MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA PROGRAMU SURPAC MINEX PRZY
ZARZĄDZANIU MONITORINGIEM GEODEZYJNYM W KOPALNIACH
ODKRYWKOWYCH
THE APPLICATION OF SURPAC GEMCOM PROGRAM FOR SURVEYING MANAGEMENT IN OPEN PITS
Badania zaprezentowane w niniejszym artykule dotyczyły zagadnień związanych z zarządzaniem pomiarami w odkryw-kowych zakładach górniczych. Badania prowadzone były w jednym z odkrywodkryw-kowych zakładów górniczych zlokalizowanych w południowej Polsce. Obejmowały pozyskanie dokumentacji kartograficznej dotyczącej zakładu oraz wykonanie pomiaru aktual-nego stanu wyrobisk. Skoncentrowano się na pokazaniu możliwości wykorzystania oprogramowania Surpac Minex, jako narzę-dzia wspierającego integrację wyników obserwacji geodezyjnych oraz ich opracowania. Ponadto zaprezentowano możliwości programu Surpac Minex przy realizacji wybranych zadań geodezyjnych dotyczących ruchu zakładu górniczego.
Słowa kluczowe: zarządzanie pomiarami geodezyjnymi, Surpac, narzędzia informatyczne, kopalnie odkrywkowe
The research presented in this article address the issues of surveying in opencast mines. The studies were conducted in the query located on the south of Poland. The research were divided into steps. The first step was acquisition of cartographic docu-mentation concerning query. The seocond step were measurements of the current state of the excavations in the query. Authors of the article focused on the presentation the possibilities of Surpac Minex software as a tool supporting integration of geodetic observations and data management Moreover solution of chosen survey tasks with the use of Surpac was presented.
Key words: managing surveying, Surpac, IT, open pit mine, query
Agnieszka Malinowska, Bartosz Postrożny – Wydział Geodezji Górniczej i Inżynierii Środowiska, AGH w Krakowie
Wprowadzenie
Zarządzanie pomiarami geodezyjnymi w górnictwie powin-no być traktowane w sposób indywidualny. Wynika to z różnic w charakterystyce pracy oraz ze specyfiki środowiska w jakim prowadzone są czynności miernicze. Lata doświadczeń oraz rozwój nowoczesnych technologii pozwoliły na opracowanie rozwiązań i technik pomiarowych oraz oprogramowania ściśle dedykowanych górnictwu. Mowa tu zarówno o górnictwie podziemnym, jak i odkrywkowym. Kopalnie odkrywkowe i kamieniołomy stanowią dominującą liczbę zakładów górni-czych w Polsce. Reprezentują je zarówno duże przedsiębiorstwa wydobywające metodami odkrywkowymi węgiel brunatny, ale również małe i średnie kopalnie eksploatujące kruszywa.
Badania zaprezentowane w niniejszym artykule dotyczyły możliwości wykorzystania programu Surpac Minex przy zarzą-dzaniu pomiarami w kopalniach odkrywkowych. Opracowana została metodyka pomiarowa, która pozwala na wykonanie efektywnego pomiaru w ramach bieżacych zadań dotyczących geodezyjnej obsługi ruchu zakładu górniczego. W ramach ba-dań stworzona została aplikacja pozwalająca na automatyczną identyfikację geometrii mierzonych elementów i automatyczne
zasilenie programu wynikami obserwacji geodezyjnych. Bada-nia koncentrowały się również na ocenie możliwosci modułu Surveying dedykowanego geodetom górniczym pracującym w dużych zakładach górniczych. Pomiary prowadzone były w jednej z polskich koplań odkrywkowych kruszyw. Na wybra-nych przykładach pokazano jakie możliwości daje geodetom wykorzystanie oprogramowania Surcap Gemcom.
Zadania geodety w kopalniach odkrywkowych
Eksploatacja kopalin metodą odkrywkową jest prowadzona z zastosowaniem wielu zróżnicowanych systemów wydobyw-czych. W zależności od prowadzenia ruchu zakładu górniczego wyróżnia się eksploatację suchą z podziałem na ciągłą lub selektywną, eksploatację wtórną lub hydromechaniczną. Ogół procesów związanych z wydobyciem kopaliny to: urabianie, transport, przeróbka i zwałowanie. Eksploatacja kopalin uży-tecznych metodą odkrywkową oraz geodezyjna obsługa zależą od rodzaju surowców, które są wydobywane [11, 14].
mentacji powinien odbywać się w ścisłej współpracy mier-niczych, geologów oraz geotechników. Wszystkie zadania, podejmowane przez osoby dozoru wymienionych działów sprowadzają się do:
- sporządzenia dokumentacji mierniczo-geologicznej; - udziału w planowaniu eksploatacji górniczej i
prawidło-wej gospodarce gruntami,
- obsługi ruchu zakładu górniczego.
Podczas procesu planowania eksploatacji geodeta ustala kierunki prowadzenia eksploatacji zgodne z ukształtowaniem terenu oraz lokalizację infrastruktury geotechnicznej. Pod-stawowymi zadaniami działu mierniczego jest prowadzenie dokumentacji pomiarowej, obliczeniowej i mapowej oraz geodezyjna obsługa robót przygotowawczych i pomocniczych w procesie górniczej eksploatacji złoża [11, 14].
Stosowane oprogramowanie w kopalniach wspierające pracę geodety
Postęp technologiczny pozwolił na wprowadzenie metod informatycznych w kopalniach, w znaczący sposób przyspie-szając opracowywanie i gromadzenie informacji przez działy mierniczo-geologiczne. Obecnie, prowadzenie dokumentacji mierniczej realizowane jest w środowiskach graficznych CAD, wykorzystujących odpowiednie nakładki oraz programy specjalnie dedykowane dla zakładów górniczych. Systemy map numerycznych muszą spełniać duże wymogi odnośnie funkcjonalności i wymogów zawartych w polskich normach [12]. Niektóre z systemów pracują już w konwencji SIT/GIS . Systemy map numerycznych są mocno zróżnicowane w zależ-ności od wielkości i typu wydobywanego surowca w zakładzie górniczym. Aplikacje do prowadzenia map numerycznych są konstruowane w sposób umożliwiający połączenie danych pochodzących z różnych źródeł oraz przechowywanie i dostęp do nich w jak najbardziej wydajny sposób. W związku z taką zadaniowością systemy są wspomagane przez bazy danych np. typu ACCESS lub ORACLE. Aplikacje oparte na modułach przechowywania danych są najbardziej wydajne, jednak jak na razie tylko duże kopalnie zadecydowały o wprowadzeniu takich rozwiązań do zarządzania dokumentacją. Dla stosun-kowo małych zakładów, jakimi są kopalnie odkrywkowe, za wystarczające można uznać dużo prostsze aplikacje. W Polsce istnieje ok. 6 tys. kopalni odkrywkowych. Znaczną ich część stanowią małe zakłady eksploatujące piaski i żwiry. Małe kopalnie działające na rynkach lokalnych stosują popularne oprogramowania geodezyjne i kartograficzne dostępne na rynku takie jak C-Geo firmy Softline, pakiet oprogramowania firmy CODER WinKalk i MicroMap uzupełniany o program Operat do zarządzania dokumentami. Wykorzystanie zintegrowanych
Funkcjonalność modułów Survey i Surface; Surpac Minex
Program Surpac stworzony został przez firmę Gemcom, globalnego dostawcę kompleksowego oprogramowania dla górnictwa i działów pokrewnych. System Surpac może być stosowany niezależnie od tego czy dopiero rozpoczynane są czynności poszukiwawcze złoża, czy trwa już produkcja na sze-roką skalę.W Polsce oprogramowanie zostało wdrożone w kilku zakładach górniczych [9,15,17]. Najcześciej jednak program ten wdrażany jest w jednym lub kilku działach zakładu górniczego. Prezentowane badania dotyczyły oceny możliwości modułu dedykowanego pracy z wynikami pomiarów geodezyjnych. Jest to moduł SURVEY, który w całości przeznaczony jest dla geodetów pracujących w zakładach górniczych.
Moduł Survey (rys. 1) został wyposażony w odpowiednie narzędzia, które pozwalają na pełne uniezależnienie się od oprogramowania zewnętrznego (Gemcom Surpac w wersji 6.4.1.). Na rysunku 1 zaprezentowano poszczególe elementy modułu Survey.
Opcja Survey databaseSurvey database odpowiada za utworzenie i prowa-dzenie bazy danych wszystkich pomiarów, łącznie z monitorin-giem stabilności punktów kontrolnych (rys.2, a).
Opcja Stations służy do zarządzania i wyrównywania punk-tów osnów geodezyjnych znajdujących się na terenie zakładu górniczego. Do tabeli można wprowadzić wszystkie niezbędne metadane o punktach geodezyjnych, ich opisy topograficzne, odnośniki i komentarze z nimi związane. W każdej chwili można powtórnie wykonać wyrównanie danej sieci, bądź jej fragmentu. Nie jest to bez znaczenia w sytuacjach kiedy punkty osnowy pomiarowej ulegają zniszczeniu, co bardzo często zdarza się w kopalni odkrywkowej (rys. 2, b).
Opcja Data recorders odpowiada za możliwość zgrywania Rys. 1. Menu Survey
danych pomiarowych z instrumentów wielu czołowych produ-centów (Leica, Trimble). Wymagany jest jednak odpowiedni format prowadzenia pomiarów, który został zaimplementowany do urządzenia. Istnieje również możliwość wczytania danych z ogólnych formatów tekstowych typu ASCII (rys. 2, c).
Twórcy programu przewidzieli kierunki rozwoju pomia-rów w kopalniach odkrywkowych i powszechne stosowanie skanerów laserowych. Dzięki opcji Surface surveysSurface surveys istnieje możliwość wczytania danych ze skanów frontów eksploata-cyjnych w postaci chmur punktów (rys. 3, d).
Funkcja underground surveysunderground surveys docelowo przeznaczona jest dla pomiarów w kopalniach podziemnyh. Zawiera informacje o domiarach wynikających z realizacji projektu, mierzonych profilach i nachyleniach prowadzonych wyrobisk.
Zakładka Station errors służy do estymacji błędów po-szczególnych stanowisk pomiarowych (rys. 3, e). Na końcu modułu istnieje możliwość generowania raportów związanych z wyrównaniem osnowy oraz poszczególnych linii pomiarowych - Reports Reports (rys. 3, f).
Modułami niezbędnymi do pracy z wynikami obserwacji geodezyjnych są ponadto moduły: Surface, Design, Plotting.
Koncepcja projekt stylu (schematu) pomiarowego i jego realizacja
Przystąpienie do pracy w programie Surpac związane jest z konieczności integracji dużej ilości danych. Oprogramowanie zostało oparte na formacie „string”, czyli łańcuchach definiują-cych kolejne elementy jakimi są np. linie. W przypadku kopalń odkrywkowych mogą być krawędzie frontów eksploatacyjnych, drogi technologiczne lub granice wyrobisk. Pliki takie zawie-rają informację o dacie i czasie przeprowadzonego pomiaru, nazwę pliku pracy oraz instrument w jakim wykonano pomiar (rys. 4).
Nie wszystkie tachimetry posiadają jednak funkcję eks-portu wyników obserwacji do formatu ”string”. Dotyczy to przede wszystkim starszych urządzeń, które w zamyśle nie były przystosowane do pomiarów w odkrywkowych zakładach gór-niczych lub producent nie zapewnił wsparcia technicznego dla eksportu do tego formatu. Instrumenty, którymi wykonywano pomiar nie posiadały możliwości eksportu danych do formatu „string”. Dlatego też, przed przystąpieniem do zasilenia pro-gramu danymi dostępnymi oraz przed rozpoczęciem pomiarów, konieczne było opracowanie algorytmu pomiaru i
automatycz-nej metody wczytywania danych do programu.
Proponowane rozwiązanie pozwoliło na pełną integrację danych pomiarowych w programie Surpac. Jest to propozycja, która może być zastosowana przez dowolny zakład górniczy. Proponowane rozwiązanie jest dwuetapowe. Pierwszy etap Rys. 2. Moduł Survey a) baza danych pomiarowych, b) zarządzanie wynikami obserwacji, c) integracja danych
Fig. 2. Module Survey a) survey database, b) observation management, c) data integration
a) b) c)
a) b) c) Rys. 3. Moduł survey a) integracja pomiarów powierzchniowych, b) analiza dokładności, c) raportowanie Fig. 3. Module survey a) surveying integration, b) stations errors, c) reports
sposób ciągły i czytelny, co spowoduje znaczące ułatwienie w późniejszej obróbce danych pomiarowych [13].
Tak prowadzone pomiary są odpowiednio kodowane. Taki sposób kodowania pomiarów pozwolił na zautomatyzowanie procesu obróbki danych pomiarowych w specjalnie do tego celu stworzonej prostej aplikacji. Wykorzystanie tak przygotowanej numeracji pozwala na zachowanie informacji o stanowisku pomiarowym, co może zostać wykorzystane w celu odtwo-rzenia punktów osnowy pomiarowej i przypisanie obserwacji do bazy danych. Kolejnym argumentem przemawiającym za skutecznością proponowanej metody numerowania jest możli-wość przerwania prowadzenia pomiarów danej krawędzi frontu eksploatacyjnego w przypadku utraty wizury i kontynuację pomiaru z innego stanowiska. Takie postępowanie po obróbce danych pozwala na stworzenie pliku w formacie zapewniającym ciągłość mierzonego elementu liniowego. Przygotowany w ten sposób plik z łatwością może zostać wczytany do oprogramo-wania Gemcom Surpac, pozwalając na prowadzenie dalszych analiz i prac związanych z czynnościami wykonywanymi przez geodetę górniczego. Przedstawiona metoda może okazać się
również skuteczna w przypadku pozyskiwania danych z już istniejących materiałów, np. map. Tak przygotowane dane zostały wykorzystane do dalszych badań.
Praca w programie Surpac
Praca w programie Surpac zaprezentowana została na przykładzie realizacji następujących zadań: obliczenie
współ-W oparciu o punkty nawiązania zawarte w bazie danych możliwe jest obliczenie współrzędnych.. W tym celu konieczne było stworzenia bazy danych z punktami osnowy podstawowej (rys. 6).Następnie przystąpiono do wprowadzenia wszystkich informacji dotyczących pomiarów: odległości, kątów pozio-mych i pionowych, odległości skośnych.
Program Gemcom Surpac posiada również moduł do wy-równywania ścisłego osnowy geodezyjnej znajdującej się na terenie zakładu górniczego. Zawartość modułu jest bardzo roz-budowana. Obsługa jest intuicyjna i przyjazna użytkownikowi. Jest to ważne, ponieważ w związku z prowadzeniem ruchu za-kładu górniczego punkty ulegają zniszczeniu lub uszkodzeniu, co następnie wiąże się z koniecznością ponownego wyrównania osnowy. Niektóre stanowiska lub całe ciągi pomiarowe zakła-dane są tymczasowo. Po wykonanym pomiarze konieczne jest ich wyrównanie i powiązania z istniejącymi punktami.
W pierwszej kolejności wprowadza się meta dane o prze-prowadzanym wyrównaniu oraz do modułu pozwalającego na przeprowadzenie wyrównania wprowadza się: stanowiska, kierunki lub kąty, odległości oraz kąty wertykalne. Użytkow-nik decyduje czy chce wyrównać osnowę sytuacyjnie czy w sposób 3D (rys. 7).
W przypadku wprowadzania wartości kątowych, osoba wprowadzająca dane ma wybór, jakie wartości chce wprowa-dzić (czy będą to kąty, czy tylko kierunki). Rozwiązanie tego typu stosowane jest w większości znanych programów do obliczeń geodezyjnych. Podczas wprowadzania odległości, można wprowadzić również wysokości stanowiska i celu, a program sam przeliczy przewyższenia i odległości płaskie. Opcja jest dostępna podczas wyrównywania osnowy. Użyt-kownik ma możliwość zdefiniowania liczby iteracji, jakie ma wykonać program podczas wyrównania oraz dokładności wy-znaczenia położenia punktu. W sposób znaczący ogranicza to czas procesu wyrównywania sieci. Po zakończeniu czynności program generuje raport. Wyrównania sieci geodezyjnej metodą najmniejszych kwadratów jest bardzo proste i intuicyjne.
Tworzenie numerycznego modelu terenu oraz jego opracowanie
Oprogramowanie Surpac Minex pozwala również na tworzenie numerycznego modelu terenu, zarówno z obiektów Rys. 5. Sposób prowadzenia pomiarów metodą „ od strony lewej do prawej” [13]
Fig. 5. Measurements done from the left side to the right side [13]
Tab. 1. Sposób kodowania pomiarów inwentaryzacyjnych Tab. 1. An example of the measurements coding
Stanowisko Poziom eksploatacyjny 1- dół ściany Kolejny numer pikiety
2 – góra ściany
liniowych, jak i pojedynczych punktów. Oprogramowanie do-myślnie podczas obliczania siatki trójkątów przeprowadza test przerwanych linii (Break Line test), który umożliwia bardziej dokładne odwzorowanie przestrzeni. W przypadku dużych powierzchni można ograniczyć zasięg przeprowadzanej inter-polacji punktów. Promień poszukiwania punktów definiowany jest przez użytkownika. Po zdefiniowaniu parametrów można przystąpić do wygenerowania przestrzennego modelu dowolnej powierzchni (rys. 8).
Wyniki obserwacji prowadzonych w kopalni odkrywko-wej oraz udostępnione przez przedsiębiorcę dane pozwoliły na zbudowanie czterech powierzchni: powierzchnia terenu
(w 2007 oraz 2012 roku), powierzchnia stropu i spągu złoża. Powierzchnie te zostały wykorzystane do dalszych analiz m.in. do obliczenia objętości mas ziemnych.
Obliczanie objętości na podstawie numerycznego modelu terenu
Obliczanie objętości mas ziemnych jest podstawowym zadaniem działu mierniczego w każdym zakładzie górniczym. Wynika to z konieczności prowadzenia bilansów wydobycia surowca. Program Surpac Minex posiada specjalny moduł pozwalający na obliczenie objętości pomiędzy numerycznymi Rys. 6. Obliczenia stanowisk w programie Gemcom Surpac
Fig. 6. Surface station traversing in the Gemcom Surpac
Rys. 7. Moduł wyrównania Fig. 7. Adjustment module
Rys. 8. a) Wyrobiska górnicze 3D, b) wizualizacja poziomów eksploatacyjnych przy użyciu gradientu kolorów Fig. 8. a) Query in 3D, b) visualization of the query with the use of color gradient
modelami terenu, czyli w sposób bliski klasycznemu rozwiąza-niu, które jest najczęściej stosowane w geodezyjnym obliczaniu mas. Jego działanie zostanie przedstawione na podstawie czte-rech wygenerowanych płaszczyzn: spągu złoża, stropu złoża, stanu terenu z roku 2007 oraz DTM`u utworzonego na potrzeby opracowania z dnia 20.10.2012 r. (rys. 9).
Pierwszym etapem pracy było określenie mas skalnych pomiędzy płaszczyznami nieprzecinającymi się, jakimi są spąg złoża i stan pierwotny stropu. Analiza ta pozwoliła na oszaco-wanie całkowitej objętości zasobów, które zakłada się wydobyć w rejonie badań. Płaszczyzny stropu i spągu są powierzchniami nieprzecinającymi się. W celu obliczenia objętości pomiędzy tymi płaszczyznami wykorzystano funkcję Net volume between DTMs. Określona została dolna i górna płaszczyzna oraz granice
analizowanego obszaru (rys. 10).
W analizowanym przypadku została podana masa właściwa złoża. Objętość pomiędzy płaszczyznami wyniosła 737423 m3
(rys. 11).
Druga analiza dotyczyła obliczenia objętości złoża wy-dobytej w okresie 2007-2012. Obliczenia zostały wykonane pomiędzy stanem pierwotnym z roku 2007, a pomiarem do celów projektowych z końca roku 2012. Zostały one jednak ograniczone do wysokości 475 m, czyli do najwyższego punktu obecnego rozcięcia złoża. Do przeprowadzenia tej analizy wykorzystana została funkcja Cut and Fill between DTMs. Objętość wydobytych mas została obliczona na po-ziomie 37294 m3. Przeprowadzone analizy dowiodły prostoty
wykonywanych operacji. Rys. 9. Numeryczne modele terenu: spąg pokładu, stan pierwotny i stan na dzień pomiarów
Fig. 9. DTM of the strata floor: primary geometry and actual
Rys. 10. Parametry obliczania objętości między płaszczyznami Fig. 10. Parameters of the volume calculation
Przygotowanie danych do tyczenia
Bieżąca obsługa ruchu zakładu górniczego wymaga tycze-nia. Wszystkie opracowania projektowe wykonane w oprogra-mowaniu Surpac, mogą być przekazane do prac realizacyjnych z gotową dokumentacją wyniesienia w teren. Dane do tyczenia mogą służyć do lokalizacji sytuacyjno – wysokościowej obiek-tów lub do określenia nachyleń zboczy stoków (rys. 12).
Do wszystkich niezbędnych elementów do tyczenia oprogramowanie automatycznie generuje raport tyczenia. Dziennik tyczenia w formacie *.csv. może być bezpośrednio zaimportowany do tachimetru lub zestawu GPS. Dzięki takiemu rozwiązaniu każdy element zdefiniowany w programie, geodeta jest w stanie bezzwłocznie wynieść w teren.
Podsumowująca ocena funkcjonalności modułu Survey
Oprogramowanie GemcomSurpac pokazuje zupełnie nowe podejście do zarządzania pomiarami w odkrywkowych zakładach górniczych. Słowo zarządzanie nie odnosi się w tym przypadku tylko do wydawania decyzji odnośnie wykorzysty-wania sprzętu, zadań wykonywanych przez personel Działu Mierniczego ale do prowadzenia bazy danych pomiarowych i integralnej współpracy ze wszystkimi działami zakładu górni-czego. Program przy pomocy odpowiednich narzędzi pozwala na przechowywanie i przeglądanie wszelkich informacji o przeprowadzonych kampaniach pomiarowych, zawierając wszelkie informacje znajdujące się w dokumentacji mierniczej. Prowadzenie w sposób systematyczny takiego zbioru informacji pozwala na wielokrotny powrót do przeprowadzonych pomia-rów. Wykorzystując możliwości oferowane przez producenta oprogramowania geodeta górniczy jest w stanie w każdym momencie podjąć decyzję o ponownym wyrównaniu osnowy. Nie ma konieczności przenoszenia informacji pomiędzy róż-nymi programami geodezyjróż-nymi lub instrumentami ponieważ wszelkie dane znajdują się w archiwum programu Surpac. W przypadku pracy w sieci komputerowej jest ono dostępne z do-wolnej lokalizacji. Z łatwością można również przygotowywać dokumenty do tycznia obiektów podczas realizacji inwestycji
w obszarze, bądź terenie górniczym. Istnieje możliwość wy-konania analiz i obliczeń na dowolny okres.
Program Surpac charakteryzuje się bardzo dużą spójnością danych. Możliwy jest import wielu formatów, co znacząco wpływa na funkcjonalność. Dzięki zaimplementowaniu wielu zaawansowanych modułów jest on w stanie zastąpić więk-szość rozwiązań o podobnych profilach, jednak z większym ukierunkowaniem na prace specjalistyczne. Surpac może być wykorzystany przez wiele działów zachowując spójność danych oraz zapewnić bieżące przesyłanie informacji do pozostałych jednostek, z którymi współpracują. Stanowi to zabezpieczenie przed możliwymi problemami w procesie projektowania lub prowadzenia ruchu.
Praca z programem Surpac jest bardzo ergonomiczna i przejrzysta. Wynika to z przyjaznego użytkownikowi interfejsu Rys. 11. Fragment raportu obliczenia objętości pomiędzy płaszczyznami:
spągu i pierwotną
Fig. 11. Report on the volume calculation between two layers: strata floor and strata roof
Rys. 12. Linia do wyniesienia w teren wraz z punktami osnowy Fig. 12. Line and stations ready for stakeout
Literatura
[1] Banaś B., Wachelka L., Weryfikacja zasobów geologicznych złoża molibdenowo-wolframowo-miedziowego w Myszkowie na bazie przestrzennego modelu geologicznego. Materiały Szkoły Eksploatacji Podziemnej: Szkoła XVII, 2008 [2] Benham, A.J.; Kessler, H., Use of 3D visualisation techniques to identify minimal impact sand and gravel extraction
sites. In: Sustainable development indicators in the minerals industry. Aachen International Mining Symposia : second international conference : [proceedings]. Essen, Germany 2005
[3] Bukeikhanov D. G., Modeling Principles at Development of Computer – Aided Design in Ore Mine. Mine Planning and Equipment Selection. Proceedings of the 22nd MPES Conference, Dresden, Germany, 14th – 19th October 2013 [4] Duczmal M., Wstępna ocena kopalin towarzyszących z złożu węgla brunatnego. Górnictwo Odkrywkowe nr 7, 2007 [5] Hassan S. A., Schunnesson H., Greberg J., Gustafson A., Transition from Surface to Underground Mining in the Arctic
Region: A Case Study from Svartliden Gold Mine, Sweden. Mine Planning and Equipment Selection, Proceedings of the 22nd MPES Conference, Dresden, Germany, 14th – 19th October 2013
[6] Hejmanowski R., Graficzna projekcja danych dla celów efektywnego projektowania eksploatacji górniczej w warunkach ochrony powierzchni. Prace Naukowe Głównego Instytutu Górnictwa. Seria Konferencje. nr 30. Katowice, 1999 [7] Jurdziak L., Rozwój oprogramowania dla działalności geologicznej i górniczej w krajach Unii Europejskiej. Konferencja
z cyklu Wykorzystanie Zasobów Złóż Kopalin Użytecznych : VII, 2000
[8] Kasztelewicz Z., Szamałek A., Czaplicki P., Czyż J., Nowoczesne narzędzia informatyczne wspomagające prace pro-jektowe. Kwartalny Biuletyn Informacyjny „Węgiel Brunatny” No. 3/56, 2006
[9] Łobejko J., Szot M., Sypniowski S., Harmonogram robót przygotowawczych w LW „Bogdanka” S.A. Materiały Szkoły Eksploatacji Podziemnej : Szkoła XXI, 2012
[10] Melnik V., Gądek A., Boutnew K., Wdrożenie systemu MineScape w „Kombinacie Górniczo-Hutniczym Kolskaya GMK”. Materiały Szkoły Eksploatacji Podziemnej: Szkoła XXII, 2013
[11] Pielok J., Geodezja Górnicza. Wydawnictwo AGH, Kraków 2011 [12] Polskie Normy ICS. 73.020.
[13] Postrożny B.: Możliwości wykorzystania programu Surpac Minex przy zarządzaniu pomiarami w kopalniach odkryw-kowych. Praca dyplomowa (niepubl.), Kraków 2013
[14] Prawo Górnicze i Geologiczne. Ustawa Prawo Górnicze i Geologiczne z dnia 9 czerwca 2011
[15] Skowronek A., Zastosowanie oprogramowania SURPAC do celów górniczo-geologicznej obsługi złóż. Górnictwo Od-krywkowe, nr 2-3, 2000
[16] Sośniak E., Gądek A., Frankowski R., Zastosowanie oprogramowania Mincom- MineScape do planowania robót gór-niczych w oparciu o numeryczne modele złoża. Górnictwo Odkrywkowe nr 5-6, 2007
[17] Szczerbowski Z., Boruchowski M., Propozycja wykorzystania systemu GemcomSurpac w dokumentowaniu i analizie geodanych na przykładzie Kopalni Soli „Wieliczka”. Przegląd Górniczy, T. 66, nr 10, 2010,
[18] Żwirski T., Aplikacja nowoczesnego systemu informatycznego dla efektywnej gospodarki złożem w kopalni węgla bru-natnego na przykładzie BOT KWB Turów SA. Kwartalny Biuletyn Informacyjny „Węgiel Brunatny”. 1/54, 2006 Źródła internetowe
[19] http://www.mitraismining.com/solutions/minescape/default.aspx(maj, 2014) [20] http://www.maptek.com/products/vulcan/(maj, 2014)
[21] http://www.gemcomsoftware.com/ (maj, 2014) [22] http://www.trimble.com/ (maj, 2014)
