Pierwszy badacz latopisowego Czewienia - w 110 rocznicę urodzin

(1)

(2)

Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. III, 1998

Wo ł o d y m ir Pe t e h y r y c z, M ic h a j ł o Fy ł y p c z u k.

Pi e r w s z y b a d a c z l a t o p i s o w e g o Cz e r w i e n i a - w 1 1 0 r o c z n i c ę u r o d z i n

Nazwisko L ew k i Czykałenki (1888-1965) je st mało znane ukraińskim i polskim archeologom , szczególnie pokoleniu pow ojennem u. Przez w iele lat w chodziło do rejestru nazw isk zakazanych i dopiero teraz pow raca i może być oceniane godnie i obiektyw nie (V. Petehy- ryč, D. Pavliv 1991; L. K ruselnyćka 1996).

L. C zykałenko urodził się we wsi Pereszory w ob wodzie C hersońskim , w rodzinie znanego działacza po litycznego, m ecenasa nauki ukraińskiej Jew hena C zy kałenki (V. K u bijovyč 1984, s. 3748-3749). W 1907 r. rozpoczął naukę n a U niw ersytecie Lozańskim w Szw aj carii, gdzie studiow ał geologię. W 1909 r. na propozycję znanego ukraińskiego uczonego, antropologa, archeologa i etnografa F. W ow ka, który w ów czas był kierow nikiem Oddziału A rcheologii i Etnografii Słowiańskiej M uzeum Rosyjskiego w P etersburgu, a także profesorem U niw er sytetu P etersburskiego, L. Czykałenko został jego asy stentem (T. Ivani v śk a 1970, s. 132). W Petersburgu wstą pił na Wydział Przyrodniczy U niwersytetu, gdzie studio wał geografię. Je d n a k przew ażyło zainteresow anie ar cheologią i L. C z y k a łe n k o zaczął sp ecjalizow ać się u F. Wowka w d zied zin ie prahistorycznej antropologii i archeologii. T utaj przydało mu się przygotow anie przy rodnicze.

Szczególne zainteresow anie L. Czykałenko przeja wiał do w czesnych kultur paleolitu, neolitu i eneolitu. Wspólnie ze sw o im nauczycielem brał udział w podró żach naukow ych, a także w w ykopaliskach. B ędąc je sz cze studentem, n a jp ierw z F. Wowkiem, a później sam o dzielnie rozkopał znane stanowisko paleolityczne koło wsi Horodok na W ołyniu. O jego karierze naukowej za decydowały b ad a n ia znanego stanow iska paleolityczne go w M izyniu n a Czernihow szczyźnie, które przepro wadził wspólnie z F. W owkiem w latach 1912-1915 i sa modzielnie w 1916 r. (S. N. Bibikov 1981; O. O. Franko 1992, s. 115).

Za radą sw eg o nauczyciela i przy pom ocy znanego rosyjskiego h isto ry k a sztuki M. Rostowcewa, L. C zyka łenko zajął się bad an iam i odkrytej na tym stanow isku serii wyrobów k o ścian y ch , z charakterystycznym rytym ornament.

Rewolucja p rz e rw a ła jego pracę i w 1920 r. L. C zy kałenko w yem igrow ał do Polski. W W arszawie w M u zeum im. E. M ajew skiego opracowywał materiały arche ologiczne z U krainy. W 1922 r. w yjechał do Pragi, gdzie przygotow ując s w ą pracę doktorską na N iezależnym Uniwersytecie U k raiń sk im , realizow ał wyjazdy nauko

we do W iednia i B m a, w celu badań kolekcji m uzeal nych. W 1923 r. L. C zykałenko obronił pracę doktorską na tym U niw ersytecie. W p racy w y k o rzy stał przede w szystkim m ateriały z M izynia i uzupełnił je analogia mi środkow oeuropejskim i (L. Ć ykałenko 1923).

Przebyw ając w C zechosłow acji L. Czykałenko zaj m ow ał się rów nież działalnością dydaktyczną i nauko w ą w W yższym P ed ag o g iczn y m In sty tu c ie P raskim i C zeskim M uzeum N arodow ym (T. Ivanivśka 1970, s. 133-134). Szczególnie zainteresow ał się kulturam i ce ram iki spiralnej i m oraw skiej ceram iki m alow anej. Wy kazał ich zw iązek z rozw ijającą się na U krainie kulturą trypolską a także w ysunął oryginalną teorię o pochodze niu i rozw oju m otyw ów om am entacyjnych (por. L. Ć y kałenko 1938).

W 1926 r. L. C zykałenko przeprow adził się do Fran cji, a w 1928 r. ponow nie znalazł się w Polsce. Badając m ateriały pochodzące z U krainy znajdujące się w m uze ach polskich, opracow ał ceram ikę trypolską z w ykopa lisk ze znanego stanow iska we wsi Bilcze Złote na Tar- nopolszczyźnie. R ezultaty badań opublikow ał w

(3)

314 Kr o n ik a

rze prac pośw ięconych tej kulturze (L. Ćykałenko 1926), a analizę stylistyczną ceram iki kultury trypolskiej z Szy- penic na B ukow inie w K siędze dla prof. W. Dem etry- kiew icza (L. Ć ykałenko 1931).

W czasie w ojny L. C zykałenko pracow ał we L w o wie, badał ceram ikę kultury trypolskiej w zbiorach M u zeum Tow arzystw a N aukow ego im. Szew czenki, które go członkiem został jeszcze w 1932 r. W 1943 roku ew a kuow ał się do N iem iec, gdzie aktyw nie uczestniczył w działalności U kraińskiej N iezależnej A kadem ii Nauk. O d 1948 r. uczony pracow ał w U SA i zajm ow ał się teo retycznym i problem am i sztuki paleolitycznej (por. T. Iva- nivśka 1970, s. 135-139).

W dn. 15 VII - 15 VIII 1940 r. L. Czykałenko jako pierw szy archeolog profesjonalny przeprow adził poszu k iw ania w yk o p alisk o w e w latopisow ym C zerw ieniu. O tej jeg o działalności naukow ej do niedaw na w ; liśm y bardzo m ało (por. Ja. Hr. 1940; B. O lchivskyj

1 9 4 3 ). K ró tk o o ty c h b a d a n ia c h w s p o m in a p ro f. К. Jażdżew ski (1959). K ilka zabytków kościanych z tych w ykopalisk opisał O. R atycz (1959, s. 126-127, tabl. II:

23a; 111:12; IV: 27-28), ze znanych w ów czas względów nie w spom inając o autorze badań. Inform ację L. Czyka- łenki o w ykopaliskach w C zerm nie przekazaną listem z 1 IX 1960 r. w ykorzystał J. Pasternak (1961, s. 653) przygotow ując sw ą m onografię pośw ięconą archeologii Ukrainy, w spom inają o nich i dzisiejsi badacze tego ksią żęcego m iasta (J. G urba 1985).

Spraw ozdanie L. C zykałenki z badań Czermna odnalazł M. Filipczuk w 1990 r. w archiw um Instytutu N auk Społecznych AN U krainy w e Lw owie. Niestety, nie zaw ierało tablic z rysunkam i. O tym , że istniały, św iadczy w spom niana publikacja O Ratycza, w której reprodukow ano niektóre w yroby kościane z tych w yko palisk (m.in. ryc. 1). Spraw ozdanie sw oje L. Czykałen ko przygotow ał w C hełm ie, o czym św iadczy wzm ianka o tym m ieście i w łasnoręczny au to g raf dopisany piórem na końcu spraw ozdania. Uważam y, że dla naszych pol skich kolegów, którzy zajm ują się badaniam i epoki ka m ienia (por. K. M ajew ski 1947, s. 131) a zw łaszcza Czer w ienia (por. J. Gurba 1985), poznanie dorobku L. Czy kałenki m oże być bardzo interesujące.

Tłumaczyła z j. ukraińskiego Irena Trusz Lit e r a t u r a

B i b i k o v C. N.

1981 Drevnejšyj muzykalnyj kompleks iz kostej ma-monta, Kiev.

Č y k a l e n k o L. (Čykalenko L.)

1923 Nárys rozvytku heometryčnoho ornamentu pa-leolityčnoi doby, Praha

1926 Nárys rozvytku ukrainśkoi neolityčnoľ malova-noí keramiky. Bilče - Złote, [w:] Trypilśka kul tura na Ukraïni, t. 1, Kyïv, s. 113-118. 1931 Die Bedeutung der Schipenitzer Ansieldung für

das Verständing der ukrainischen bemalten Ke ramik, [w:] Księga pamiątkowa ku uczczeniu siedemdziesiątej rocznicy urodzin prof. dr. Wło dzimierza Demetrykiewicza, Poznań 1930, s. 123-134.

1938 Vivifikacjonizm, Praha (odbitka). F r a n k o O. O.

1992 Archeołohicni doslidżennja Fedora Kindratovi-ča Vovka, „Archeołohija”, nr 2, s. 112-119. G u r b a J.

1985 Novejšie issledovanija Červenja, [w:] Tezysy dokladov polskoj delegácii па V Meżdunarod- nom kongresse slovjanskoj archeologii Kiev, Warszawa 1985, s. 198-204.

H r. Ja.

1940 Roskopky v Čermni, „Iljustrovani visti”, č. 4, Krakiv.

I v a n i v š k a T.

1970 L. E. Čykalenko jak archeoloh, „Ukramśkyj isto-ryk”, nr 1-3, s. 134-139.

J a ż d ż e w s k i K.

1959 Ogólne wiadomości o Czermnie-Czerwieniu, APol., t. 4, s. 67-91.

K r u s e l n y ć k a Ł.

1996 Ukramśki archeołohy v emihraciï (V. Ščerbaki-vśkyj, L. Čyl·" ' iko, I. Borkovškyj), [w:] Ma teriały Konhresu ukra'ínistiv, Istorija, č. 1, Char- kiv, s. 48-53.

K u b i j o v y č V., [red.]

1984 Encykłopedija ukraïnoznavstva. Slovníková častyna, t. 10, s. 3748-3749.

M a j e w s k i K.

1947 Studia nad kulturą trypolską, Arch., t. 1, s. 93-138.

О 1 c h i v ś k y j В.

1943 De orly v zemlju vhruzli, „Naši dni”, č. 2, Lviv. P a s t e r n a k Ja.

1961 Archeolohij a Ukrainy, Toronto. P e t e h y r y č V., P a v l i v D.

1991 Archeołohija u doslidżennjach členiv NTŠ, „Za-pysky Naukovoho Tovarystva im. Ševčenka”, t. 122, s. 412-426.

R a t y č O. O.

1959 Drevnoruški vyroby z kosti i rogu, znajdeny na terytorií Halićkoi' ta Volynskoí zemel, „Mate riały i doslidżenja z archeoiohiï Prykarpattja ta Volyni”, vyp. 2, s. 119-131.