Wpływ rezerw na zobowiązania na dźwignię finansową przedsiębiorstwa

(1)

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

FOLIA O EC O N O M IC A 214, 2008

A g n ie s z k a N a ta s z a D u ra j*

WPŁYW REZERW NA ZOBOWIĄZANIA NA DŹWIGNIĘ FINANSOWĄ PRZEDSIĘBIORSTWA**

1. W PR O W A D ZEN IE

Z asadniczym celem opracow ania jest zbadanie o ddziaływ ania rezerw na świadczenia em erytalne, na operacje finansowe przedsiębiorstw a o raz biernych rozliczeń m iędzyokresow ych kosztów na poziom i stopień dźwigni finansowej. Tw orzenie rezerw n a zobow iązania zwiększa stan zobow iązań przedsiębiorstwa o ra z zm niejsza w artość k apitałów własnych przez ukazanie niższego wyniku finansow ego. W pływ rezerw na strukturę kapitału jest przeto niezaprzeczalny.

P rezentow any arty k u ł m a ch a rak ter przyczynku naukow ego, zm ierzają cego do pełniejszego przedstaw ienia instrum entów i m echanizm ów dźwigni finansow ej przedsiębiorstw a.

2. REZERW Y A D ŹW IGN IA FIN A N SO W A

U tw orzenie rezerw na zobow iązania zm niejsza wynik finansow y przed siębiorstw a. R ezerw y te - zgodnie z art. 35d ustaw y o rachunkow ości - zalicza się odpow iednio do kosztów finansow ych, pozostałych kosztów operacyjnych lub stra t nadzw yczajnych. W pierwszym p rzy p ad k u m am y do czynienia z rezerw am i tw orzonym i n a operacje finansow e przedsiębiorstw a. D rugi przypadek odnosi się głównie d o rezerw na św iadczenia pracownicze. N a to m iast o sta tn ia sytuacja dotyczy utw orzenia rezerw n a pew ne lub o d u żym stop niu p raw d o p o d o b ień stw a przyszłe zobow iązania przedsiębiorstw a,

* D r adiunkt, Katedra A nalizy i Strategii Przedsiębiorstwa U L.

** Praca naukow a finansowana ze środków budżetowych na naukę w latach 2005-2007 jak o projekt badawczy nr 1 H 02C 014 28 pt. „W pływ rezerw finansowych na politykę dywidendy i wypłacalność przedsiębiorstwa” oraz powstała w związku z realizowanymi w 2005 r. badaniami własnymi w ramach przyznanego grantu rektora Uniwersytetu Łódzkiego nr 505/604.

(2)

spow odow ane zdarzeniam i niezw iązanym i z ogólnym ryzykiem g o sp o d aro w ania, k tó re nic kw alifikują się do kosztów finansow ych lub pozostałych kosztów o peracyjnych1. W spom niane rezerwy m o żn a określić m ianem rezerw k osztow ych2 lub rezerw o charakterze w ynikow ym , gdyż ich utw orzenie o znacza ostatecznie zmniejszenie wyniku finansow ego netto przedsiębiorstw a. D o d a tk o w o - w szczególnych przypadkach określonych w ustaw ie o ra ch u n kow ości - utw orzenie rezerwy m oże spow odow ać bezpośrednie zm niejszenie k apitału własnego lub w zrost aktywów . M am y wówczas d o czynienia z rezer wami bilansow ym i3. Specyficzne skutki finansow e pow stają w w yniku utw o rzenia rezerwy n a odroczony podatek dochodow y. Pow staje wówczas obowiąz kow e obciążenie wyniku finansow ego przedsiębiorstw a, a w efekcie zmniejsze niu ulega k ap itał własny lub w artość przedsiębiorstw a (zob. schem at 1).

Bilans

(3 )4 / Aktywa Kapitał własny 4/ (2)

Rezerwa /[‘(1) Rezerwa ^ (2 ) Rezerwa ^ ( З )

R achunek zysków i strat

Koszty pozostałe operacyjne Koszty finansowe

Podatek dochodowy odroczony

Schemat 1. Skutki tworzenia rezerw w przedsiębiorstwie

(1) rezerwy wynikowe; (2) rezerwy bilansowe - kapitałowe; (3) rezerwy bilansowe powodujące powstanie aktywów

Ź r ó d ł o : B. M a z u c h o w s k a , Szczegółowe zasady wyceny typow ych p o zy c ji bilansowych. R ezerw y, [w:] E. W a l i ń s k a (red.), Rachunkowość i sprawozdawczość finansow a 2005, D om W ydawniczy A B C , Warszawa 2005, s. 771.

Tw orzenie przez przedsiębiorstw o rezerw na zo bo w iązania znajduje swoje odzw ierciedlenie we w szystkich częściach jego sp raw ozd ania finansow ego - nie tylko w bilansie i rachunku zysków i strat, ale także w ra ch un ku przepływ ów pieniężnych, gdyż ich kreow anie wpływa n a stru k tu rę prze

1 K. G o 1 d m a n, S tra ty nadzwyczajne - ewidencja księgowa, „Serwis Finansow o- -K sięgow y” , nr 32 (538), 9 sierpnia 2005, s. 41.

2 E. W a 1 i ń s к a, Rezerwy w polskim prawie bilansowym, „A cta Universitatis Lodziensis” 2002, F olia O econom ica 159, s. 69-70.

3 В. M a z u c h o w s k a , Szczegółowe zasady wyceny typow ych p o zy c ji bilansowych. R ezerw y, [w:] E. W a 1 i ń s к a (red.), Rachunkowość i spraw ozdaw czość finansowa 2005, D o m W ydawniczy A B C , Warszawa 2005, s. 771.

(3)

pływów pieniężnych netto z działalności operacyjnej. P o n a d to utw orzenie rezerw znajduje w yraz w zestaw ieniu zm ian w kapitale własnym (jako wynik n etto w pozycji 8) o raz w inform acji dodatkow ej, k tó ra w inna zaw ierać d an e o stanie rezerw według celu ich utw orzenia n a p oczątek roku o b ro tow ego, zw iększeniach, w ykorzystaniu, rozw iązaniu i stanie na koniec ro k u obrotow ego''. M ożna zatem stwierdzić, iż rezerwy n a zob ow iązania wywierają isto tn y wpływ na sytuację finansow o-m ajątkow ą przedsiębiorstw a, a także n a jego w izerunek i korzyści dla właścicieli o raz wierzycieli.

T w orzenie rezerw n a zobow iązania, polegające n a przeznaczeniu n a nie określonej części w ygospodarow anego przez przedsiębiorstw o zysku netto, jest działalnością znajdującą wyraz w poziom ie i stop niu dźw igni finansow ej.

Poziom dźwigni finansow ej w yraża stosunek zobow iązań d łu g o term in o wych i d łu goterm inow ych rezerw n a zobow iązania d o k apitału własnego przedsiębiorstw a. Poziom tej dźwigni wyrazić m o żn a n astęp u jącą form ułą:

D + P L

gdzie:

E L - poziom dźw igni finansow ej przedsiębiorstw a, D - w artość zobow iązań długoterm inow ych,

P L - w artość długoterm inow ych rezerw n a zo b ow iązania oraz E - w artość k ap itału własnego przedsiębiorstw a.

Stopień dźw igni finansow ej w yraża następujące ró w n an ie5: E B iT

Ш г - ľ

gdzie:

D E L - stopień dźwigni finansow ej, E B iT - zysk operacyjny,

I - k w o ta odsetek od zobow iązań długoterm inow ych.

W p rzy p ad k u , gdy przedsiębiorstw o nie spłaca odsetek od zobow iązań długoterm inow ych, stopień dźwigni finansow ej wynosi 1. O znacza to, że w przedsiębiorstw ie nie w ystępują oszczędności w p o d a tk u dochodow ym pozw alające osiągnąć relatyw nie wyższy zysk n etto niż w p rzyp adk u, gdyby przedsiębiorstw o korzystało wyłącznie z kapitału własnego.

4 B. M a r u s z e w s k a , Z akres przedm iotow y informacji dodatkowej, [w:] H . B u к (red.), Spraw ozdaw czość i analiza finansowa przedsiębiorstwa, W ydawnictwo Akadem ii Ekonomicznej im. K arola Adam ieckiego w K atow icach, K atowice 2005, s. 235.

5 J. W. P e t t y, A . J. K e o w n, D . F. S c o t t, J. D . M a r t i n, Basic Financial M anagem ent, Prentice-H all, E nglew ood Cliffs (NJ) 1982, s. 433.

(4)

T a b e l a 1

Bilans przedsiębiorstw a (stan na 01.01.2005 r.)

A ktyw a Pasywa

A . A ktyw a trwałe

I. W artości niematerialne i prawne II. Rzeczow e aktyw a trwałe III. N ależności długoterm inow e IV. Inwestycje długoterm inow e

V. D ługoterm inow e rozliczenia m iędzyokresowe

135 000 5 000 130 000 0 0 0 A. K apitał w łasny - kapitał podstaw ow y - zysk netto 180 000 84 825 95 175 B. Zobow iązania i rezerwy na zobow iązania 120 000

I. Rezerwy na zobow iązania 0

B. A ktyw a obrotow e I. Zapasy

II. N ależności krótkoterm inowe III. Inwestycje krótkoterm inow e

IV. K rótkoterm inow e rozliczenia m iędzyokresowe

165 000 100 000 60 000 5 000 0

II. Z obow iązania długoterm inow e - kredyty i pożyczki

45 000 45 000 III. Z obow iązania krótkoterm inow e

- z tytułu w ynagrodzeń

75 000 75 000

IV. R ozliczenia m iędzyokresowe 0

A k tyw a razem 300 000 Pasywa razem 300 000

Ź r ó d ł o : opracow anie własne.

A gn ies zk a N a ta sza D u ra j

(5)

M o żn a zatem stwierdzić, iż dźw ignia finansow a o piera się n a stałym , niezależnym od osiągniętego dochodu, ch arak terze kosztów obsługi zad łu żenia. Im większy udział zadłużenia o stałych kosztach obsługi długu w stru k turze kapitałow ej przedsiębiorstw a, tym większy w kład dźw igni finansow ej w w ytw orzenie d o d atn ieg o zw rotu z kapitału. N a to m ia st w p rzy p ad k u , gdy d o ch o d y przestają w ystarczać na pokrycie kosztów odsetek po o p o d a t kow aniu, wówczas następuje zjaw isko odw rotne: dźw ignia finansow a przy spiesza spad ek zw rotu z k ap itału 6.

Szacując wpływ utw orzenia rezerw n a zobow iązania na poziom i sto pień dźwigni finansow ej posłużm y się przykładem , w k tó ry m uw idocznio ny zostanie wpływ utw orzenia rezerw na poszczególne części sp raw o zd a nia finansow ego tego przedsiębiorstw a (bilansu oraz rach un ku zysków i strat). Niech bilans przedsiębiorstw a na 1.01.2005 r. w ygląda w sposób przed staw iony w tab. 1.

T a b e l a 2 Rachunek zysków i strat przedsiębiorstwa (wariant porów naw czy)

A . Przychody netto ze sprzedaży i zrównane z nimi 875 000

B. K oszty działalności operacyjnej 750 000

C. Zysk (strata) ze sprzedaży (A — B) 125 000

D . Pozostałe przychody operacyjne 0

E. Pozostałe koszty operacyjne 0

F. Zysk (strata) z działalności operacyjnej (C + D — E) 125 000

G. Przychody finansowe 0

H. K oszty finansowe 7 5000

- odsetki 7 500

1. Zysk (strata) z działalności gospodarczej (F + G — H) 117 500

J. Wynik zdarzeń nadzwyczajnych (J.I — J.I1) 0

K. Zysk (strata) brutto 117 500

L. Podatek dochod ow y 22 325

M. Pozostałe obow iązkow e zmniejszenia zysku (zwiększenia straty) 0

N . Zysk (strata) netto (K — L — M ) 95 175

Ź r ó d ł o : opracowanie własne.

Załóżm y, że w przedsiębiorstw ie na dzień otw arcia nie w ystępow ały żadne różnice przejściowe z lat poprzednich, co oznacza, że stan aktyw ów i rezerw n a odroczony p o d atek dochodow y n a początek okresu był rów ny 0. Załóżm y

(6)

tak że, że w latach poprzed n ich przedsiębio rstw o to nie p o nio sło s tra t bilansow ych, a sto p a p o d a tk u dochodow ego w ro k u bieżącym i w latach n astępnych będzie rów na 19% . Z ałożenia takie będą isto tn e przy ustalaniu odroczoneg o p o d a tk u dochodow ego, któ ry wiąże się z utw orzeniem przez przedsiębiorstw o rezerw. Pow odem jego pow staw ania są bowiem rozbieżności m iędzy zasadam i ustalan ia podstaw y o p o d atk o w a n ia (bieżącego pod atk u dochodow ego) i w yniku finansow ego, określonym i w ustaw ie o rach u n kow ości7. N ato m iast rachunek zysków i strat przedsiębiorstw a niech wskazuje n a w ystępow anie m. in.: zysku ze sprzedaży w kw ocie 125 000 zł, zysku b ru tto w ynoszącego 117 500 zł oraz zysku netto rów nego 95 175 zł (zob. tab. 2).

Poziom dźw igni finansow ej rozpatryw anego przedsiębiorstw a w sytuacji, gdy nic tw orzy ono rezerw na zobow iązania, będzie rów ny:

„ r 120 000 180 000 " ’

N a to m iast stopień dźwigni finansow ej przedsiębiorstw a korzystającego z długoterm inow ego kredytu bankow ego będzie wynosić:

E B iT _ 125 000 _ 125 000

~~ E B iT — I ~ 125 0 0 0 - 7 000 ” 117 5Ö0Ö ~ ’ '

O bliczony stopień dźwigni finansow ej dotyczy zatem sytuacji, w której przedsiębiorstw o korzystało z długoterm inow ego kred ytu i nie utw orzyło rezerw n a zobow iązania.

3. O D D Z IA Ł Y W A N IE REZERW N A ŚW IA D C Z E N IA P R A C O W N IC Z E (EM ERYTA LNE) N A P O Z IO M I ST O P IE Ń D ŹW IGN I FIN A N SO W E J

Z ajm ując się analizą wpływu rezerw n a zobow iązania, n a poziom i sto pień dźw igni finansow ej, przyjm ijm y, iż rozw ażam y trzy n astępujące sytuacje, pozw olające określić, k tó ra z nich wywiera największy wpływ n a te zmienne. Z ałóżm y, że we wszystkich trzech sytuacjach w artość utw orzonej rezerwy długoterm inow ej w yniosła 50 000 zł. W pierwszej sytuacji weźmy pod uwagę przy p ad ek utw orzenia rezerwy długoterm inow ej n a św iadczenia em erytalne; w drugim p rzy p ad k u rezerwy te niech zo stan ą u tw o rzo n e n a operacje finansow e; w trzecim zaś niech przedsiębiorstw o utw orzy rezerwy na napraw y gw arancyjne. D odajm y, iż analiza ta będzie dotyczyć sytuacji utw orzenia rezerw , nie zaś ich rozw iązania.

7 E. W a I i ń s к a, O droczony p odatek dochodowy, „R zeczposp olita”, 086/178 (6255), 1 sierpnia 2002, s. F5.

(7)

W ym ienione trzy rodzaje rezerw cechują się odm iennym charakterem , choć m ają w spólne źródło tw orzenia. Jest nim zysk n etto przedsiębiorstw a. O dm ienność ch arak teru tych rezerw odnosi się m . in. d o system u ich ewiden cjonow ania, przeznaczenia oraz ich wpływu n a rentow ność kapitału własnego i stopień dźw igni finansow ej.

T w orzenie rezerw n a świadczenia em erytalne (pracow nicze) w praktyce charakteryzu je się wielością przyjm ow anych rozw iązań ew idencyjnych (zob. schem at 2, 3 i 4). R ozw iązania te stanow ią wyraz złożoności problem u tw orzenia rezerw n a zobow iązania pracownicze.

Schemat 2. Ewidencja rezerw na świadczenia pracownicze - sposób 1

(1) zarachowanie rezerwy bieżącego okresu; (2) wykorzystanie utworzonej rezerwy d o jej wysokości początkowej

Ź r ó d ł o : J. A r c z e w s k i , Rezerwy na świadczenia pracownicze, „R achunkow ość” 2002, nr 11, s. 10.

Schemat 3. Ewidencja rezerw na świadczenia pracownicze — sposób 2

(1) zarachowanie rezerwy bieżącego okresu; (2) wykorzystanie rezerwy d o wysokości utworzonej rezerwy; (3) rozwiązanie niewykorzystanej rezerwy

Ź r ó d ł o : E. J a k u b c z y k - C a ł y (red.), Rachunkowość i plan kont dla spółek kapitało wych, D ifin, Warszawa 2001, s. 590.

(8)

Rozrachunki z pracownikami

(2a)

Schemat 4. Ewidencja rezerw na świadczenia pracownicze - sposób 3

(1) zarachowanie rezerwy bieżącego okresu; (2) wykorzystanie rezerwy do wysokości utworzonej rezerwy; (3) rozwiązanie niewykorzystanej rezerwy

Ź r ó d ł o : G. Ś w i d e r s k a (red.), W zorcowy plan kont. Kom entarz do znowelizowanej ustaw y o rachunkowości, D ifin, Warszawa 2002.

C o więcej, w literaturze m o żn a odnaleźć różne podejścia d o ujm ow ania w ciężar kosztów tych rezerw. Z decydow ana większość a u to ró w proponuje jed n ak ujm ow ać rezerwy n a świadczenia pracow nicze (czy em erytalne) w cię ża r pozostałych kosztów operacyjnych8. Istnieją rów nież opinie stanow iące, iż rezerwy o bciążają koszty działalności operacyjnej, a nie po zostałe koszty operacyjne9 i winny być trak to w a n e ja k o bierne rozliczenia m iędzyokresow e k o sztó w 10. T ru d n o jed n ak nic zgodzić się z opinią E. W alińskiej, zdaniem której rezerwy na odpraw y em erytalne oraz n agrody jubileuszow e pow inny być tw orzone w korespondencji z pozostałym i kosztam i operacyjnym i, a nie biernym i rozliczeniam i m iędzyokresow ym i kosztów z trzech co najm niej p o w o d ó w 11:

* Zob. np.: M . G m y t r a s i e w i c z , R ezerw y w rachunkowości i w prawie poda tk o w ym , „Poradnik K sięgow ego” 1999, nr 6, s. 13; Л . R o s i ń s к a, M . R y t w i ń s к a, R ezerwa c zy zobowiązanie warunkowe - prawidłowa kwalifikacja operacji gospodarczych, „Serwis F in an sow o-K sięgow y” nr 13 (415), 29 m arca 2003, s. 47; R . K a m i ń s к i, Przesłanki tworzenia rezerw na zobowiązania, „Praktyczny Poradnik K sięgow ego” 2002, nr 20; M . G m y t r a s i e w i с z, R ezerw y w księgach rachunkowych - tworzenie, w ykorzystyw anie, rozwiązywanie, D ifin, Warszawa 2002, s. 11; L. L e n a r t, Jak księgować rezerw y na zobowiązania, „Rzeczpospolita”, 088/184 (6261), 8 sierpnia 2002, s. F9.

9 J. A r c z e w s k i , R ezerw y na świadczenia pracownicze, „R achunkow ość” 2002, nr 11, s. 10.

10 J. G i e r u s z, Plan kont z kom entarzem . H andel, produ kcja, usługi, O D D K , Gdańsk 2002.

11 E. W a 1 i ń s к a, R ezerw y..., s. 75-76. Pozostałe przychody

______ operacyjne______ _{______ pracownicze_____}Rezerwa na świadczeni« Koszty operacyjne _{(zespół 5)}

Rozliczenie kosztów

(9)

1) tw orzone rezerwy na świadczenia pracow nicze są kosztam i typow ym i, pow tarzającym i się z okresu na okres, w zw iązku z czym nic pow inay one m ieć wpływu n a wynik podstaw ow ej działalności operacyjnej okresu ich zarachow ania;

2) nie m o żn a powiedzieć, że w m om encie ich utw orzenia stano w ią koszt rzeczywiście poniesiony przez przedsiębiorstw o. Rezerwy te są bowiem kosz tam i planow anym i, k tóre m ogą, ale nie m uszą zostać w rzeczywistości poniesione. C o więcej, nie są to koszty wynikające ze świadczenia pracow nika n a rzecz kon k retn y ch p ro d u k tó w i usług, ale koszty, któ ry ch poniesienie oznacza m om ent naliczenia w ynagrodzenia zgodnie z w arunkam i określonym i w um ow ie o pracę (w przypadku np. rozw iązania um ow y o pracę przed siębiorstw o m oże nie ponieść tego kosztu);

3) ujęcie rezerw n a św iadczenia pracow nicze ja k o podstaw ow ych kosztów operacyjnych w ym agałoby zarachow ania ich odpow iednio w koszcie wy tw orzenia, koszcie ogólnego zarządu czy koszcie sprzedaży - w zależności od zaszeregow ania kosztu w ynagrodzenia odpow iedniego pracow nika.

Przyjm ijm y zatem - zgodnie ze stanow iskiem prezentow anym przez E. W alińską - iż rezerwy n a św iadczenia pracow nicze winny być odnoszone w ciężar pozostałych kosztów operacyjnych, a zatem wpływać n a zmniejszenie w artości zysku operacyjnego.

Załóżm y, że przedsiębiorstw o w roku 2004 utw orzyło długoterm inow ą rezerwę na św iadczenia em erytalne w w artości 50 000 zł, k tó rą odniosło w ciężar pozostałych kosztów operacyjnych. W bilansie w artość bilansow a p k t B. „Z o b o w iązan ia i rezerwy na zob ow iązan ia” zwiększy się zatem 0 50 000 zł (w tym pk t B.I.2. „Rezerwy n a świadczenia em erytalne i podobne - długoterm inow e”), natom iast w artość bilansow a kap itału w łasnego wyniesie

139 500 zł (zob. tab. 3), gdyż zysk netto oszacow any w ra ch u n k u zysków 1 stra t wyniósł 54 675 zł (zob. tab. 4).

A zatem w badanym p rzypadku w ystępują tzw. różnice przejściowe, definiow ane ja k o różnice m iędzy w artością bilansow ą d an eg o składnika aktyw ów i pasyw ów (jak w tym p rzypadku) a jego w artością p o d a tk o w ą 12. W badanym p rzy p ad k u m am y do czynienia z ujem nym i różnicam i przej ściowym i, będącym i tym i różnicam i przejściowym i, k tó re p ow o dują p o w stanie kw o t pom niejszających podstaw ę o p o d a tk o w a n ia w przyszłych okresach, gdy w artość bilansow a składnika aktyw ów zostanie zrealizow ana lub skład n ik a pasyw ów rozliczona. Ujem ne różnice przejściowe pow stają, gdy w artość bilansow a składnika aktyw ów jest niższa niż jego w artość p o d a tk o w a albo w artość bilansow a składnika zo bow iązań je st wyższa niż

12 K rajowy Stan dard Rachunkowości nr 2, „D ziennik Urzędow y M inisterstwa Finansów ” 2004, nr 13, poz. 132.

(10)

jego w artość p o d atk o w a (co m a micjscc w analizow anym przedsiębiorstw ie). A zatem w artość księgowa pasyw ów przedsiębiorstw a (rezerw na św iad czenia em erytalne) wynosi 50 000 zł. Jeśli za w artość p o d a tk o w ą pasywów uznam y w artość księgow ą pom niejszoną o kw oty, k tó re w przyszłości p o m niejszą podstaw ę p o d atk u dochodow ego, to w analizow anym przypadku nasza w artość p o d atk o w a pasywów wynosi 0 zł. Jeżeli w artość księgowa pasyw ów jest większa od wartości podatkow ej, wówczas pow staje ujem na różnica przejściow a w wysokości 50 000 zł, k tó ra pow oduje obowiązek uznania aktyw ów z tytułu odroczonego p o d atk u do chodow ego. Należy zatem oszacow ać stan aktyw ów z tytułu odroczonego p o d a tk u doch od ow e go, k tóry wylicza się ja k o sumę iloczynów różnic ujem nych (oraz ew entual nych s tra t p o d atk o w y c h ), przew idyw anych d o o d w ró c en ia (odliczenia) w poszczególnych latach i stawek p o d atk u , jak ie m ają w nich obow iązyw ać, przy czym jeśli staw ki te nic są znane, przyjm uje się staw kę roku n a stępującego po dniu bilansow ym . B. G ierusz propo nu je, by w bardziej skom plikow anych przypadkach ustalania aktyw ów z tytułu odroczonego p o d atk u dochodow ego posługiw ać się następującym w zorem 13:

A w - stan aktyw ów z tytułu odroczonego p o d atk u dochodow ego,

( r ) R P ,j- ujem na i-ta różnica przejściowa, której odw rócenie oczekiwane jest w ro k u j,

SPj - staw k a p o d atk u dochodow ego, ja k a m a obow iązyw ać w roku j.

A zatem aktyw a z tytułu odroczonego p o d atk u do chodow ego w roz w ażanym przedsiębiorstw ie będą ró w n e14: 19% • 50 000 = 9 500 zł. Należy podkreślić, iż w analizow anym przypadku nie tw orzy się rezerw z tytułu odroczonego p o d atk u dochodow ego, gdyż rezerwy te stanow ią kw otę zo bow iązania z ty tu łu p o d atk u dochodow ego, k tó ra pow stanie w przyszłości w zw iązku z występowaniem dodatnich, a nie ujem nych różnic przejściowych.

N astępnie należy uwzględnić ograniczenia ujęcia aktyw ów z tytułu od roczonego p o d a tk u dochodow ego. W etapie tym obniży się w ysokość ujm o w anych w ewidencji aktyw ów n a skutek stosow ania zasady ostrożności.

13 B. G i e r u s z, E tapy ustalania odroczonego podatku dochodowego, „R achunkow ość” 2003, nr 3, s. 23.

14 Zakładając, że w całym badanym okresie stopa podatku doch od ow ego wynosi 19%.

gdzie:

j - przew idyw ane lata odw racania się różnic: j = l , 2, ..., t, i - w yznaczona różnica przejściowa: i = 1, 2, ..., m,

(11)

T akiej szczególnej ostrożności w ym aga w prow adzenie do ksiąg aktyw ów z tytułu odroczon ego p o d atk u od strat podatkow ych, jed n ak że takie straty w analizow anym przedsiębiorstw ie nie wystąpiły.

K olejny e ta p polega n a ustaleniu zm iany stan u aktyw ów z tytułu o d roczonego p o d a tk u dochodow ego (A z) '5:

gdzie:

A k - stan końcow y aktywów z tytułu odroczonego p o d atk u dochodow ego, A p - stan aktyw ów z tytułu odroczonego p o d a tk u dochodow ego na

początek okresu.

Przyjm ując, że w przedsiębiorstw ie n a dzień o tw arcia nic występowały żadne różnice przejściowe z lat poprzednich, czyli że stan aktyw ów i rezerw na odroczony p o d atek dochodow y n a początek okresu był rów ny 0, n a to m iast stan końcow y wyniósł 9500 zł, zatem w artość A t wynosi 9500 zł. M ożem y więc oszacow ać w artość odroczonego p o d a tk u dochodow ego wpły wającego n a wynik finansow y.

Część o d ro czo n a p o d atk u (PO), wpływającego na wynik finansow y, stanow i różnicę m iędzy zm ianą stan u rezerw z tytułu o droczonego p o d atk u (R z), k tó ra w rozw ażanym przedsiębiorstw ie jest rów na 0, a zm ianą stanu aktyw ów z tytułu odroczonego p o d atk u (A z). A zatem :

PO = R z - A z = (R k - R p) - ( A k - A p).

Część o d ro czo n a p o d a tk u m oże być d o d a tn ia lub ujem na.

Jeśli (R k - R p) > ( A k - A p)=> PO < 0, wówczas n astępuje zwiększenie o b  ciążeń z tytułu p o d a tk u dochodow ego.

Jeśli (R k - R p) < (A k - A p) => PO < 0, wówczas następuje zm niejszenie k o  sztu (przychód) z tytułu p o d atk u dochodow ego, co m a m iejsce w analizo w anym przedsiębiorstw ie.

O statnim etapem jest zaksięgow anie zm iany stan u aktyw ów . W badanym przedsiębiorstw ie stan końcow y aktyw ów z tytułu odroczon ego p od atk u dochodow ego był wyższy aniżeli stan aktyw ów na p o czątek okresu, stąd w artość ( + ) 9500 zł ( A z) należy księgować ja k o 16:

- D t 65, „A ktyw a z tytułu odroczonego p o d a tk u d o ch o d o w eg o ” , - C t 87, „P o d atek dochodow y” .

15 B. G i e r u s z, op. cit., s. 23. 16 Ibidem, s. 25.

(12)

A ktyw a z tytułu odroczonego p o d atk u dochodow ego ujm uje się w księ gach rachunkow ych nie później niż n a dzień bilansow y. Są one ustalane przy zachow aniu zasady ostrożności, a zatem w ykazuje się je w bilansie w tedy, gdy ich realizacja jest praw d o p o d o b n a. Jeżeli przedsiębiorstw o dys ponu je w iarygodnym i przesłankam i, że w przyszłości osiągnie ono takie d o chody do o p o d atk o w a n ia , k tó re um ożliwią m u pełne rozliczenie ujemnych różnic przejściowych, wtedy wykazuje się je w pełnej wysokości. W zależności od sto p n ia zagrożenia (gdy istnieją wątpliwości, czy w latach następnych przedsiębiorstw o osiągnie d o d atn i wynik finansow y), w bilansie po stronic aktyw ów w ykazuje się różnice przejściowe ujem ne w kw ocie nie większej niż u tw o rzo n a rezerw a lub nic wykazuje się ich w o g ó le17.

N ależy podkreślić, iż „księgow y” p o d atek d ochodow y różni się od p o d a tk u dochodow ego wyliczonego od podstaw y o p o d a tk o w a n ia ustalonej zgodnie z przepisam i podatkow ym i. Różnice te nic wpływają jeszcze na podstawę opodatkowania i bieżące zobow iązania p o d atk o w e przedsiębiorstw a, lecz rep rezentują „o d ro czo n e” n a przyszłość efekty p o d atk o w e (podatek odroczony), k tó re zo stan ą uw zględnione w wyliczeniu po datk ow ym w na stępnych okresach sprawozdawczych18.

B ilans p rzed sięb io rstw a p o d o k o n a n iu tych op eracji przed staw ion o w tab. 3.

Z m ianie uległa stru k tu ra kapitału przedsiębiorstw a, polegająca na zwięk szeniu bilansowej w artości kategorii zobow iązań ze 120 000 zł do 170 000 zł (utw orzenie rezerw y) o raz zm niejszeniu w artości k ap itałó w w łasnych ze 180 000 zł do 139 500 zł. W zrosła rów nież sum a bilansow a - o 9500 zł. Poziom dźw igni finansow ej przedsiębiorstw a, w sytuacji gdy utw orzyło ono rezerw y n a św iadczenia em erytalne, wynosi:

170 000 , F L = -~—— — ~ 1,22.

139 500

Z atem p rzed sięb io rstw o finansuje sw oją d ziałaln o ść głów nie kap itałam i obcym i.

R ach u n ek zysków i stra t przedsiębiorstw a po utw orzeniu rezerw na św iadczenia em erytalne będzie się prezentow ał tak , ja k p o k az an o w tab . 4.

17 J. M a t u s z e w i c z , P. M a t u s z e w i c z , Rachunkowość o d podstaw z uwzględnieniem postanowień znowelizowanej ustaw y o rachunkowości, F IN A N S-SE R V 1S, War szawa 2002, s. 330.

(13)

T a b e l a 3 Bilans przedsiębiorstw a p o utworzeniu rezerw na świadczenia emerytalne

I. W artości niem aterialne i prawne 11. R zeczow e aktyw a trwałe III. N ależności długoterm inow e

IV. Inwestycje długoterm inowe

V . Długoterm inow e rozliczenia m iędzyokresowe 1. A ktyw a z tutułu odroczonego podatku d o 

chodow ego 144 500 5 000 130 000 0 0 9 500 9 500 A . K apitał w łasny - kapitał podstaw ow y - zysk netto 139 500 84 825 54 675 B. Zobow iązania i rezerwy na zobow iązania 170 000 I. Rezerwy na zobow iązania

1. Rezserwa z tytułu od roczon ego podatku d o  chodow ego

2. Rezerwa na świadczenia em erytalne i pod obn e - długoterm inow e 3. Pozostałe rezerwy 50 000 0 50 000 50 000 0 B. A k tyw a obrotow e I. Zapasy

II. N ależności krótkoterm inow e III. Inwestycje krótkoterm inow e

IV. K rótkoterm inow e rozliczenia m iędzyokresow e

165 000 100 000 60 000

5 000 0

II. Z obow iązania długoterm inow e - kredyty i pożyczki

45 000 45 000 III. Z obow iązania krótkoterm inow e 75 000

IV. Rozliczenia m iędzyokresowe 0

A ktyw a razem 309 500 Pasywa razem 309 500

W p ły w re ze rw na zo b o w ią z a n ia na d źw ign ię fi nansową p r z e d si ę b io r st w a

(14)

T a b e l a 4 Rachunek zysków i strat przedsiębiorstwa po utworzeniu rezerw

na świadczenia emerytalne

A. Przychody netto ze sprzedaży i zrównane z nimi 875 000

E. Pozostałe koszty operacyjne 50 000

- inne koszty operacyjne 50 000

F. Zysk (strata) z działalności operacyjnej (C + D — E) 75 000

G . Przychody finansowe 0

- odsetki 7 500

1. Zysk (strata) z działalności gospodarczej (F + G — H) 67 500

J. Wynik zdarzeń nadzwyczajnych ( J. I—J.1I) 0

K. Zysk (strata) brutto 67 500

- część bieżąca 12 825

- część odroczona (część ta nie wpływa na razie na podstawę

opodatkow ania) - 9 500

M . Pozostałe obow iązkow e zmniejszenia zysku (zwiększenia straty) 0

N . Zysk (strata) netto (K — L - M ) 54 675

A zatem utw orzenie rezerw n a św iadczenia em erytalne spow odow ało obniżenie zysku z działalności operacyjnej. Stąd zm ianie ulegnie również stopień dźw igni finansow ej. Jego w artość wynosi 1,11, gdyż

E B iT 75 000 75 000

D F L — ---= --- = ---— ~ 1,11. E B iT - I 75 000 - 7 500 67 500

M o żn a skon stato w ać, iż utw orzenie przez przedsiębiorstw o rezerw na św iadczenia pracow nicze pow o duje w zrost sto p n ia dźw igni finansow ej. A zatem tw orzenie przez przedsiębiorstw a rezerw w ciężar pozostałych kosztów operacyjnych zw iązane jest ze w zrostem sto p n ia dźwigni finan sowej.

(15)

Poniew aż utw orzenie przez przedsiębiorstw o rezerw n a św iadczenia em e rytalne skutk u je w zrostem pozostałych kosztów operacyjnych, k tó re z kolei w pływ ają na poziom zysku operacyjnego, to utw orzenie tych rezerw wpływa nic tylko n a w zrost stopnia dźwigni finansow ej, ale rów nież n a stopień w spierania operacyjnego przedsiębiorstw a, m ierzonego za p o m o cą n astęp u jącej fo rm u ły 19:

F C 0, i - koszty stałe w okresach t0 i t„

vc0 1 - jednostkow e koszty zm ienne w okresach t0 i f„

E B iT 0 l - zyski operacyjne w okresach i0 i £,.

Zyski operacyjne w okresach i0 i t, m o żn a zapisać w sposób następujący:

Poniew aż utw orzenie przez przedsiębiorstw o rezerw nie pow oduje zm iany ceny p ro d u k tu ani liczby sprzedanych prod u k tó w , ja k rów nież kosztów stałych, m ożem y zatem w nioskow ać, iż

P = const. => p0 = p, = p, q = const. => q0 = q t = q, F C = const. => F C 0 = F C , = FC.

A zatem zm ianie ulegną tylko koszty zm ienne ( VC).

Z ałóżm y, iż

W iem y, że

E B iT 0 = 125 000 (zysk operacyjny przed utw orzeniem rezerw na św iad czenia em erytalne)

E B iT i = 75 000 (zysk operacyjny po u tw o rzen iu rezerw w kw ocie lub D O L = -E B iT l - E B iT 0

E B iT , gdzie:

D OL - stopień w spierania operacyjnego przedsiębiorstw a, q0, i - liczba p ro d u k tó w sprzedanych w okresach ta i i,, Po, i - cena p ro d u k tó w w okresach t0 i i,,

E B iT o = Po' <jfo ~ (F C 0 + q0 ■ vc0), E B iT , = p, ■ q x - (F C , + ql - v c l).

<?= 1 000, p = 875, f C = 100 000.

50 000 zł).

(16)

W iedząc o w artości FC, należy wyznaczyć w artość kosztów zm iennych. Z aró w n o koszty stałe, ja k i koszty zm ienne stanow ią składnik kosztów działalności operacyjnej (pkt В rachunku zysków i strat). W celu wyznaczenia w artości VC należy zm odyfikow ać rów nanie

VC E B iT = q(p - vc) - F C = q ■ p - q ■ vc - F C = q ■ p - q --- F C = 4 = q p - V C - F C , zatem VC = q - p - E B i T - F C , VC0 = 875-1 000 - 125 000 - 100 000 = 650 000, VC, = 875-1 000 - 75 000 - 100 000 = 700 000.

M ożem y zatem oszacow ać w arto ść jed n o stk o w y ch k o sztó w zm iennych (vc„, vc,):

vc0 = — 0 = 650, vc, = = 700.

ч q

F o rm u łę w spierania operacyjnego m ożn a przekształcić d la potrzeb zba d a n ia wpływu utw orzenia przez przedsiębiorstw o rezerw n a świadczenia em erytalne n a stopień w spierania operacyjnego. W tym celu należy w yko rzystać n astępu jącą postać stopnia w spierania operacyjnego:

d o l = — |T | ~ E B iT °. E B iT 0

W ro zw ażanym przedsiębiorstw ie za ró w n o p(pa = p ,), q(q0 = 9 |), jak i F C (F C n = F C t) są niezm ienne, stąd analizow ane rów nanie m o żn a zapisać następująco:

D O L = P q ~ ( F C ~ q ' vc») ~ [P ' q~ (F C + 9 ' vco)] = P 9 - ( FC + q • vc0)

_ P q — F C — q - vc, — P' q + F C + q - v c 0 q(vc0 — vc,) p q — FC — q - vc0 q(p - VCo) - F C

A zatem w badanym przedsiębiorstw ie stopień w spierania operacyjnego będzie równy:

1 0 0 0 (6 5 0 - 7 0 0 ) -5 0 000

D O L — --- = ---= _ П 4 1 000(875 - 650) - 100 000 225 000 - 100 000

(17)

lub też

, 75 0 0 0 - 125 000

125006 = , 4 '

Z arów no dźw ignia finansow a, ja k i operacyjna m og ą być wykorzystywane przy ocenie ryzyka różnego rodzaju działań inwestycyjnych przew idyw anych przez przedsiębiorstw o i sposobu ich finansow ania. M iary te stanow ią rów nież p rzedm iot oceny dokonyw anej przez inw estorów na rynku k ap itało wym. Stopień dźwigni finansow ej jest wówczas wyznacznikiem kierunków alokacji k ap itału przedsiębiorstw a20.

4. O D D Z IA Ł Y W A N IE REZERW

ZW IĄ ZA N Y C H Z O PER A C JA M I FIN A N SO W Y M I P R Z E D SIĘ B IO R ST W A NA P O Z IO M I ST O P IE Ń D ŹW IGN I FIN A N SO W E J

W tej części opraco w an ia zostanie zanalizow ana sytuacja, w której przed siębiorstw o utw orzyło długoterm inow ą rezerwę zw iązaną z operacjam i fin an sowymi w kwocie 50 000 zł, natom iast nie utw orzyło innych rodzajów rezerw. W przyp ad k u ewidencji rezerw zw iązanych z operacjam i finansow ym i nie m a w literaturze przedm iotu różnicy stanow isk odnoszącej się do sposobu ich ew idencjonow ania. Jeśli ryzyko zm niejszenia wyniku finansow ego wynika z operacji finansow ych, wówczas rezerwy zalicza się do kosztów finansow ych, ew idencjonując to w sposób następujący:

- W n k o n to 759. „P ozostałe koszty finansow e” , - M a k o n to 833. „P ozostałe rezerw y” .

Rezerwy zw iązane z operacjam i finansow ym i tw orzy się n a pew ne lub o dużym stopniu praw dopodobieństw a przyszłe zobow iązania, któ rych kw otę m o żn a w sposób w iarygodny oszacować, a zwłaszcza na:

- straty z transakcji gospodarczych w toku , w tym z tytułu udzielonych gw arancji lub poręczeń,

- straty z ty tu łu pożyczek,

- sk u tk i toczącego się postępow ania sądow ego.

Zaliczenie tych rezerw w ciężar kosztów finansow ych w ym aga, by wiązały się one z działalnością finansow ą przedsiębiorstw a. G d y b y zaś zw iązane były z jeg o działalnością operacyjną, wówczas winny być ujm ow ane w ciężar p ozostałych kosztów operacyjnych.

20 T. W a ś n i e w s k i, W. S k o c z y l a s , Teoria i p ra k ty k a analizy finansowej tv przedsiębiorstw ie, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, W arszawa 2002, s. 370-371.

(18)

- J

о

T a b e l a 5

Bilans przedsiębiorstwa p o utw orzeniu rezerw związanych z operacjami finansowym i

I. W artości niematerialne i prawne II. R zeczow e aktyw a trwałe III. N ależności długoterm inow e IV. Inwestycje długoterm inow e

V . D ługoterm inow e rozliczenia m iędzyokresowe 1. A ktyw a z tutułu odroczonego podastku d o 

chodow ego 144 500 5 000 130 000 0 0 9 500 9 500 A . K apitał w łasny - kapitał pod staw ow y - zysk netto

139 500 84 825 54 675 B. Z obow iązania i rezerwy na zobow iązania 170 000 I. Rezerwy na zobow iązania

1. Rezerwa z tytułu odroczonego podatku d o  chodow ego

2. Rezerwa na świadczenia emerytalne i pod obne 3. Pozostałe rezerwy - długoterm inowe 50 000 0 0 50 000 50 000 B. A ktyw a obrotow e I. Zapasy

II. N ależności krótkoterm inowe III. Inwestycje krótkoterm inow e

165 000 100 000

60 000 5 000 0

II. Zobow iązania długoterm inow e - kredyty i pożyczki

45 000 45 000 III. Z obow iązania krótkoterm inow e 75 000

IV. Rozliczenia m iędzyokresowe 0

A gn ies zk a N a ta i za D u ra j

(19)

N ależy podkreślić, iż rezerwy te nie są uznaw ane przy ustalaniu podstaw y o p o d a tk o w a n ia według przepisów po datkow ych, a zatem bilans przedsię biorstw a po utw orzeniu rezerw zw iązanych z operacjam i finansow ym i będzie w yglądał nieom al identycznie ja k w przyp adku, gdy firm a utw orzyła rezerwy n a św iadczenia pracow nicze. Jedynie w ujęciu w artości rezerw w kategorii „P o zo stałe rezerw y” wystąpi różnica (zob. tab. 5).

W ra ch u n k u zysków i strat utw orzenie rezerw zw iązanych z operacjam i finansow ym i przedsiębiorstw a znajdzie swoje odzw ierciedlenie w zwiększeniu pozycji „K oszty finansow e - inne” o kw otę ró w n ą utw orzonej rezerwie (zob. tab. 6).

T a b e l a 6 Rachunek zysków i strat przedsiębiorstwa po utworzeniu rezerw związanych

z operacjami finansowym i

F. Zysk (strata) z działalności operacyjnej (C + D —E) 125 000

- odsetki 7 500

- inne 50 000

I. Zysk (strata) z działalności gospodarczej (F + G — H) 67 500

J. Wynik zdarzeń nadzwyczajnych (J.I — J.II) 0

K . Zysk (strata) brutto 67 500

L. Podatek d ochod ow y 12 825

- część odroczona (część la nie wpływa na razie na podstaw ę o p o 

datkowania) - 9 500

M . Pozostałe obow iązkow e zmniejszenia zysku (zwiększenia straty) 0

N . Zysk (strata) netto (K - L — M ) 54 675

Szacując stopień dźwigni finansow ej, otrzym ujem y:

E B iT 125 000 _ 125 000 “ E B iT — I ~ 125 000 - 7 500 117 500 * ’

(20)

M o ż n a sk o n stato w ać , iż u tw orzenie przez p rzed sięb io rstw o rezerw zw iązanych z operacjam i finansow ym i nie pow oduje w zrostu sto p n ia dźw i gni finansow ej. A zatem tw orzenie przez przedsiębiorstw a rezerw w ciężar kosztów finansow ych nic pow oduje w zrostu sto p n ia dźw igni finansowej. U tw orzenie tych rezerw nie będzie m iało je d n a k w pływ u na stopień w spierania operacyjnego przedsiębiorstw a, gdyż operacja ta nic pow oduje w zrostu zysku z działalności operacyjnej, a jedynie zysk z działalności gospodarczej.

5. O D D Z IA Ł Y W A N IE REZERW N A NA PR A W Y G W A R A N C Y JN E N A PO Z IO M I S T O P IE Ń DŹW IGNI FIN A N SO W EJ

R o zpatrzm y sytuację, w której przedsiębiorstw o utw orzyło dłu go term i now ą rezerwę na napraw y gw arancyjne w kwocie 50 000 zł.

K oszty z tytułu napraw gw arancyjnych i rękojm i za sprzedane, złożone p ro d u k ty długotrw ałego użytku, koszty dużych rem on tów (ustalane na po dstaw ie kosztorysów , um ów itp.), koszty płac urlopow ych pracow ników bezpośrednio produkcyjnych oraz koszty weryfikacji bilansu są przykładam i najczęściej w ystępujących biernych rozliczeń m iędzyokresow ych kosztów przedsiębiorstw a.

A rt. 39, ust. 2 ustaw y o rachunkow ości stanow i, iż zob ow iązania z ty tułu n ap raw gw arancyjnych i rękojm i są tytułem zarach o w an ia biernych rozliczeń m iędzyokresow ych kosztów . A by u n ik n ąć kontrow ersji dotyczącej isto ty tych rozliczeń i sposobu ich w ykazyw ania, M inisterstw o Finansów w kom unikacie nr 17/DR/2001 z 5 października 2001 r.21 p o d ało , że rezer wy z ty tu łu biernych rozliczeń m iędzyokresow ych kosztów (np. napraw gw arancyjnych, rękojm i, nie zafakturow anych usług) w ykazuje się w bilan sie w grupie rezerw na zobow iązania ja k o pozostałe rezerwy (a zatem jak o p k t B .I.3 pasyw ów , odpow iednio jak o rezerwy długo- lub k ró tk o te rm in o we). T a k a in terp retacja jest zgodna z treścią M SR 37. Z atem utw orzone rezerwy n a n apraw y gw arancyjne nie będą widniały w bilansie w pozycji pasyw ów B.IV.2. „R ozliczenia m iędzyokresow e - inne rozliczenia m iędzy okresow e” (z podziałem n a długo- i krótk oterm ino w e), gdyż w tym p u n k cie nie jest ujm ow ane saldo k o n ta 646. „R ozliczenia m iędzyokresow e bier ne k o sztó w ” , n ato m iast ujm ujem y tu salda k o n t 843. „O trzy m an e nie o d p łatn ie niefinansow e aktyw a trw ałe” , 844. „O trzy m an e środki pieniężne n a sfinanso w anie n abycia środków trw ałych, w artości n iem aterialny ch

21 K om unikat ministerstwa finansów nr 17/DR/2001 z 5 października 2001 r., „Dziennik U rzędow y M inisterstwa Finansów ”, nr 9, poz. 66; zm. „D ziennik Urzędow y Ministerstwa F in ansów ” 2001, nr 11, poz. 75.

(21)

i praw nych o ra z prac rozw ojow ych” i 845. „P o zostałe rozliczenia m iędzy okresow e p rzych odów ” 22.

Rezerwy n a napraw y gw arancyjne i napraw y z tytułu rękojm i tworzy się w ciężar kosztów sprzedaży (zob. schem at 5), k tó re nie stano w ią kosztów uzyskania przychodów z p u n k tu widzenia p raw a p o d atk ow ego. W myśl przepisów pod atk ow y ch rezerwy są kosztem uzyskania p rzychodu, jeżeli istnieje ustaw ow y obow iązek ich utw orzenia (z w yjątkiem ustaw y o ra chunkow ości) o ra z ustaw a p o d atk o w a przew iduje tw orzenie takich rezerw w ciężar kosztów . Z godnie n ato m iast z orzecznictw em bierne rozliczenia m iędzyokresow e (inaczej rezerw a na koszty) są rezerw am i, gdyż decyduje o tym funkcja, ja k ą one pełnią. K w oty zaliczone d o biernych rozliczeń m iędzyokresow ych kosztów w rozum ieniu ustaw y o rachunkow ości, sta n o wiące w ydatki przyszłe, są kosztam i uzyskania przychodów w m om encie

Schemat 5. Ewidencja rezerw na naprawy gwarancyjne

(1) utworzenie rezerwy na przyszłe koszty z tytułu przewidywanych napraw gwarancyjnych; (2) wartość poniesionych kosztów z tytułu gwarancji, przy czym strona M a. „R óżne kon ta”

odpow iada kontom 10. „K asa”, 13. „Rachunki bankow e i kredyty”, 21. „Rozrachunki z dostaw cam i”, 23. „Rozrachunki z pracownikam i” , 24. „Pożyczki” , 30. „Rozliczenie zakupu” ;

(3) zarachowanie kosztów na odpowiednie konto Zespołu 5 (zapis rów noległy d o operacji z pozycji (2);

(4) rozliczenie utworzonej rezerwy w związku z poniesionym i kosztam i (koszty mieszczą się w kw ocie utworzonej rezerwy);

(5) rozwiązanie niewykorzystanej rezerwy po upływie okresu gwarancyjnego (nadwyżka rezerwy nad poniesionym i kosztam i).

Ź r ó d ł o : Z. K o z ł o w s k i , Bierne rozliczenia m iędzyokresowe kosztów . K oszty napraw gwarancyjnych, „G azeta Prawna” nr 199/ 2003.

22 S. К o c, T. W a ś 1 i с к i, Zakładow y plan kont dla spółek praw a handlowego od 2002 roku według znowelizowanej ustawy o rachunkowości oraz kodeksu spółek handlowych, Fundacja Rozwoju Rachunkow ości w Polsce, Warszawa 2001, s. 506-509.

Rozliczenie kosztów _{__________kosztów___________}Rozliczenia międzyokresowe Koszty sprzedaży

Koszty działalności

(22)

x о

T a b e l a 7 Bilans przedsiębiorstwa p o utworzeniu rezerw na napraw y gwarancyjne

I. W artości niematerialne i prawne II. R zeczow e aktyw a trwałe III. N ależn ości długoterm inowe IV. Inwestycje długoterm inowe

V . D ługoterm inow e rozliczenia m iędzyokresowe 1. A ktyw a z tutułu odroczonego podastku d o 

chodow ego 144 500 5 000 130 000 0 0 9 500 9 500 A . K apitał w łasny - kapitał pod staw ow y - zysk netto

139 500 84 825 54 675 B. Zobow iązania i rezerwy na zobow iązania 170 000 1. Rezerwy na zobow iązania

1. Rezerwa z tytułu odroczonego podatku d o  chodow ego

2. Rezerwa na świadczenia emerytalne i pod obn e 3. Pozostałe rezerwy - długoterm inowe 50 000 0 50 000 50 000 B. A ktyw a obrotow e I. Zapasy

II. N ależn ości krótkoterm inowe III. Inwestycje krótkoterm inowe

165 000 100 000

60 000 5 000 0

11. Zobow iązania długoterm inow e - kredyty i pożyczki

45 000 45 000

III. Z obow iązania krótkoterm inowe 75 000

IV. R ozliczenia m iędzyokresow e 0

A g n ies zk a N a ta sza D u ra j

(23)

ich rzeczywistego poniesienia, a nie w m om encie zaracho w an ia. W związku z tym w artość p o d atk o w a utw orzonych rezerw na napraw y gw arancyjne jest m niejsza od ich w artości księgowej (a właściwie wynosi zero), co pow oduje pow stanie ujemnej różnicy przejściowej. S ytuacja ta k a obliguje przedsiębiorstw o - podobnie ja k w dw óch poprzednich przy p ad k ach - do ustalenia aktyw ów z tytułu odroczonego p o d a tk u dochodow ego, k tó re będą zm niejszone w m om encie poniesienia rzeczywistych kosztów n a p ra w 23. A za tem - identycznie ja k w dw óch poprzednio ro zpatry w an ych przypadkach - w przedsiębiorstw ie zw iększeniu ulegnie p k t aktyw ów A .V .I. „D łu g o ter m inow e rozliczenia m iędzyokresow e - aktyw a z ty tu łu o droczonego p o d atk u do ch o d o w eg o ” (zob. tab. 7).

U tw orzenie rezerw na napraw y gw arancyjne będzie sk utko w ało zatem zw iększeniem kosztów działalności operacyjnej o 50 000 zł (zob. tab. 8).

T a b e l a 8 Rachunek zysków i strat przedsiębiorstwa po utworzeniu rezerw na naprawy gwarancyjne

F. Zysk (strata) z działalności operacyjnej (C + D - E) 75 000

- odsetki 7 500

1. Zysk (strata) z działalności gospodarczej (F -t-G — H) 67 500

J. Wynik zdarzeń nadzwyczajnych (J.l — J.II) 0

K . Zysk (strata) brutto 67 500

- część odroczona (część ta nie wpływa na razie na podstaw ę o p o 

datkow ania) - 9 500

M. Pozostałe obow iązkow e zmniejszenia zysku (zwiększenia straty) 0

N . Zysk (strata) netto ( K - L — M) 54 675

23 J. S o k a l s k i , N apraw y z tytułu rękojmi i gwarancji w księgach rachunkowych, „Serwis Fin ansow o-K sięgow y” 2003, nr 16.

(24)

A zatem stopień dźwigni finansow ej po utw orzeniu rezerw n a koszty n ap raw gw arancyjnych przez przedsiębiorstw o będzie równy:

E B iT 75 000 75 000

D EL = = = « 1 ,1 1 .

E B i T - I 75 0 0 0 - 7 500 67 500

M o żn a zatem stwierdzić, iż utw orzenie przez przedsiębiorstw o rezerw na napraw y gw arancyjne pow oduje w zrost stopnia dźwigni finansow ej. Tym sam ym tw orzenie przez przedsiębiorstw a biernych rozliczeń m iędzyokreso wych kosztów zw iązane jest ze wzrostem stop nia dźw igni finansow ej.

Poniew aż utw orzenie przez przedsiębiorstw o rezerw na napraw y g w aran cyjne skutkuje wzrostem kosztów działalności operacyjnej, to utw orzenie tych rezerw wpływa nic tylko na w zrost sto p n ia dźw igni finansow ej, ale rów nież n a stopień w spierania operacyjnego przedsiębiorstw a.

6. O D D Z IA Ł Y W A N IE REZERW N A Z O B O W IĄ Z A N IA N A EFEKT D ŹW IG N I FIN A N SO W E J I R EN TO W N O ŚĆ KAPITAŁU W ŁA SN EG O

A by oszacow ać efekt dźwigni finansow ej ro zpatrzm y sytuację, w której analizow ane przedsiębiorstw o finansuje się tylko kapitałem własnym (zob. tab. 9).

T a b e l a 9

W ariant, w którym przedsiębiorstwo finansuje się tylko kapitalem własnym

Kapitał własny (E) 300 000

Zysk operacyjny (EBiT) 125 000

Zysk brutto (EBT) 125 000

Podatek dochod ow y (19%) 23 750

Zysk netto (E A T ) 101 250

U zyskanie do d atn ieg o efektu dźwigni finansow ej, w yrażającego się p o d niesieniem stopy zw rotu z k apitału w łasnego przedsiębiorstw a, uzależnione jest od spełnienia dw óch podstaw ow ych w aru nk ów 24.

2,1 M . S i e r p i ń s k a, T. J a c h n a, Ocena przedsiębiorstw a według standardów światowych, W ydawnictwo N aukow e PW N, Warszawa 2004, s. 311-312.

(25)

Po pierwsze, d o d atn i efekt wystąpi jedynie w sytuacji, gdy zyskow ność całego kapitału przedsiębiorstw a, liczona ja k o relacja zysku operacyjnego i łącznej w artości kap itału , będzie wyższa od stopy o p ro cen to w an ia długu. W przeciwnym razie zysk w ypracow any przez obcą część k apitału będzie niższy od należnych odsetek, które pochłoną d o d a tk o w o część zysku wy pracow anego przez kapitał własny, obniżając jego zyskow ność (a zatem będzie to ujem ny efekt dźwigni finansowej).

Po drugie, w inna zostać zachow ana właściwa s tru k tu ra kapitału. Zbyt wysoki udział długu w kapitale przedsiębiorstw a m oże bowiem spow odow ać w zrost kosztów tego kapitału. R osnące zadłużenie przedsiębiorstw a staje się czynnikiem sprawczym tego, że pożyczkodaw cy będą dążyć do uzyskania d odatk o w ej prem ii za zw iązane z tym ryzyko, co znajdzie odzw ierciedlenie we w zroście stopy o p rocentow ania długu. O słabia to d o d atn i efekt dźwigni finansow ej, a w konsekw encji m oże doprow adzić do całkow itego zaniknięcia tego efektu. A zatem zbadajm y na przykładzie b adanego przedsiębiorstw a czy została zachow ana następująca relacja:

E B iT

Ё 7 Ъ 'т % > ‘»

gdzie:

ik - sto p a o p ro cen to w an ia długu.

W sytuacji, gdy przedsiębiorstw o zaciągnęło d łu g o term in o w y kred yt bankow y w wysokości 45 000, a odsetki od tego kredytu w ynoszą 7500 zł, wówczas sto p a o p ro centow ania długu będzie wynosić 16,67% . N ie ulegnie o n a zm ianie rów nież po utw orzeniu przez przedsiębiorstw o rezerw n a św iad czenia pracow nicze, rezerw n a operacje finansow e o raz biernych rozliczeń m iędzyokresow ych kosztów (B R M K ). A zatem zyskow ność całego kapitału przedsiębiorstw a, liczona ja k o relacja zysku operacyjnego i łącznej wartości kap itału , będzie wyższa od stopy opro centow ania dłu gu we wszystkich analizow anych w ariantach (zob. tab. 10).

S to p a zw rotu z kapitału własnego stanow i najpow ażniejsze kryterium oceny efektyw ności funkcjonow ania i rozw oju przedsiębiorstw a. R osnąca wielkość tej stopy jest dow odem osiągnięcia przez przedsiębiorstw o w ystar czającej wielkości zysku operacyjnego do spłacenia zob ow iązań i pożyczek długookresow ych o raz p o d atk u dochodow ego. T a k ą sytuację należy uznać za p o ż ą d an ą z p u n k tu widzenia ekonom icznych w aru nkó w rozw oju przed siębiorstw a25.

25 J. D u r a j, A naliza rozw oju przedsiębiorstw a, [w:] L. B e d n a r s k i , R. B o r o w i e c k i , J. D u r a j , E. K u r t y s, T. W a ś n i e w s k i , B. W e r s t y , Analiza ekonomiczna przedsiębiorstw a, W ydawnictwo A kadem ii Ekonom icznej im. Oskara Langego we W rocławiu, Wrocław 2001, s. 356.

(26)

Finansow anie tylko kapitałem własnym Po zaciągnięciu kredytu Po utworzeniu re zerw na świadcze n ia pracownicze P o utworzeniu re zerw na operacje finansow e Po utworzeniu BR M K E B iT 125 000 125 000 75 000 125 000 75 000 I - 7 500 7 500 7 500 7 500 E + D 300 000 300 000 309 500 309 500 309 500 E 300 000 180 000 139 500 139 500 139 500 D 0 120 000 170 000 170 000 170 000 E A T 101 250 95 175 54 675 54 675 54 675 ik (w «/„) - 16,67 16,67 16,67 16,67 D E L (w %) 1 1,06 _1,11 1,06 1,11 E B iT ---100% E + D - 41,66% > i k 24,23% > i„ 24,23 > ik 24,23 > ik Ź r ó d ł o : opracowanie własne. T a b e l a 11 Stopa zwrotu z kapitału w łasnego badanego przedsiębiorstwa (w %)

Finansow anie tylko kapitałem własnym P o zaciągnięciu kredytu P o utworzeniu re zerw na świadcze n ia pracownicze

P o utw orzeniu re zerw na operacje finansow e Po utworzeniu B R M K ROE 33,75 52,88 39,19 39,19 39,19 Ź r ó d ł o : opracowanie własne. Ag ni es zk a N a ta sza D u ra j

(27)

S topę zw rotu z kapitału rozw ażanego przedsiębiorstw a przedstaw iono w tab. 11.

M o żn a stw ierdzić, iż po utw orzeniu rezerw n a św iadczenia pracow nicze, rezerw n a operacje finansow e oraz biernych rozliczeń m iędzyokresow ych kosztów , sto p a zw ro tu z k ap itału w łasnego rozw ażanego przedsiębiorstw a uległa zm niejszeniu (w p o rów naniu ze stanem , gdy sp ółka nie utw orzyła rezerw). Pow odem sp ad k u w artości tej stopy jest obniżenie w artości zysku n etto , k tó ry przeznaczony został na tw orzo ną rezerwę.

7. REZER W Y NA Z O B O W IĄ Z A N IA A PR ZEPŁY W Y Ś R O D K Ó W PIEN IĘŻN Y C H

T w orzenie rezerw n a zobow iązania znajduje odzw ierciedlenie nie tylko w bilansie i rach u n k u zysków i strat przedsiębiorstw a, ale tak że w rach un ku przepływ u śro d k ó w pieniężnych, gdyż wpływa zasadniczo n a stru k tu rę prze pływ ów śro d k ó w pieniężnych z działalności operacyjnej.

U tw orzenie przez przedsiębiorstw o rezerw n a zo bo w iązania (oraz bier nych rozliczeń m iędzyokresow ych kosztów ) skutkuje zm ianą pozycji A .l o ra z A .II ra c h u n k u przepływ u środków pieniężnych - „Przepływ y śro d ków pieniężnych z działalności operacyjnej - zysk (stra ta ) n e tto ” (A .l) o ra z „Przepływ y środków pieniężnych z działalności operacyjnej - ko rek ty razem ” (A .II). W pk t A .l. „Z ysk (strata) n e tto ” ujm ow ane są zwięk szenia lub zm niejszenia w artości w yniku finansow ego n etto przedsiębior stw a w okresie spraw ozdaw czym , natom iast n a sum ę p k t A .II. „K o rek ty razem ” - jeśli rozpatru jem y jedynie wpływ utw orzonych przez przedsię biorstw o rezerw n a zobow iązania o raz biernych rozliczeń m iędzyokreso w ych kosztów - w płyną dw a punkty:

- p k t 5. „Z m ian a stan u rezerw ” oraz

- p k t 9. „ Z m ia n a stanu rozliczeń m iędzyokresow ych” .

W p k t 5. „Z m ian a stan u rezerw ” ujm uje się k o re k ty rezerw, które wpłynęły n a w ysokość w yniku finansow ego n etto, czyli rezerw y n a przyszłe zobow iązania, k tórych kw otę m o żn a w sposób w iarygodny oszacować, rezerwy n a p ra w d o p o d o b n e straty z transakcji gospodarczych w toku, rezerw y n a św iadczenia em erytalne oraz rezerwy n a restru ktu ryzację, zali czone d o kosztów działalności podstaw ow ej lub pozostałej operacyjnej, a także rezerwy z ty tu łu odroczonego p o d atk u dochodow ego, k tó re wpłynęły n a w ysokość obow iązkow ego obciążenia w yniku finansow ego przedsiębior stw a. W punkcie tym nie uw zględnia się n ato m iast rezerw y z tytułu od roczonego p o d a tk u dochodow ego rozliczanej z k apitałem w łasnym , gdyż nie w pływ a o n a n a wynik finansow y bieżącego okresu. Zwiększenie stan u rezerw

(28)

w dany m okresie obrachunkow ym ujm uje się ze znakiem plus, natom iast zm niejszenie - ze znakiem m inus. A zatem w przepływ ach środ kó w pienięż nych z działalności operacyjnej przedsiębiorstw a (w p k t 5. „Z m ian a stanu rezerw ”) ujęta zostanie różnica stanu z początku okresu (gdy przedsiębior stw o nie utw orzyło rezerw) i stanu po utw orzeniu przez nie rezerw w kwocie 50 000 zł. R óżnica ta w pk t 5 zostanie uw idoczniona ze znakiem ( + ) , gdyż w bilansie ruchu (zm ian) w zrost rezerw będzie oznaczał zwiększenie pasywów, czyli źró dło pochodzenia, ujm ow ane ze znakiem ( + ) .

K o re k ta rozliczeń m iędzyokresow ych (w artość p k t 9. „Z m ian a stanu rozliczeń m iędzyokresow ych” ) pow inna dotyczyć tylko tych pozycji, które wpłynęły n a wynik finansow y, lecz nie spow odow ały przepływ u gotów ki albo spow odow ały przepływ gotów ki, m im o że nie zostały w ykazane w rachu nk u zysków i stra t, lecz zostały uw zględnione w bilansie26. A zatem w p rzypadku analizow anego przedsiębiorstw a winniśmy ująć w artość różnicy aktyw ów z tytułu od roczonego p o d atk u dochodow ego z p o czątku o kresu (gdy przed siębiorstw o nie utw orzyło rezerw na zobow iązania, stąd nie było zasadne tw orzenie aktyw ów z tytułu odroczonego po datk u do chodow ego) i z okresu, gdy firm a utw orzyła rezerwy na zobow iązania, obligujące ją do ujęcia w bilansie aktyw ów z tytu łu odroczonego p o d atk u doch od ow ego o wartości 9500 zł. R óżnica ta, w ynosząca 9500 zł, będzie ujęta w p k t 9 ze znakiem m inus, gdyż stanow i o n a zw iększenia aktyw ów , a zatem k ieru nek ich wyko rzystania (k tó ry w bilansie różnic winien być ujęty z tym właśnie znakiem ).

T a b e l a 12 W pływ utworzonych rezerw w przedsiębiorstwie na strukturę przepływ ów środków

pieniężnych z działalności operacyjnej

A . Przepływy środków pieniężnych z działalności operacyjnej

I. Zysk (strata) netto -4 0 500

11. Korekty razem

5. Zm iana stanu rezerw

9. Zm iana stanu rozliczeń międzyokresowych

+ 40 500 + 50 000 - 9 500 III. Przepływy pieniężne netto z działalności operacyjnej ( 1 + / — II) 0

N ależy zgodzić się ze stanow iskiem prezentow anym przez W. G osa, k tóry dow odzi, iż utw orzenie w przedsiębiorstw ie rezerw n a zob ow iązan ia pow o du je zm iany w stru k tu rze przepływ ów pieniężnych spo rządzany ch m etod ą

“ 1. O l c h o w i c z , A. T ł a c z a ł a , Sprawozdawczość finansow a, D ifin, Warszawa 2002, s. 293.