"Przemiany społeczne na Ziemiach Zachodnich", praca zbiorowa pod red. W. Markiewicza i P. Rybickiego, Poznań 1967 : [recenzja]

Wrzesiński, Wojciech

"Przemiany społeczne na Ziemiach

Zachodnich", praca zbiorowa pod

red. W. Markiewicza i P. Rybickiego,

Poznań 1967 : [recenzja]

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 565-568

z u w z g lę d n ie n ie m u k ła d ó w , j a k i e m o g ą o k a z a ć się k o n ie c z n e i z o s ta n ą z a ­ w a r t e p rz e z S o ju s z n ic z ą R a d ę K o n tr o li” . Z a r t y k u ł u te g o w y n ik a ją b o w ie m r o s z c z e n ia P o ls k i k ie r o w a n e z ra z u w o b e c S o ju s z n ic z e j R a d y K o n tr o li w z a ­ k r e s ie ty c h z a g a d n ie ń te r y to r ia ln y c h , k tó r e z o s ta ły u re g u lo w a n e p rz e z je j u s ta w o d a w s tw o (a w ię c z w y łą c z e n ie m te r y to r ió w p r z e k a z a n y c h P o lsc e ), a n a ­ s tę p n ie w o b e c d w ó c h p a ń s tw n ie m ie c k ic h o u z n a n ie i w y k o n a n ie p o s ta n o w ie ń te r y to r ia ln y c h u m o w y p o c z d a m s k ie j. Z u w a g i n a to , że N ie m ie c k a R e p u b lik a D e m o k ra ty c z n a z o b o w ią z a n ia s w o je c a łk o w ic ie w y k o n a ła , ro s z c z e n ia t e k ie ­ r o w a n e są w s p ó łc z e śn ie w o b e c N R F . R o sz c z e n ia w y n ik a ją c e z U s ta w y n r 46 A. K la f k o w s k i g r u p u je w sze ściu p u n k ta c h w s k a z u ją c , iż m o g ą o n e b yć w y s u w a n e o b o k ro s z c z e ń d o S o ju s z n i­ c zej R a d y K o n tro li i N ie m ie c k ie j R e p u b lik i F e d e r a ln e j, ta k ż e w o b e c c z te r e c h m o c a rs tw o k u p a c y jn y c h m . in . o u z n a n ie p r a w P o ls k i do u d z ia łu w ty c h k o n f e re n c ja c h m ię d z y n a ro d o w y c h , k tó r e d o ty c z ą „ N ie m ie c ja k o c a ło ś c i”, j a k ró w n ie ż w o b e c p a ń s tw , z k tó r y m i u t r z y m u je P o ls k a s to s u n k i d y p lo m a ty c z n e , o u z n a n ie je j o b e c n y c h g r a n ic i s t a t u t u te r y to r ia ln e g o o ra z w o b e c O rg a n iz a c ji N a ro d ó w Z je d n o c z o n y c h o p e łn e w y k o n a n ie u m o w y ja ł t a ń s k i e j i u m o w y p o c z d a m s k ie j. O ile u p r a w n ie n ia t e w y n ik a ją n ie ty lk o z s a m e j U s ta w y n r 46, a le p rz e d e w s z y s tk im z u m o w y p o c z d a m s k ie j o ra z z in n y c h a k tó w p ra w n o - m ię d z y n a ­ r o d o w y c h z n ią p o w ią z a n y c h , o ty le ro s z c z e n ie m w y n ik a ją c y m z s a m e j U s ta w y n r 46, k ie ro w a n y m w o b e c S to lic y A p o s to ls k ie j, j e s t ż ą d a n ie u z n a n ia z a s a d y , że g ra n ic e d ie c e z ji n ie m o g ą b y ć in n e n iż g r a n ic e p a ń s tw o w e . U s ta w a n r 46 z lik w id o w a ła b o w ie m p a ń s tw o p r u s k ie , z k tó r y m S to lic a A p o s to ls k a z a w a r ła w 1929 r . k o n k o rd a t. M im o to , j a k p o d k r e ś la A u to r, s y s te m a ty c z n ie m ia n o w a n y j e s t „ b is k u p m is y jn y ” , d z ia ła ją c y n a te r y t o r i u m N R F w s t o s u n k u d o lu d n o ś c i k a to lic k ie j z lik w id o w a n e g o p a ń s t w a p ru s k ie g o . N a u w a g ę z a s łu ­ g u je f a k t, iż p ie rw s z y m t a k i m b is k u p e m z o s ta ł b is k u p w a rm iń s k i. Z a c h o ­ w a n ie p rz e z S to lic ę A p o s to ls k ą „ d a w n y c h b is k u p s tw n a u c h o d ź s tw ie ” , o b e j­ m u ją c y c h t e r y t o r i u m z lik w id o w a n e g o p a ń s t w a p r u s k ie g o je s t, rz e c z o czy ­ w is ta , n ie z g o d n e z U s ta w ą n r 46. N ie z g o d n e je s t to ró w n ie ż z z a s a d ą , g d z ie i n ­ d z ie j p o w s z e c h n ie u z n a w a n ą p rz e z S to lic ę A p o s to ls k ą , że n ie s k u te c z n y k o n k o r d a t j e s t ró w n o c z e ś n ie n ie w a ż n y m k o n k o rd a te m .

R e c e n z o w a n a m o n o g r a fia m o że b yć z d u ż y m z a in te r e s o w a n ie m i p o ż y t­ k ie m p r z e c z y ta n a n ie ty lk o p rz e z fa c h o w c ó w , t a k h is to ry k ó w j a k i p r a w ­ n ik ó w , a le ta k ż e p rz e z s z e ro k ie k r ę g i c z y te ln ik ó w . A . K la f k o w s k i u s trz e g ł się b o w ie m p rz e d n a d m ie r n ą fa c h o w o ś c ią i n a d u ż y w a n ie m s p e c ja lis ty c z n e g o s ło w n ic tw a i, z m y ś lą o p rz e c ię tn ie p rz y g o to w a n y m c z y te ln ik u , w ie le t e r ­ m in ó w i z w ro tó w z a o p a tr z y ł w n ie z b ę d n e w y ja ś n ie n ia . N ie o z n a c z a to w s z e ­ la k o , b y p o s z e d ł p o lin ii c a ł k o w i te j p o p u la r y z a c ji i p u b lic y s ty c z n e g o w y k ła d u . P r a c a t a je s t k o le jn y m o s ią g n ię c ie m w je g o z n a k o m ic ie z o rg a n iz o w a n y m w a r s z ta c ie n a u k o w y m . N a le ż y o n a do te g o k rę g u te m a ty c z n e g o , k t ó r y p o s ia d a szc z eg ó ln e z n a c z e n ie d la P o ls k i, a k t ó r y od w ie lu l a t z t a k w ie lk im p o w o ­ d z e n ie m u p r a w i a P r o fe s o r K la fk o w s k i. J a n u s z S y m o n id e s , T a d e u s z J a s u d o w ic z P r z e m ia n y s p o łe c z n e n a Z ie m ia c h Z a c h o d n ic h . P r a c a z b io ro w a p o d r e ­ d a k c j ą W . M a r k i e w i c z a i P. R y b i c k i e g o , P o z n a ń 1967, ss. 456, I n s t y t u t Z a c h o d n i.

P o s e r ii s tu d ió w s z c z eg ó ło w y c h z z a k r e s u n a u k e k o n o m ic z n y c h , so cjo lo g ii, b ę d ą c y c h w y ra z e m a k t u a l n i e p ro w a d z o n y c h b a d a ń , I n s t y t u t Z a c h o d n i p r z y ­ s tą p i ł do p u b lik o w a n ia z b io ro w y c h o p ra c o w a ń , d o ty c z ą c y c h ró ż n o ro d n y c h

p ro b le m ó w z ie m n a d o d r z a ń s k ic h i n a d b a łty c k ic h . K s i ą ż k a b ę d ą c a p r z e d ­ m io te m n in ie js z y c h u w a g j e s t p ie r w s z ą p r a c ą w p o ls k ie j li t e r a t u r z e n a u k o w e j, p o ś w ię c o n ą o m ó w ie n iu c a ł o k s z ta łtu p rz e o b ra ż e ń s p o łe c z n y c h n a Z ie m ia c h Z a c h o d n ic h w o k re s ie p ie rw s z e g o d w u d z ie s to le c ia p o w o je n n e g o , j e s t w y ra z e m d o ty c h c z a s o w y c h o s ią g n ię ć w ty m z a k r e s ie n a u k i p o ls k ie j, a le i z a ra z e m il u s t r a c j ą n ie d o s ta tk ó w , b ia ły c h p la m . I l u s t r u j e w s p o só b b a rd z o w y ra z is ty w s z y s tk ie b la s k i i c ie n ie b a d a ń n a d o k re s e m P o ls k i L u d o w e j n a t e r e n ie ziem z a c h o d n ic h i p ó łn o c n y c h . D o b rz e s ię sta ło , że p r a c a t a k a z o s ta ła o p u b lik o ­

w a n a , ź le b y ło b y je d n a k , g d y b y je j u k a z a n ie m ia ło o z n ac z a ć o s ła b ie n ie z a in te r e s o w a ń b a d a w c z y c h p r z e o b r a ż e n ia m i s p o łe c z n y m i n a ty c h te re n a c h .

P r z y o p ra c o w y w a n iu z a ło ż e ń w y d a w n ic z y c h o m a w ia n e g o s tu d iu m r e d a k ­ to rz y p o s ta n o w ili n ie in g e ro w a ć w u s t a l a n i u z a s a d n ic z y c h tez, o g ra n ic z a ją c się je d y n ie do u s t a l a n i a w s tę p n e g o z e s ta w u te m a ty c z n e g o . T a k ie z a ło ż e n ie sp o w o d o w a ło , ż e o m a w ia n a k s ią ż k a n ie d a je je d n o lite g o o b ra z u , o b fitu je w lic z n e p o w tó rz e n ia , a n a w e t c z a s a m i i ró ż n o lite te z y . J e s t w y ra ź n y m d o ­ w o d e m k o n ie c z n o śc i p e łn e j i n te g r a c ji n a u k s p o łe c z n y c h p r z y b a d a n i a c h n a d o k re s e m P o ls k i L u d o w e j n a te r e n a c h z ie m z a c h o d n ic h i p ó łn o c n y c h . T y lk o w w y p a d k u ro z w a ż a ń h is to ry c z n y c h s p o ty k a m y s ię z p r ó b ą p rz e d s ta w ie n ia p r o b le m a ty k i, p r z y z a s to s o w a n iu w a r s z t a t u p o ję c io w e g o w ła śc iw e g o s o c jo ­ lo g ii (W. M a r k i e w i c z ) . S z k ic te n , co z r e s z tą p o d k r e ś la s a m a u to r, o p ie ra się n a w c z e ś n ie j w y d a n y m s tu d iu m G. L a b u d y . J e s t to p r ó b a i n t e r e s u j ą ­ cego s p o jrz e n ia n a p r o b le m a ty k ę h is to r y c z n ą z ie m z a c h o d n ic h i p ó łn o c n y c h , c h o c ia ż w ie le tu s tw ie r d z e ń d y s k u s y jn y c h , j a k n a p r z y k ła d o c e n a r o li Z iem Z a c h o d n ic h w h is to r ii n a r o d u p o ls k ie g o ty lk o p rz e z p r y z m a t s t a r c i a p o ls k o - n ie m ie c k ie g o (ss. 14 i 15), o c e n a n ie w ie lk ie g o , z d a n ie m a u to r a , z a i n te r e s o ­ w a n ia s p o łe c z e ń s tw a p o ls k ie g o w p ie rw s z y m o k r e s ie w o jn y d o p ro b le m u p rz y s z ły c h g r a n ic (s. 18), c zy te ż o c e n a n ie d o s t a tk ó w p r o g r a m u g r a n ic p o ls k ic h u g ru p o w a ń p o lity c z n y c h p o p ie rw s z e j w o jn ie ś w ia to w e j (s. 19). B o g a ta i ró ż n o ro d n a j e s t z a w a r to ś ć tr e ś c io w a o m a w ia n e j k s ią ż k i. W ie le m ie js c a p o św ię c o n o o m ó w ie n iu p ro c e só w i n te g r a c ji e k o n o m ic z n e j z ie m z a ­ c h o d n ic h i p ó łn o c n y c h z r e s z tą k r a j u (B. G r u c h m a n). W ie le n o w y c h u w a g , w p o ró w n a n iu d o lic z n y c h p rz e c ie ż z te g o z a k r e s u o p ra c o w a ń , z a w ie ra a r t y k u ł L . K o s i ń s k i e g o o p r z e o b ra ż e n ia c h d e m o g ra fic z n y c h . O p e ru ją c s z c z eg ó ło w y m m a te r ia łe m s ta t y s ty c z n y m a u to r z p o w o d z e n ie m w y d o b y ł w s z y s tk ie c e c h y s p e c y fic z n e z ja w is k d e m o g ra fic z n y c h n a Z ie m ia c h Z a c h o d ­ n ic h , p rz e p ro w a d z a ją c k l a s y f ik a c je p o s z c z e g ó ln y c h re g io n ó w . N a u w a g ę z a ­ s łu g u ją b a rd z o p o u c z a ją c e m a p k i d o łą c z o n e do s tu d iu m K o siń sk ie g o . W ie lk a s zk o d a , że w n io s k i, ja k ie K o s iń s k i w y p r o w a d z a w o p a rc iu o a n a liz ę m a ­ te r ia łó w s ta ty s ty c z n y c h , n ie z o s ta ły w ja k i ś sp o só b s p r a w d z o n e czy n a w e t s k o ry g o w a n e b a d a n i a m i so cjo lo g icz n y m i.

J ó z e f B u r s z t a w s z k ic u p o ś w ię c o n y m p o s z c z e g ó ln y m k a te g o rio m l u d ­ n o ś c io w y m i ic h ty p o m k u ltu r o w y m p r z e d s ta w ił k o n s e k w e n c je z d a r z e ń ty c h g r u p , k tó r e m ia ły sto p n io w o u tw o rz y ć je d n o lite s p o łe c z e ń stw o . U k a z u ją c m n o g o ść r ó ż n o r a k ic h g ru p k u ltu r o w y c h , t r a f n i e w s k a z a ł n a to , co je łą c zy ło i co ró ż n iło p r z y k s z ta łto w a n iu p ro c e su in te g ra c y jn e g o . A u to ro w i, j a k ż a d ­ n e m u in n e m u , u d a ło się p r z e d s ta w ić m n o g o ść ró ż n o ra k ic h g ru p lu d n o ś c io w y c h n a Z ie m ia c h Z a c h o d n ic h , c h o c ia ż i je m u z p o la w id z e n ia u s z ła c ie k a w a , m im o że n ie lic z n a g r u p a lu d n o ś c i ro d z im e j n a te r e n ie p o w ia tu z ło to w sk ie g o , g r u p a w y ró ż n ia ją c a się s to s u n k o w o w y s o k im p o z io m e m ś w ia d o m o ś c i n a ro d o w e j.

S p r a w y lu d n o ś c i ro d z im e j s ą p rz e d m io te m ro z w a ż a ń n a w ie lu k a r ta c h k s ią ż k i. S z c ze g ó ln ie d u ż o u w a g i p o ś w ię c a ty m z a g a d n ie n io m S te f a n N o w a ­ k o w s k i , p rz y p r z e d s ta w ia n iu p ro c e s u i n te g r a c ji i a d a p t a c j i sp o łe c z n e j n a Z ie m ia c h Z a c h o d n ic h . W o p a rc iu o w ła s n e b a d a n i a p ro w a d z o n e g łó w n ie

n a Ś lą s k u O p o lsk im , j a k i o d o ty c h c z a s o p u b lik o w a n ą l i t e r a t u r ą a u t o r p r z e d ­ s ta w ił e ta p y n a r a s t a n i a w ią z i n o w e g o s p o łe c z e ń s tw a n a Z ie m ia c h Z a c h o d n ic h , s z u k a ją c p o d s ta w y d la sw o ic h w n io s k ó w ta k ż e w a n a l iz ie s y tu a c ji l u d n o ś ­ c io w e j n a o m a w ia n y c h t e r e n a c h p rz e d 1945 r. P r z y a n a liz o w a n iu p o s ta w y lu d n o ś c i ro d z im e j w n o w e j rz e c z y w is to ś c i P o ls k i L u d o w e j c z y te ln ik o d c z u w a b r a k w y ja ś n ie n ia , ja k ie z n a c z e n ie m ia ło d la p o s ta w y a u to c h to n ó w p o s ia d a ­ n ie p rz e z n ic h o b y w a te ls tw a n ie m ie c k ie g o , ja k ie to m ia ło z n a c z e n ie d la ic h p o w ią z a ń z p a ń s tw o w o ś c ią n ie m ie c k ą . R y s z a rd T u r s k i p r z e d s ta w ił p ro c e s u rb a n iz a c ji, a K a z im ie r z Z y - g u 1 s к i z a j ą ł się m ie js c e m Z ie m Z a c h o d n ic h w ż y c iu k u l t u r a l n y m p a ń s tw a p o ls k ie g o . N ie o g ra n ic z y ł sią p rz y ty m do a n a liz y s y tu a c ji w sp ó łc z e sn e j, le c z s t a r a ł s ią p r z e d s ta w ić ro d o w ó d t r a d y c j i h is to r y c z n y c h ż y c ia k u ltu r a ln e g o n a z ie m ia c h z a c h o d n ic h i p ó łn o c n y c h . S tu d i u m J ó z e f a C h a ł a s i ń s k i e g o z o sta ło p o ś w ię c o n e m ło d e m u p o k o le n iu n a Z ie m ia c h Z a c h o d n ic h w ś w ie tle w sp ó łc z e sn y c h p a m ię tn ik ó w . S z k ic Z y g m u n ta D u l c z e w s k i e g o p r z e d ­ s ta w ił m e c h a n iz m tw o rz e n ia n o w e g o s p o łe c z e ń s tw a n a Z ie m ia c h Z a c h o d n ic h . D o s w y c h w n io s k ó w D u lc z e w s k i d o s z e d ł w o p a r c iu o b a d a n i a n a d s p o łe c z ­ n o ś c ią w w o je w ó d z tw ie z ie lo n o g ó rs k im . O s t a tn i e ze s tu d ió w P a w ł a R y b i c ­ k i e g o p o ś w ię c o n e je s t in te r e s u ją c y m r o z w a ż a n io m n a d c a ło k s z ta łte m p ro b le m ó w s p o łe c z n y c h Z ie m Z a c h o d n ic h w ś w ie tle te o r ii s o c jo lo g ic z n e j. D o n a jc ie k a w s z y c h n a le ż ą t u t a j u w a g i o s p r a w a c h g r u p y d o m in u ją c e j i n i e ­ s te t y ty lk o m a r g in a ln ie p o t r a k to w a n e z a g a d n ie n ia s t r a t y f i k a c j i sp o łe c z n e j, k tó r e w y m a g a ją d a lsz y c h b a d a ń . K s ią ż k ę z a m y k a z e s ta w ie n ie b ib lio g r a f ic z n e s p o rz ą d z o n e s k r u p u la tn ie , z d u ż y m z n a w s tw e m p rz e d m io tu , p rz e z A n d rz e ja K w i l e c k i e g o . A n a liz u ją c s y tu a c ję e k o n o m ic z n ą , d e m o g ra fic z n ą , p ro c e s y i z ja w i s k a e tn o ­ g ra fic z n e , s o c jo lo g ic z n e a u to r z y s t a r a l i się u z y s k a ć o d p o w ie d ź n a p y ta n ie , j a k i e p r z e o b ra ż e n ia w o k re s ie d w u d z ie s to le c ia z o s ta ły d o k o n a n e . O b ra z n a ­ s z k ic o w a n y w p o s z c z e g ó ln y c h s tu d ia c h n ie j e s t je d n o lity . W y n ik a to n ie ty lk o z z a ło ż e ń p o s z c z e g ó ln y c h a u to ró w , a le je s t o d b ic ie m s ta n u b a d a ń . W s tu d ia c h , d la k tó r y c h p o d s ta w ą b y ła a n a l iz a m a te r ia łó w s ta t y s ty c z n y c h , w k tó r y c h o p e ro w a n o m a te r ia łe m je d n o ro d n y m d la c a łe g o k r a j u , w n io s k i s ą b a r d z ie j d o jrz a łe , t r a f n e i c h o c ia ż o m a w ia n y o b s z a r j e s t tr a k t o w a n y . ja k o cało ść, u k a z a n o o d rę b n o ś c i p o s z c z e g ó ln y c h re g io n ó w n a z ie m ia c h z a c h o d n ic h i p ó ł­ n o c n y ch . P r z e d s ta w io n o s p e c y fik ę p o s z c z e g ó ln y c h re g io n ó w , a ró w n o c z e ś n ie u k a z a n o o d rę b n o ś ć od in n y c h z ie m P R L . S z c z e g ó ln ie in t e r e s u j ą c e p o d ty m w z g lę d e m j e s t s tu d iu m L e s z k a K o siń sk ie g o . N a to m ia s t w ro z w a ż a n ia c h s o c jo ­ lo g ic z n y c h d a je s ię z a z n a c z y ć n ie ró w n o m ie r n e z b a d a n ie p o s z c z e g ó ln y c h re g io ­ n ó w , co z m u sz a do p o s łu g iw a n i a s ię p rz e d e w s z y s tk im p r z y k ła d a m i z w o je ­ w ó d z tw a z ie lo n o g ó rs k ie g o , g d z ie p e n e t r a c j a so c jo lo g ic z n a p o s z ła c h y b a n a j ­ d a le j. W w ie lu w y p a d k a c h w n io s k i w y p ro w a d z o n e z b a d a ń w Z ie lo n o g ó rsk ie m s łu ż ą ja k o p o d s ta w a do o g ó ln y c h tez, k t ó r e m a ją d o ty c z y ć c a ły c h Z ie m Z a c h o d n ic h . T r u d n o się zg o d zić t u t a j z m o ty w a c ją D u lc z e w s k ie g o , że Z ie lo ­ n o g ó rs k ie j e s t n a jb a r d z ie j c h a r a k t e r y s ty c z n e d la p rz e b ie g u p ro c e s ó w s p o ­ łe c z n y c h n a Z ie m ia c h Z a c h o d n ic h (s. 318). P rz e c ie ż p ro c e s y k s z ta łto w a n ia się n o w e g o s p o łe c z e ń s tw a n a t e r e n ie W a rm ii, M a z u r i Ś lą s k a O p o ls k ie g o w y ­ k a z u j ą w ie le ró ż n y c h c ec h w s to s u n k u do w o je w ó d z tw a z ie lo n o g ó rs k ie g o , ju ż c h o ciażb y , w y n ik a ją c y c h z in n e g o s k ła d u g r u p lu d n o ś c io w y c h .

K s ią ż k a p o z w a la n a s f o rm u ło w a n ie w n io s k u , że w b a d a n i a c h n a d d z ie ja m i P o ls k i L u d o w e j n a te r e n a c h z iem z a c h o d n ic h i p ó łn o c n y c h n a jd a le j p o s z ła d e m o g ra fia , n a to m ia s t n a jw ię c e j do z ro b ie n ia (p o z o rn ie m o ż e się to w y d a w a ć n ie słu sz n e ) m a j ą n a u k i h is to ry c z n e . N ie w ie lk i s t a n z a a w a n s o w a n ia b a d a ń h is to ry c z n y c h n a d o k re s e m p o 1945, co ła tw o m o ż n a w y tłu m a c z y ć lic z n y m i

o b ie k ty w n y m i tru d n o ś c ia m i, p rz y ro z w a ż a n ia c h s o cjo lo g icz n y c h , k t ó r e z a j ­ m u ją n a jw ię c e j u w a g i w c a łe j k sią ż c e , p o w o d u je p rz e c e n ia n ie p ro c e só w ż y w io ło w y ch , p rz y n ie d o s ta te c z n y m u k a z a n iu r o li i z n a c z e n ia p o lity k i w ła d z p o ls k ic h , z m ie rz a ją c y c h d o ś w ia d o m e g o k s z ta łto w a n ia lu d n o ś c i w z o rg a n iz o ­ w a n ą sp o łeczn o ść, s p o łec z n o ść z in te g r o w a n ą . P rz e d w c z e s n e n ie k ie d y u o g ó l­ n ia ją c e w n io s k i d o p ro w a d z iły d o w y o lb rz y m ie n ia r o li c z y n n ik ó w o b ie k ty w ­ n y c h , p rz y ró w n o c z e s n y m n ie d o c e n ia n iu z n a c z e n ia o k re ś lo n e j p o lity k i w ła d z a d m in is tr a c y j n y c h j p o lity c z n y c h , c zy te ż w p ły w u s y tu a c ji m ię d z y n a ro d o w e j.

W p o r ó w n a n iu do in n y c h r o z p r a w w c z e ś n ie j o g ło szo n y c h k s ią ż k a w y ró ż n ia s ię p o z y ty w n ie ty m , że o ile w c z e ś n ie jsz e r o z p r a w y w y c h o d z iły ty lk o n ie k ie d y p o z a r o k 1950, szc z eg ó ln ie p r z y . r o z w a ż a n ia c h n a d p ro b le m a m i sp o łec z n y m i, to t u t a j , c h o c ia ż u w a g a k o n c e n t r u je się g łó w n ie n a p ie rw s z y c h la ta c h , w ie le m ie js c a p o św ię c o n o o m a w ia n iu z ja w is k w l a t a c h p ię ć d z ie s ią ty c h i sz e ść d z ie ­ sią ty c h . Do p lu s ó w n a le ż y te ż z alicz y ć d ą ż e n ie w ie lu a u to r ó w do p r z e p r o w a ­ d z e n ia k la s y f ik a c ji p o s z c z e g ó ln y c h z ja w is k . I n te r e s u ją c e , i to n ie ty lk o z p u n k t u w id z e n ia p o tr z e b p o z n a w c z y c h , s ą t r a f n e u w a g i D u lc z e w s k ie g o n a t e m a t w sp ó łc z e sn e g o re g io n a liz m u , c zy w n io s k i Z y g u lsk ie g o (z re sz tą je d y n e te g o ro d z a ju w c a łe j k siąż c e ) n a t e m a t p e r s p e k ty w . N ie m a l k a ż d y z a u to r ó w s ię g a ł d la u z a s a d n ie n ia s w y c h p ó ź n ie js z y c h w n io s k ó w d o ro z w a ż a ń h is to ry c z n y c h , c h o c ia ż ty lk o w n ie w ie lk im s to p n iu w y k o rz y s ty w a n o n a jn o w s z e w y n ik i b a d a ń h is to ry k ó w , i to t a k p r z y o m a w ia n iu p ro b le m ó w z z a k re s u h is to r ii g o s p o d a rc z e j, j a k i o c en y p ro c e só w d e m o g ra fic z n y c h , n a ro d o w o ś c io ­ w y c h , c zy p o lity c z n y c h . R e f le k s ja h is to ry c z n a , z j a k ą s p o ty k a m y się n a w ie lu k a r t a c h k s ią ż k i, n ie je d n o k r o tn ie w y m a g a d a lsz e g o p o g łę b ie n ia i s k o ry g o ­ w a n ia , w z a le ż n o ś c i od w y n ik ó w s p e c ja lis ty c z n y c h b a d a ń . O m a w ia n a k s ią ż k a s ta n o w i je d n a k i n te r e s u ją c ą l e k t u r ę n ie ty lk o d la b a ­ d a c z a . P o z w a la n a w y ja ś n ie n ie w ie lu p ro c e só w , ja k ie d z iś d o k o n u ją s ię n a Z ie m ia c h Z a c h o d n ic h . W in n a te ż s ta n o w ić p o d s ta w ę d o p re c y z o w a n ia d a lsz y c h p o s tu la tó w b a d a w c z y c h . W o jc ie c h W r z e s iń s k i E d w a rd M a r t u s z e w s k i , N a w e t k a m ie ń , Ł ó d ź 1965, W y d a w n ic tw o Ł ó d z k ie , ss. 235. Z a c z y n a ją i k o ń c z ą tę c ie k a w ą , a z a r a z e m k o n tr o w e r s y jn ą k s ią ż k ę d w a sło w a , k tó r e a u to r u m ie ś c ił ja k o je j ty t u ł : N a w e t k a m ie ń . S ą o n e m y ś lą p r z e w o d n ią k s ią ż k i. M a r tu s z e w s k i d o w o d z i n a je j k a r ta c h , że n a w e t k a m ie ń św ia d c z y o p o ls k o śc i te g o re g io n u i że n a w e t k a m ie ń p o d d a w a n y b y ł „ o b ­ r ó b c e ” g e rm a n iz a c y jn e j. K r y ty k , tłu m a c z i p is a r z w y k a z a ł, że z r ó w n ą s w o ­ b o d ą p o ru s z a s ię w z a g a d n ie n ia c h p rz e sz ło ś c i, te r a ź n ie js z o ś c i i... p rz y s z ło ś c i r e g io n u w a rm iń s k o -m a z u rs k i e g o , co i w lit e r a t u r z e ro m a n is ty c z n e j. N a tre ś ć k s ią ż k i s k ła d a ją s ię d w a d z ie ś c ia c z te r y sz k ic e h is to r y c z n o -lite ra c k ie . A le d o d a jm y , a u to r n ie s tr o n i od z a g a d n ie ń j a k n a jb a r d z ie j w sp ó łc z e sn y c h , z n a j­ d z ie m y b o w ie m w te j k s ią ż c e a k t u a l n y r e p o r ta ż , c h o c ia ż p r z e p la ta n y r e m i ­ n is c e n c ja m i h is to ry c z n y m i, z n a jd z ie m y r e p o r t a ż — p o le m ik ę z g ło s e m r e w i ­ z jo n is tó w z a c h o d n io n ie m ie c k ic h , z n a jd z ie m y w re s z c ie r e p o r ta ż — p rz e s tro g ę . N ie m a w te j k s ią ż c e w ie lk ic h , re n o m o w a n y c h n a z w is k ; n ie m a w n ie j K o p e r n ik a , K ro m e ra , K a jk i, B a rc z e w s k ie g o c zy S a m u lo w s k ie g o . W y ją te k s t a ­ n o w ią G iz e w iu sz , M rą g o w iu s z i K ę tr z y ń s k i. A le i w ty c h w y p a d k a c h M a r ­ tu s z e w s k i, p is z ą c o lu d z ia c h , o k tó r y c h z d a w a ło n a m się, że w ie m y ju ż p r a ­ w ie w sz y s tk o , p o t r a f i w y n a le ź ć p e w n e n o w e f a k ty , i co w ię c e j, p o t r a f i o r y ­ g in a ln ie s p o jrz e ć n a u s ta l o n e ju ż o p in ie .