Dewaluacja wartości politycznych jako przesłanka alienacji elity władzy

J A R O S Ł A W N O C O Ń W y ższa S zk o ła P ed ag o g icz n a w B ydgoszczy

DEWALUACJA WARTOŚCI POLITYCZNYCH

JAKO PRZESŁANKA ALIENACJI ELITY WŁADZY

„ K iedy lud w alczy o wolność,

zw ycięstw o rzadko p rzy n o si

mu coś innego oprócz nowych w ła d c ó w ”

sir Georg Savile

Z acytow ana sekw encja m arkiza Halifaxu, em fatycznie obrazująca swoisty dram at ludzkiej egzystencji w ynikający z przepastnego rozziew u m iędzy ideałami a rzeczyw istością, je s t jednocześnie istotnym bodźcem stym ulującym naukow e eksploracje rzeczyw istości społecznej także w je j w ym iarze politycznym . D yskur- syw na refleksja dotycząca zjaw iska w ładzy i je j relacji ze społecznym otoczeniem , im plikuje m iędzy innymi analizę tej problem atyki przez pryzm at pojęcia alienacji elit władzy. Pojęcie alienacji ze względu na swój instruktyw ny charakter je s t obec­ nie szeroko stosow ane na gruncie nauk społecznych. Jego sem antyka w ykorzysty­ w ana je s t zarów no w socjologii, filozofii, psychologii, psychiatrii, pedagogice,

antropologii, a także politologii. Term in ten upow szechniony po w ydaniu „rękopi­ sów filozoficzno-ekonom icznych z 1844 roku”, odgryw a niezw ykle w ażną rolę w podejm ow anych badaniach naukow ych. R ecepcja pojęcia alienacji w łaściw a w spółczesnym naukom społecznym ze w zględu na swój polim orficzny i w ielow y­ m iarow y charakter, nadający określony stopień relatyw izm u w je g o interpretacji, nie je s t jednoznaczna. W yalienow any m oże być nie tylko człow iek lub je g o w y­ tw ory, w yalienow ane lub alienujące m ogą być także grupy społeczne, ja k np. elity w ład zy 1. W yobcow anie m oże odnosić się także do subiektyw nego poczucia bezsil­ ności, bezsensu czy izolacji. Znaczenie pojęcia alienacji w yznaczane je s t przede w szystkim przez je g o w alor poznaw czy, im plikujący konieczność podejm ow ania analiz badaw czych i ich konfrontacji z praktyką. Z agadnienie alienacji elit poli­ tycznych, w tym także elit władzy, w ydaje się obecnie szczególnie istotne z per­ spektyw y roli elit i stopnia ich odpow iedzialności za dokonujące się zm iany i ich skutki, które odzw ierciedlają się nie tylko w społecznych postaw ach, ale także w podejm ow anych badaniach naukow ych. A rtykuł ten je s t p ró b ą oceny relacji funkcjonujących m iędzy elitam i w ładzy kształtującym i proces przekształceń sys­ tem ow ych a społeczeństw em , na tle teoretycznych refleksji odnoszących się do problem ów politycznej i aksjologicznej alienacji elit politycznych.

Przed g łębszą penetracją problem u określonego w tem acie artykułu niezbęd­ ne w ydaje się dokonanie delim itacji podstaw ow ych pojęć, takich ja k alienacja, alienacja polityczna, alienacja elit politycznych i elit w ładzy. O bfitość rozw a­ żań i zróżnicow anie interpretacyjne pojęcia alienacji spraw iają, iż szczegółow e sprecyzow anie tych pojęć przerastało by ram y tego artykułu, dlatego uw agę sku­ piono tu tylko na ogólnym określeniu zakresów sem antycznych i w y nikają­ cych z nich istotnych dyferencjacji niezbędnych do kontynuacji analizy zagadnie­ nia. Jak w spom niano w cześniej zjaw isko alienacji, czyli w yobcow ania, m oże od­ nosić się do różnych sfer rzeczyw istości społecznej. W klasycznym ujęciu m arksi­ stow skim w yobcow anie to odnosi się do św iata przedm iotow ego i w stosunku do koncepcji H egla i F euerbacha posiada odm ienną, m ateriałistyczną interpretację. A lienacja u M arksa oznacza proces społeczny, w którym w ytw ory działalności ludzkiej oddzielają się od swych w ytw órców tak dalece, że w y stęp u ją w obec nich jak o obca im, niezależna od nich rzeczyw istość. W ytw ory te p an u ją nad swymi w ytw órcam i, określając warunki ich życia i przyczyniając się do ich uprzedm ioto­

1 K. Korzeniowski, A lienacja człowieka, [w:] C złow iek ja k o p o d m io t ży c ia społeczn ego, red. Xym ena Gliszczyńska. Wrocław 1983, s. 223-232.

wienia. Jako podstaw ow a form a alienacji w tym ujęciu traktow ana je s t alienacja ekonom iczna [alienacja produktów pracy i czynności pracy], zw iązana z o dd ziele­ niem bezpośrednich producentów od środków produkcji. N a tej podstaw ie kształ­ tu ją się różne form y alienacji politycznej, rozum ianej ja k o utrata kontroli ogółu społeczeństw a nad instytucjam i politycznym i i alienacji ideologicznej, rozum ianej ja k o panow anie nie poddających się racjonalnej kontroli w ytw orów św iadom ości społecznej nad ich um ysłam i. W spółcześnie w naukach społecznych zjaw isko alie­ nacji ujm ow ane je s t w szerszym kontekście i obejm uje także subiektyw ne stany poczucia bezsensu, bezsilności i braku identyfikacji z otoczeniem społecznym 2. O becna interpretacja pojęcia alienacji często w ykazuje ścisłe parantele z pojęciem anom ii i ujm ow ane je s t w kategoriach patologii społecznych i instytucjonalnych3. A lienacja jak o zagadnienie patologii społecznej obejm uje takie zjaw iska, ja k nie­ efektyw ność ideologiczna, nieefektyw ność społeczna, nieefektyw ność ekonom icz­ na i nieefektyw ność polityczna4.

R ozpatrując problem alienacji w arto w spom nieć o psychoanalitycznej kon­ cepcji Freuda, który źródeł tego patologicznego zjaw iska upatryw ał w nieprzezw y- ciężalnym konflikcie m iędzy natu rą człow ieka a kulturą. K onflikt ten prow adzi do stanu „neurozy społecznej” . Podobnie zakłada koncepcja From m a, w edług którego alienacja zw iązana je s t z egzystencjalnym i dychotom iam i człow ieka, a je j obecno­ ści m ożna dopatryw ać się w pierw otnej naturze ludzkiej. From m w iąże pojęcie alienacji ze zjaw iskiem idolatrii. C złow iek w ydatkuje swoja energię, sw oje najlep­ sze zdolności tw orząc idole, które następnie czci, a które są jed y n ie rezultatem je g o w łasnego ludzkiego w ysiłku. W ychodząc z historiozoficznego założenia, że onto- geneza pow tarza filogenezę, dokonał ekstrapolacji uw arunkow ań jednostkow ych na społeczne. Stąd polityczna form a alienacji przejaw ia się w projekcji w szystkich uczuć społecznych na państw o, które w ten sposób staje się idolem , s iłą stojącą przed człow iekiem 5.

U nikając głębszych rozw ażań nad niuansam i interpretacji alienacji zazna­ czyć należy, iż zjaw isko alienacji elit w ładzy ujm ow ane je s t w dalszej analizie dw uw ym iarow o. O biektyw ny w ym iar w yznaczony je s t przez stan braku zależności m iędzy potrzebam i i interesami szeroko ujm ow anego społeczeństw a, a w artościa­

2 Leksykon p olitologii. Wrocław 1996, s. 15.

3 W. Nowak, P atologia struktur edukacyjnych. B ydgoszcz 1994, s. 69-73.

4 Z. Pietraś, P a tologie elit polityczn ych , [w:] Z zagadn ień so cjo lo g ii p olityki, t. I., pod red. L.W. Zacher. Lublin 1996, s. 133.

mi, decyzjam i i działaniam i elity władzy. W subiektyw nym w ym iarze zjaw isko to określane je st z jednej strony ja k o społeczne poczucie braku w pływ u na działania i decyzje w ładcze, z drugiej zaś jak o poczucie oderw ania się członków elit od „sza­ rej” rzeczyw istości społecznej i instrum entalne traktow anie m as społecznych czy tzw. elektoratu. Stosując kryterium altym etryczne6, ujm ujące elitę polityczną jak o produkt struktury społecznej w jej w ym iarze pionow ym , m ożna przyjąć, iż poję­ ciem alienacji elit politycznych będziem y określać stan, w którym w artości, posta­ wy i działania jednostek zajm ujących najw yższe pozycje w hierarchicznej struktu­ rze ruchu politycznego nie są adekw atne w stosunku do potrzeb, interesów' i w arto­ ści artykułow anych przez pozostałe elem enty tego ruchu. O kreślenie to w ynika z przyjęcia kilku przesłanek, które ujęte aproksym acyjnie w konw encji m yślowej M. K arw ata m ożna przedstaw ić następująco7:

a) cele polityczne organizacji społecznych są po chodną potrzeb określonych grup społecznych;

b) działalność organizacji politycznych je s t funkcjonalnie zw iązana z potrzebam i w ielkich grup społecznych;

c) hierarchia celów politycznych w program ie organizacji politycznej uw arunko­ w ana je s t hierarchią uśw iadom ionych potrzeb reprezentow aną przez tę organizację grupy społecznej.

Jako przesłankę uzupełniającą m ożna dodać, iż w artości polityczne w yzna­ czane s ą przez cele i potrzeby grupow e w w ym iarze politycznym . Jakkolw iek prze­ słanki te m ają charakter ideał izacyjny, to - ja k w skazuje K arw at - ok reślają one „w ew nętrzne praw a funkcjonow ania system u w artości politycznych w program ach politycznych, odpow iednio do rozum ienia idei potrzeb i celów politycznych jako w yodrębnionych i pow iązanych funkcjonalnie typów w artości politycznych”8.

Przesłanki te i określone przez nie praw a m ają doniosłe znaczenie ze w zglę­ du na zw iązek z potrzebam i w ielkich grup społecznych, który stanow i zasadnicze kryterium w artościow ości politycznej. M ając to na uw adze m ożna przyjąć w yzna­ czony przez te praw a model eksplanacyjny, aproksym atycznie określany przez zależności [o charakterze genetycznym , funkcjonalnym i m otyw acyjnym ] m iędzy potrzebam i, celam i, w artościam i, w yznaczanym i przez nie postaw am i i działania­

6 G. Sartori, Teoria dem okracji. Warszawa 1994, s. 181.

7 M. Karwat, P otrzeby wielkich gru p społeczn ych a cele organ izacji p o lityczn ych . [w:] Studia Nauk Politycznych nr 1-2/1983.

mi, ja k o podstaw ę przeprow adzanej w dalszej części analizy relacji pom iędzy rzą­ dzącą m niejszością a rządzoną w iększością.

N a podstaw ie przyjętego m odelu eksplanacyjnego m ożna także w yznaczyć zasadnicze różnice w interpretacji pojęcia alienacji elit politycznych i elit władzy. 0 ile elity w ładzy m ożna traktow ać ja k o część elit politycznych bezpośrednio par­ tycypujących w podejm ow aniu decyzji w ładczych9, o tyle podm iotow y punkt od­ niesienia do określenia stopnia alienacji je s t w przypadku elit w ładzy znacznie szerszy. Podm iotow y punkt odniesienia dla elity w ładzy określany je s t bowiem przez zasięg w ładzy, czyli liczbę jedn ostek podlegających danej w ładzy politycznej i je j decyzjom . T ak w ięc zgodnie z przyjętym i przesłankam i pojęcie alienacji elit w ładzy m ożna określić jak o stan, w którym cele, w artości i działania elity w ładzy nie pokryw ają się z realnym i potrzebam i, celam i i w artościam i społeczeństw a. Em piryczną egzem plifikacją subiektyw nego określenia takiego stanu je s t sytuacja, gdy w społecznej recepcji funkcjonuje w zględnie utrw alony podział na „m y” - społeczeństw o i „oni” - w ładza, oznaczający brak społecznej identyfikacji z insty­ tucjam i w ładczym i.

K ończąc ten ekspozycyjny w ątek nadm ienić należy, iż ze w zględu na dyna­ m iczny charakter zjaw isk politycznych, także zjaw isko alienacji nie m oże być uj­ m ow ane statycznie. U żyw ając sform ułow ania dialektycznego proces ten m ożna określić m ianem zm iennej, gdzie poziom w yalienow ania w zależności od uw arun­ kowań relacji w ładza-społeczeństw o m oże przyjm ow ać różne w artości w różnych płaszczyznach relacji w ładza-społeczeństw o.

T raktując zjaw isko alienacji elit politycznych ja k o nieadekw atność potrzeb i interesów grupy społecznej z celam i i w artościam i artykułow anym i przez je j po­ litycznych reprezentantów , odnieść się trzeba do m echanizm u kształtującego zw iązki z organizacją polityczną a grupą społeczną, którą ta organizacja reprezen­ tuje. M echanizm ten w iąże się z przem ieszczeniem podm iotow ości politycznej, która pierw otnie w fazie kształtow ania się interesów usytuow ana je s t po stronie w ielkich grup społecznych, a w tórnie w fazie artykulacji w artości, ich interpretacji i agregacji na cele polityczne, przesuw a się w stronę organizacji politycznej. Pro­ ces ten ma charakter bardzo złożony, bow iem cele polityczne i ich hierarchizacja zdeterm inow ane są przez całe kom pleksy potrzeb i interesów , nie tylko indyferent- nych czy kom plem entarnych w zględem siebie, ale często ze sob ą konkurencyjnych

9 B. Dobek-Ostrowska, E lity polityczne, [w:] Studia z teorii polityki, red. Jabłoński, Sob- kowiak. t. II. W rocław 1997, s. 138.

lub w ręcz sprzecznych. Z drugiej strony te sam e potrzeby m ogą w yznaczać kilka konkurencyjnych lub sprzecznych ze sobą celów. Ta konfliktow a złożoność zależ­ ności m iędzy potrzebam i i interesami a celam i grupow ym i je s t istotną praw idłow o­ ścią funkcjonow ania system u w artości politycznych i praw idłow ością działania organizacji politycznych.

W arto także uw zględnić fakt, iż cele organizacji politycznych uw arunkow a­ ne są także potrzebam i i interesam i im plikow anym i przez w ym ogi gry politycznej, zw iązanym i z funkcjonow aniem tej organizacji na scenie politycznej. Praw idłow o­ ści te składają się na cały zespól alochtonicznych czynników , które m ogą w istotny sposób w pływ ać na nieadekw atność realnych potrzeb i interesów społecznych w stosunku do celów i wartości artykułow anych przez liderów organizacji politycz­ nych. W skrajnym przypadku deform acje afiliacji potrzeb z celam i i w artościam i m ogą spow odow ać całkow itą autonom izację organizacji politycznej, czyli ipso fa cto jej alienację w zględem grupy społecznej. Z jaw isko to, co w arto podkreślić, odnosi się szczególnie do celów cząstkow ych (operacyjnych) i odpow iadających im w artości instrum entalnych.

W artości instrum entalne i cele operacyjne pow inny w założeniu, w sposób pośredni poprzez zw iązek przyczynow o-skutkow y, odpow iadać elem entom nad­ rzędnym , czyli w artościom autotelicznym i celom ostatecznym . W rzeczyw istości politycznej, kształtow anej przez funkcjonow anie instytucji politycznych o charak­ terze dem okratycznym , interesy określonej grupy społecznej s ą głów nym czynni­ kiem określającym w artości autoteliczne i dobór celów strategicznych przez elity polityczne. Jednak na dobór celów operacyjnych i w artości instrum entalnych w pływ decydujący m ają także te alochtoniczne czynniki, które m ożna określić jak o potencjalne, obiektyw ne przesłanki alienacji elit politycznych. C zynniki te, które określone zostały ja k o obiektyw ne, w yznaczane są przez takie elem enty, ja k układ sił politycznych, m ożliw ość realizacji danej m etody lub w ykorzystania środków działania, kom prom isy i sojusze polityczne, podporządkow anie obow iązującym w danym system ie regułom działania itp.10.

Jakkolw iek w ym ienione tu czynniki ja k o autonom iczne w zględem potrzeb i interesów grupy społecznej m ogą m ieć charakter alienogenny, to trzeba zauw a­ żyć, iż często są one zw iązane z określonym stopniem dynam iki system u politycz­ nego. D ynam iczny charakter system u politycznego i zachodzących w nim proce­

10 J.W. Neuman, Społeczne uwarunkowania w yobrażeń o system ie w artości, [w:] P rzem ia­

sów politycznych im plikuje także zachow anie określonej dynam iki zm ian w sys­ tem ie aksjologicznym organizacji politycznej, szczególnie w w ym iarze instrum en­ talnym , odnoszącym się do doboru środków i metod działania p o lity czn ego ". Brak ow ego dynam izm u np. w trosce o zachow anie określonej tożsam ości politycznej, rodzi sytuację, w której zdew aluow ane w artości i odpow iadające im cele nie skut­ kują zaspokojeniem potrzeb społecznych.

D ew aluacja wartości politycznych je s t tylko jed ny m z aspektów negatyw nej ew olucji system u w artości prow adzącej do degeneracji w artości politycznych. D e­ generacja ta, ja k w spom niano w cześniej, m oże być w ynikiem alienacji poszcze­ gólnych elem entów struktury podm iotu danego system u aksjologii politycznej. Jednym z istotnych czynników , przyczyniających się do negatyw nej ew olucji sys­ tem u w artości organizacji politycznej, w tym także do dew aluacji w artości, je s t m echanizm subiektyw nego kontekstu określania w artości w yznaczanym przez obiektyw ne potrzeby i interesy społeczne. M echanizm ten odnosi się szczególnie do określania przez centra decyzyjne organizacji politycznej celów cząstkow ych i w artości instrum entalnych, a także ich zw iązku z celam i strategicznym i i w arto­ ściam i autotelicznym i. Z punktu w idzenia problem u om aw ianego w tym artykule szczególną uw agę należy zw rócić na w artości polityczne, które m ają zasadniczy w pływ na decyzje i działania polityczne, a także określają w znaczący sposób jej cele.

R ozpatrując problem alienacji przez pryzm at rozw ażań nad statusem ontolo- gicznym w artości politycznych m ożna przyjąć, iż naturę w artości w yraża następu ­ ją c a sekw encja pojęć - w artościow ość, w artościow anie, w artość, w artościow anie

w tórne. K olejność uszeregow ania pojęć eksponuje subiektyw no-obiektyw istyczny kontekst procesu kształtow ania w artości politycznych, rozum ianych ja k o „idee zjaw isk m ających trw ałe znaczenie w zaspokojeniu potrzeb podm iotów społecz­ nych” 12. K ształtow anie w artości w tym kontekście w yznacza proces subiektyw nego określania przez podm ioty decyzji (elity polityczne) w artości w yznaczanych przez obiektyw ne potrzeby i interesy społeczne, obiektyw izow anych w tórnie w ram ach procesu interioryzacji i identyfikacji przez jedno stki tw orzące grupy społecz- ne.W procesie tym m ożna w yróżnić dw a aspekty zw iązane z w artościow aniem , w których subiektyw ne czynniki m ogą być ujm ow ane ja k o źródło alienacji elit

11 P. Braud, Rozkosze dem okracji. Warszawa 1995, s. 114.

12 M. Karwat, W . M ilanow ski, W artości polityczn e, [w:] E lem enty te o rii po lityk i, red. K. Opałek. Warszawa 1989, s. 190-196.

politycznych. A spekt pierw szy dotyczy w artościow ania pierw otnego, zw iązanego z subiektyw nym kontekstem określania w artości politycznych. A spekt drugi doty­ czyć będzie w artościow ania w tórnego, zw iązanego z procesem społecznej identy­ fikacji w artości.

Przyjm iem y, iż każda organizacja polityczna m a centrum decyzyjne będące c z ę ś c ią jej struktury, w którego skład w ch odzą jed no stki określane m ianem człon ­ ków elity politycznej. N iezależnie od form y podm iotu decyzji (czy będzie to pod­ m iot zbiorow y, grem ium decyzyjne, rada program ow a, zarząd itp. - czy podm iot indyw idualny, prezes, przew odniczący) ostatecznym podm iotem kształtującym treść decyzji politycznej je s t człow iek. T a banalna z pozoru konstatacja im plikuje uw zględnienie w pływ u na decyzje polityczne takich czynników , ja k św iatopogląd, osobow ość, tem peram ent, dośw iadczenie, w iedza oraz partykularny interes decy­ denta. U w zględniając niepoślednią, a naw et zasadn iczą rolę elit politycznych w kształtow aniu w artości politycznych, m ożna przyjąć, iż m iędzy innym i te su­ biektyw ne czynniki determ in ują w dużym stopniu kształt i treść w artości politycz­ nych szczególnie w w ym iarze instrum entalnym . N ie zagłębiając się w psycholo­ giczne rozw ażania nad uw arunkow aniam i procesu decyzyjnego, m ożna przyjąć, iż czynniki te m ogą być przyczyną istotnych aberracji racjonalnych zależności m ię­ dzy w artościam i politycznym i a odpow iadającym i im potrzebam i społecznym i. Z arysow uje się to w yraźnie w fazie wtórnej obiektyw izacji w artości realizow anej w ram ach aksjologiczno-integracyjnej funkcji elit politycznych. W artości i odpo­ w iadające im cele polityczne dysfunkcjonalne w zględem potrzeb i interesów spo­ łecznych, nie ulegają procesow i społecznej identyfikacji. A lien og enn ą rolę tych czynników podkreślał ju ż m iędzy innym i G. Lukacs pisząc: „P oniew aż elem entar­ ne, żyw otne interesy w arstw y specjalistów w ym agają, ażeby ci ostatni, przedsta­ wiali sw o ją działalność jak o szczególnie w ażną; z ideologicznego punktu w idzenia podejście takie sprawia, że prawo coraz bardziej je s t oderw ane od rzeczyw istości sytuacji gospodarczej” 13.

Jak ju ż w spom niano w cześniej, jednym z istotnych czynników degeneracji w artości je s t ich dew aluacja. D ew aluacja w artości pow staje na skutek braku w ła­ ściwej dynam iki m odyfikacji system u w artości decydenta w zględem potrzeb i inte­ resów społecznych, a także w yznaczanego przez nie system u aksjologii społecznej. D ecyzje polityczne oparte o zdew aluow any system w artości nie są funkcjonalne

13 Cytat za W. M ilanowski, Społeczne czynniki ew olu cji system u w artości politycznych. [w:] Studia Nauk Politycznych nr 2/1980, s. 122.

w zględem potrzeb społecznych, przez co brak im społecznej identyfikacji, a zde- w aluow ane w artości nie ulegają interioryzacji14. Z jaw isko to m ożna przyjąć za subiektyw ny w yznacznik alienacji elit politycznych od ich społecznego zaplecza.

W yeksponow ane tu w zarysie czynniki i zjaw iska, stanow iące potencjalne źródło alienacji elit politycznych, m ogą być p odstaw ą oceny relacji m iędzy elitam i w ładzy a społeczeństw em . U w zględniając dynam ikę rzeczyw istości politycznej, jak o głów ne płaszczyzny takiej oceny i skalę je j w ariantów m ożna w skazać:

- w aspekcie globalnego podm iotu władzy:

a) autonom izacja grupy rządzącej - pełna reprezentatyw ność grupy rządzącej, b) dom inacja jednej lub kilku klas - rów now aga sił politycznych,

c) oligarchizacja - dem okratyzacja podm iotu władzy, - w aspekcie św iadom ości i kultury politycznej:

a) dogm atyzacja ideologii i program ów politycznych - dynam izm reakcji na zm ia­ nę w arunków obiektyw nych,

b) legitym izacja - brak legitym izacji w ładzy p olitycznej15.

Szeroka analiza relacji w ładza - społeczeństw o w odniesieniu do polskiej sceny politycznej w ydaje się szczególnie istotna, ze w zględu na dynam ikę i uw a­ runkow ania przeprow adzanych w kraju reform . N a w agę zagadnienia w pływ a tak ­ że fakt, iż alienacja elit politycznych, w tym przede w szystkim elit w ładzy pociąga za sobą określony stopień indyferencji i inercji społecznej, a naw et w ręcz dezapro ­ baty w obec dokonujących się przem ian. Brak czynnego poparcia dla przeprow a­ dzanych reform , zw iązany z erozją i rozchw ianiem system u w artości politycznej społeczeństw a, m oże być przyczyną je g o indolencji i dezintegracji, tw orząc podat­ ne tło dla rozwoju patologii społecznych. Sygnalizując tylko problem m ożna w ska­ zać na sym ptom atyczne objaw y alienacji elit politycznych, w ystępujące w przeło­ m ow ym etapie transform acji.

U padek ancien regirne i w prow adzanie pierw szych reform system ow ych oparte było w dużym stopniu na politycznej aktyw izacji społeczeństw a. Zaufanie do nowej elity w ładzy i w iara w je j reprezentatyw ną skuteczność uskrzydlone były nadzieją popraw y w arunków bytu egzystencjalnego, szczególnie w je g o m aterial­ nym w ym iarze. Św iatopoglądow ą podstaw ą takich postaw społecznych były w ar­

14 O. Cetwiński, lVarunki społeczn ego p oczu cia identyfikacji z p o lityczn ym i decyzjami. [w:] D ecyzje p o lityczn e w system ach społecznych, red. A. Bodnar, W. Szczepański. War­ szawa 1987, s. 320-331.

tości i ich interpretacja, artykułow ana przez now o w y k reo w an ą elitę polityczną, które w przeciw ieństw ie do system u aksjologii w ładzy nom enklaturow ej, w yra­ stały z realnych potrzeb i interesów społeczeństw a. A lienacja nom enklaturow ej elity w ładzy, w yrażana m iędzy innymi przez funkcjonujący w społecznej recepcji podział na „m y” i „oni”, była jednym z głów nych stym ulatorów opozycyjnej inte­ gracji i kryterium je j politycznej tożsam ości. Postępujący proces dem okratyzacji przyczyni! się w krótce, na skutek w olnych w yborów , do odsunięcia sporej części elity z partyjnym rodow odem od bezpośredniej partycypacji w procesie podejm o­ w ania decyzji państw ow ych. M om ent ten m ożna przyjąć za początek końca „m io­ dow ego m iesiąca” transform acji16. Przejęcie w ładzy przez elity w yw odzące się z ethosu solidarnościow ego i form alne rozw iązanie PZPR, pociągały za so b ą p e­ w ien stopień dezorientacji wśród tej części społeczeństw a, która określała sw oją tożsam ość polityczną w relacji do poprzedniego system u. N orm atyw na pustka dotknęła także tych członków nowej elity politycznej, która za podstaw ow y punkt odniesienia artykułow anych przez siebie w artości politycznych przyjęła stosunek do m inionego ju ż system u i jeg o politycznej aksjologii. Ingres now ych elit władzy zw iązany był z ero zją głów nego spoiw a integrującego scenę po lityczn ą i je j akto­ rów, jak im była w alka z w spólnym w rogiem . S ytuacja ta przyczyniła się do roz­ proszenia sceny politycznej i pow stania podziałów w śród elit politycznych w yw o­ dzących się z daw nej opozycji. Linie podziałów kreślone były na bazie w artości i celów politycznych, których dyferencjacja pow staw ała w procesie krystalizacji now ych tożsam ości politycznych elit władzy. Proces ten oparty na konfrontacyj­ nym m odelu tranzycji politycznej zaow ocow ał szerok ą p olary zacją polityczną i ideologiczną nowych e lit17. K onfrontacyjny model w spółegzystencji elit politycz­ nych przyczyniał się w w ielu w ypadkach do radykalizacji postaw przedstaw icieli tych elit, m ających inklinacje do kreow ania się na obdarzonych c n o tą synterezy pantokratorów . Postaw y takie potęgow ały rozdźw ięk w stosunku do społeczeń­ stwa, w którym m ożna było zaobserw ow ać zjaw isko m niejszego zapotrzebow ania na auto ry tety 18. Zaw iązyw ane na scenie politycznej koalicje m iały charakter raczej agam iczny, co nie sprzyjało tw orzeniu przez elity rządzące integralnej wizji kon­

16 M. Ziółkow ski, P ostaw y w obec w ładzy i dem okracji w okresie transform acji system ow ej. [w:] K ryzys dem okracji w Europie. M osina 1995, s. 85.

17 B. Dobek-Ostrowska, Polska i hiszpańska elita p o lityc zn a w okresie tran zycji do dem o­

kracji - an aliza porów naw cza, [w:] Elity p olityczn e w P olsce, red. K. Pałecki. Warszawa

1992, s. 104.

cepcyjnej rozw oju gospodarczego, opartego na spójnym system ie aksjologicznym . Tym czasem społeczne oczekiw ania, podsycane próbam i populistycznego m obili­ zow ania poparcia społecznego, odnosiły się raczej do pragm atyzacji w artości i zw iązanej z nimi popraw y sytuacji m aterialnej o b yw ateli19. Z aw iedzione oczeki­ w ania społeczne będące podstaw ą depryw acji społecznej i w yczerpanie poparcia dla reform w yrastającego z w artości kw estionujących m iniony system , w zasadni­ czy sposób przyczyniły się do zm iany społecznej postaw y w obec elit w yw odzą­ cych się z ethosu solidarnościow ego. Społeczna ocena now ych elit w ładzy posłu­ giw ała się sform ułow aniam i będącym i w yznacznikam i alienacji tych elit od ich społecznego zaplecza. W społecznej recepcji w ładza ja w iła się ja k o „oszukańcza i skorum pow ana, dbająca o swój w łasny interes i nie dotrzym ująca danego słow a” . W porów naniu z w ładzą nom enklaturow ą różnice jaw iły się ja k o fasadow e: „To nie są w ładze do zaakceptow ania. Tylko ludzie się pozam ieniali a zasady żadne”20. Subiektyw ny w yraz alienacji ów czesnych elit politycznych potw ierdza też badanie społecznych skojarzeń zw iązanych ze zjaw iskam i politycznym i. Skojarzenia z polityką determ inow ały takie uczucia, ja k nieufność, dezorientacja, zagubienie i niechęć. W yniki tych em pirycznych badań w skazujące n a określony stopień w y­ alienow ania elit politycznych potw ierdzają spostrzeżenia obserw atorów życia po­ litycznego, obw iniających ów czesne elity o zby tn ią ideologizację i schizofrenię polityczną „Ci, którzy odw ołują się do w artości chrześcijańskich - sku piają się na aktyw nym szerzeniu nienaw iści i ksenofobii. Ci, którzy mieli pilnow ać rów now agi i spokoju - w yzyskują sw oją pozycję dla destabilizacji i kom prom itacji K raju”21. Społeczne poczucie w yobcow ania potw ierdza też T eresa B ogucka pisząc: „Lud poznał, że jeg o spraw a została przez klerków zdradzona. O d pow ied zią je s t ostenta­ cyjna pogarda okazyw ana w ykształceniu, w iedzy i kom petencjom . L icha znajo­ m ość polszczyzny, rażące nieuctw o, niezrozum ienie najprostszych m echanizm ów gospodarczych nie dyskw alifikuje posła z ludu, przeciw nie, prostactw o je s t gw a­ rancją, iż nie dał się om am ić żadnym m ądralom i kieruje się chłopskim rozum em zw anym kiedyś św iadom ością klasow ą”22. Poczucie alienacji dek laru ją też sami

19 M. Żółkowski, P ostaw y w o b ec w ładzy i dem okracji w okresie transform acji system owej. [w:] C zy kryzys dem okracji w E uropie? op.cit., s. 84-88.

20 Ziółkow ski, Pawłowska, D rozdow ski, Jednostka w o b ec władzy. Poznań 1994, s. 160. 21 J. N ow icki, Jedyna praw da, [w:] Kultura nr 7-8/1995, s. 48.

przedstaw iciele elity politycznej23, jed n ak w przeciw ieństw ie do społecznego po­ czucia w yobcow ania, odm iennie sytuują oni genezę alienacji. O bok alienacji psy­ chologicznej ja k o podstaw ow e źródło ich w yobcow ania w skazują alienację struk­ tu raln ą zakorzenioną w obszarze św iadom ościow o-kulturow ym oraz infrastrukturę życia politycznego.

Przytoczone tu cytaty potw ierdzające stan w yobcow ania elit politycznych m ożna odnieść także do dzisiejszych stosunków w ładza - społeczeństw o. I dzisiaj spotkać m ożna w przeprow adzanych sondażach dane w skazujące na w yobcow anie obecnych elit w ładzy24. C oraz pow szechniejsze staje się poczucie braku dialogu i społecznych konsultacji w działaniach elity rządzącej. K oalicja zaw iązana w w y­ niku rozegrania ostatnich w yborów parlam entarnych, zdaje się przykładać w iększą w agę do kw estii ideologicznych.

Z agadnienie kryzysu w artości i zw iązany z nim problem alienacji elit poli­ tycznych je s t charakterystyczny nie tylko dla polskiej rzeczyw istości politycznej. Problem ten dotyczy także społeczeństw w krajach dem okracji zachodniej, ja k np. F rancji25.

W trosce o zachow anie w łaściw ego kierunku procesu przem ian w Polsce, niezbędna w ydaje się być realizacja postulatu badaw czego, m ającego na celu sze­ roką analizę roli elit w kształtow aniu społecznego system u aksjologii politycznej. Z agadnienie alienacji elit politycznych ujm ow ane m oże być w tej perspektyw ie ja k o elem ent deform ujący ten proces. Bowiem w konsekw encji sw ojej, zjaw isko alienacji elit politycznych w iąże się w dram atyczny splot przyczynow o-skutkow y, który Karl Jaspers określił form ułą, iż „koniec w szelkiej polityki znosi zaintereso­ w anie polityką”26.

231. Pańków, Szkic do portretu zbiorow ego elity, [w:] Ś w ia t elity p olityczn ej, red. W esołow ­ ski, Pańków. Warszawa 1995, s. 188-196.

24 R. Dyoniziak, Sondaże a m anipulowanie społeczeństw em . Kraków 1997, s. 79-80.

25 M. Crozier, K ryzys inteligencji. Szkic o n iezd o ln o ści elit do zm ian. W arszawa 1996, s. 47-48.