studies led nowadays aim at identification ai settlement processes on the backround of changes in the natural environment.
The present paper attempts to summing up the first stage of investiga-tions. It includes facts known from archaeological sources and natural stu-dies conducted so far (palinologic and pnlaeobotanical) which indicated on existing relationships among climatic changes, habitat conditions and record-ed material traces of the settlement.
