Zmiany sytuacji dochodowej gospodarstw domowych w Polsce w warunkach transformacji systemu gospodarczego : (w ujęciu systemu rachunków narodowych)

Pełen tekst

(1)2000 AkademII EkonomIczne' w ICJoakowle. Artur Pollok Kat.dra Mlkr•• ko ..omll. Zmiany sytuacji dochodowej. gospodarstw domowych w Polsce w warunkach transfonnacji ' o (w ujęciu systemu gos systemu rac unków narodowych) l. Wprowadzenie Polska gospodarka ma już za sobą dziew i ąty rok g łęboki c h przeobrażeń strukturalnych - w sferze rzeczowej i instytucjonalnej . Okres ten tworl.y niemaly j u ż prl.cdzial czasu, pozwalający - jak s ię wydaje - na dokonanie szerszyc h ocen przem ian, jakie miał y miejsce w wyniku tego procesu. Oceny te wydają s ię niezmiernie waż n e. gdyż dos tarczają diagnozy dotyczącej zakresu funk cjonowania w naszej gospodarce mechanizmów rynkowych, będących podstawowym generalorem - pożądanej spo ł ecznie - efektywnej alokacj i zasobów. W prezentowanym opracowaniu podjęto próbę syntezy zm ian , jakie - będąc rezu ltatem dokonujących się przemian ekonomicznych w naszym kraju - zaszły w sytuacji dochodowej rodzimych gospodarstw domowych. Prly czym cele m niniejszej pracy ni e jest wyłącznie retrospektywny opis sytuacj i dochodowej tego podmiotu. lecz również - a nawet prlcde wszystkim - ustalenie stopnia jej prorynkowych zmian . Diagnoza w tym zakresie ma w warunkach pol ski ch ogromne znacze nie dla budowy programów polityki gospodarczej tworlących warunki dla stabilnego i jednOj::ześ nie szybkiego wzrostu gospodarczego. Dostarcza ona wszakże informacji z jednej strony pozwalających ocenić slopień absorpcji przez poszczególnych uczestników rynku pozytywnych bąd ź negatywnych rezultatów zac hod zącyc h w gospodarce procesów reprodukcji makroekonomicznej (co jest jedną z zasadniczych determinant poziomu życia) , z drugiej zaś - sta nowiącyc h fundame nt oceny moż li wości finansowan ia procesów roz-.

(2) Arlllr Pollok. wojowyc h gospodarki ze źróde ł wewnę trzn ych , tj . ze ś rodków pochodzących z nie skonsumowanej częśc i uzyskiwanych doc hodów. Podstawę przeprowadzanej analizy stanowią dane publ ikowane przez G ł ówny Urząd Statystyczny (GUS), op racowa ne wed ł ug zasad pol skiego system u rachunków narodowych, którego metodologia jest zgod na z systemem SNA (System oJ Natiollal Accoullt~, ) - zalecanym przez Organizację Narodów Zjednoczonyc h. System te n zas t ąp ił obowiązujący uprzednio w Po lsce system rachunkowości spo łecznej oparty na metodzie MPS (Material Produet System). Przyjęcie tego źród ła danych za podstawę ana li zy wymu s ił o jed n akże ograniczenie jej zakresu czasowego do Jat 1991 - 1996. Wynika to z dwóch faktów : - ni e opub li kowania przez GUS zgodnie z mClOdą SNA szczegó łowego rachun ku produktu krajowego brutto (PKB) dla lat wcze ś niej szych (tj. poprzedzającyc h 1991 r.), - wprowadzonej w 1998 r. zmiany zasad wyceny PKB dla lat 1995- 1997, poprLez uwzg lędnienie w ob liczan iu jego wanośc i , zgodnego ze standardami międzynarodowymi. szacu nku "szarej gospodarki", co w przypadku u względ nienia w anal izie danych za 1997 r. w i ąza łoby s ię z brakiem ich porównywal ności w stosunku do lat poprzedn ich (w szczegó ln ośc i z latami 1991 - 1994)1. Rozpoczęcie ana lizy dopiero od 199 1 r. (a więc pomi ni ęcie początkowego okresu lransfonnacji systemowej) pozbawia wprawdzie możl i wośc i spojrLcni a retrospek tyw nego na sy tu acj ę doc h odową gospodarstw domowyc h w naszym kraju, c harakt e rys t ycz ną dla gospodarki cen tralni e planowanej. jed n ak że nadaje anal izie istotnego waloru - mianowicie elim inuje problem wyceny zmian real nej wanośc i dochodów tego uczestnika rynku. Do pocz.)tku lat 90. n ieodł'lcz n ą cec hą po lsk iej gospodarki by ł y bowiem perman en tne niedobory towarowe, co prowadz ił o do kumu lacji coraz większej częśc i zasobów pie ni ęż nyc h ludnoSci pod postacią przymusowych oszczędno śc i , a tym sa mym do powstawa nia b:,dź narastan ia nawisu inflacyjnego Uako rozpię t ości pomiędzy w i e lk ością potencjalnego popytu a rozmiarami efektywnej podaży). W ten sposób wykazywa ny przez ofi cjal n ą s t a t ys t ykę wzrost dochodów rozporząd za l nych gospodarstw domowych , nawet w rozmiarze w i ększym od stopnia wzroSlu ogólnego poziomu cen w gospodarce, nie móg ł by ć postrzegany jako wzrost s ił y nabywczej tego podmiotu. Nie znajdował wszak pokrycia w mas ie lowarowej z n ajdującej się na rynku. Uruchomienie z początkiem 1990 r. rynkowego mechanizmu kSZlahowania cen dóbr i usłu g (poprzez uwolnienie spod kontroli admi nistracyjnej cen w i ę kszości towarów) do prowad z iło do nalych miastowego wyel iminowania przymusowych oszczędnośc i , a w konsekwencji n adało Ill .in. w s ka żnik owi wolumenu dochodów " wła śc i wyc h " cech inrormacyjnych 2 . 1Zob. Rocznik StatY~'tyClJly Rzeczypospolitej Po/.l'kiej /998. G US , Warszawa 1998, s. V oraz 499. NaJeży żywic nadzieję, że GUS dokona równ ież korekty danych za lata 1991 - 1994. co pozwoli na utrzymanie w przysz l ości ciągłości analiz w tym zakresie i ich porównywalności w szerszym przedziale czasowym. 2 Por. L. Zienkowski. Dochody gOl"podarl"tw domowych l\' okresie /rrwsformacji 1989-1996 (próba syn/elY), Studia i Prace, Z Prnc Zaktadu Badan Statystyczno·Ekonomicznych, z. 254, GUS, Warszawa 1998 .s.6- 13..

(3) 2. Dochody gospodarstw domowych w systemie rachunków narodowych W systemie rachunków narodowych (SNA) wysokość dochodów poszczególnych uczestn ików rynku stanowi efekt końcowy ich działań gospodarczych produkcji, kon sumpcji, inwestycji etc. Działania te, określane w terminologii rachunkowości spo łecz n ej mianem transakcji, dzielone są na: transakcje produktowe (zw ią zane w sposób bezpoś redni z procesem produkcji ), transakcje podziałowe (obejmujące podział wytworzonej wartości dodanej,jak również redystrybucję dochodu i majątku) oraz transakcje finansowe (z n ajdujące swoje odzwierciedlenie w zmianac h stanu aktywów i pasywów finansowych). Pierwsza z wyżej wymienionych grupa transakcj i umożliw i a przeprowadzenie rachunku tworzenia dochodów w każdym sektorze instytucjonal nym gospodarki j, druga - stanowi podstawę rachunku ich podziału pierwotnego i wtórnego, zaś trzec ia - dostarcza informacji o kieru nkach rozdy sponowani a dochodów dyspozycyjnych. W niniejszym opracowaniu szczegółowej analizie poddany zostanie rachu nek tworzenia dochodów w sektorze gospodarstw domowych oraz rachunki ich podzialu pierwotnego i wtórnego za lata 199 1- 1996 (zaprezentowano je w tabeli ł i 2~). Przed rozpoczęciem analizy zasad ne wydaje s ię jednak poczynieni e kilku uwag metodo logicznych na temat pierwszego z tych rachunków. W analizach kształtowania s i ę sytuacji dochodowej gospodarstw domowych najczęśc i ej pomija się bowiem w ogóle ustalony za jego pomocą niezmiern ie istotny skład nik dochodów dyspozycyj nych tego podmiotu , a mianowicie dochód mieszany brutto. Rachunek tworzenia dochodów, s tanowiąc rozszerzenie rachunku produkcji (obejmującego transakcje produktowe) , pokazuje , jaka część dochodów pierwotnych ogół e m powstaje w danym sektorze instytucjonalnym. Pozycją o twierającą ten rachunek, a zarazem jedyną pozycją w tym rachunku po stronie przychodów, jest wart ość PKB wytworzonego w danym se ktorze. Po stronie rozchodów w rachunku tworzenia dochodów znajduj ą s ię dwa rodzaje obc ią że ń : koszty pracy oraz podatki zw i ąza n e z produkcją i importem skorygowane o otrzymane. l Zgodnie z systemem rachunkowości społecznej obow iązującym w Polsce uczestników życia gospodarczego grupuje się na podstawie pe ł nion yc h przez nich funkcji i sposobu realizacji działul ności gospodarczej w tzw. sektorach instytucjonalnych gospodarki. Wedlug klasyfikacji podmiotowej wyróżn i a się następujące sektory: prLe<lsiębiorstw. instytucji finansowych i ubezpieczeniowych. instytucji rządowych i samorządowych , gospodarstw domowych. instytucji niekomercyjnych oraz sektor zagranica. Zob. Sysrem rachunków TUlrodQwych (SRN). t. l. Zeszyty Metodyczne i Kl asyfikacje, GUS. Warszawa 1996,S. 12- 17. 4 Ze wzg l ędu na br,tk porównywalności materi ału statystycznego (zastąpien ie w 199 1 r. dotychczasowego systemu Klasyfikacji Gospodarki Narodowej systemem Europejskiej Klasyfikacji Dzial al ności) zrezygnowano w tabeli 2 z kwantyfikacji dynamiki zmian czynników tworzenia dochodów realnych w sektorze gospodarstw domowych za 199 1 r..

(4) Tabela l . Kształtowanie się dochodów nominalnych do dyspozycji brutto oraz ich składników w sektorze gospodarstw domowych w latach 1991-1996 (w mln z ł) 1991. 1992. 1993. I. PKB wytworzony w sektorze gospodarstw domowych. 18377.8. 30 180.1. 43186.7. 1705,2. 3434.7. 3768.4. 1222 ,7. 1222.5. 18145. 15449.9. 25522.9. 37603,8. 24915.9. 38965.0. 49257,6. 66979.7. 3643.7. 6256.4. 10780.2. 18353.1. 707443. 9764 ł.6. 133162.7. 8. Podatki od dochodów i majątku. 440095 368,1. 88593. 14402.4. 218683. 9. Swiadczenia z ubezpieczeń społecznych oraz inne tra nsfery socjalne (saldo), w tym: ~wiadczenia z ubezpieczeń społecznych. 14503.4 13286.9. 232351 21593.9. 30800.3 29036.1. -815.6. -1615.1. 573291. 83505,1. 2. Koszty pracy -. 3. Podatki. związane. z produkcją. 4. Dochód mieszany brutto (1-2-3). - - - -- - -. ------- - -. -. -. 5. Wynagrodzenia i inne dochody związane z pracą n ajemną. -. 1994u. Wyszczególnienie. 6. Dochody z tytulu wlasnoki (saldo). - - - - --------. -. - --. - -. 7. Dochody pierwmne brutto (4 + 5 + 6). --. 10.. --. - Różne. -. --. - --. tra nsfery. bieżące. --. (saldo). II . Dochody nominalne do dyspozycji brutto (7-8+9+ 10). - -. A. B. 52646.7. 51631.7. 2949.2 1867,6. -. I. 47829,9. 852.6. - - --. -. -. -. -. 1995. 1996. 70656.4. 878415. 3868,9. 5654,6. 876.3. 1037,9. 65911,2. -. -. 81 149.0. - --. -. 92658.4. 1189065. 26865.0. - -. --. -- - -. 29568.4. 185434.6. 229623,9. 29378,7. 35626.2. 43342.0 40692.0. 57352,1 5 1637.2. 706483 63732.8. - 1853 .9. - 1153,0. -5315,6. -49042. lł2185,6. 153483,4. 208092.4. 259741,8. -. -. uz uwagi na wprowadzenie przez GUS począwszy od 1994 r. zmiany systemu wyceny produkcji globalnej i wartości dodanej brutto (zgodnie z wymogami SNA'93), tj. zastąpienie stosowanej w l:lIach poprzednich kategorii ceny producenta kategorią ceny bazowej. dane za 1994 T. podano w dwóch wariantach: w warun kach cen producenta (A) - porównywalne z danymi za lata 1991-1993 i w warunkach cen bazowych (B) - porównywalne z danymi za 1995 r. Zródlo: Rachlmki narodowe wed/ug sektorów inst)"lUcjonaln)"ch J991-1996. Studia i Analizy Statystyczne, GUS. Warszawa 1998, s. 60-73..

(5) Tabela 2. Dynamika dochodów realnych do dyspozycji brutto oraz ich w latach 1992-1996 (rok poprzedni = 1(0). w sektorze gospodarstw domowych. 1992. 1993. l. PKB wytworzony w sektorte gospod:mtw domowych. 118.6. 109.7. 2. Koszty pracy. [45,4. 84.[. 722. 113.7. Wyszczególnienie. -. składników. -. --. -. 3. Podatki związane z produkcją. ._------. --- . ----. 6. Dochody z tytułu. wła s ności. z pracą. ----- --- --. najemną. (saldo). 7. Dochody pierwotne brutto (4 + 5 + 6). 8. Podatki od dochodów i majątku 9. Swiadczcnia z ubezpieczeń społecznych oraz inne transfery socjalne (saldo). __ w tym: swiadczen~a z ubezpieczeń spo łecznych 10. Różne transfery. -- --. -. bieżące (saldo) -. II . Dochody do dyspozycji brutto (7 - 8 + 9 + 10). Zródło:. 1996. 94,9. 106.7. 104.9. 1023. 1233. 802. JOOn. 112.9. 61n 802 99,1. 107,5. 103,9. 92.7. 93,4. 102.9. 108,2. 107,0. 120.[. [27.4. 128,8. 114.5. 91,8. 102,2. 1031. I09D. 103,3. 1201. 114.9. 105,1. 101 .1. 98D. 106.4 l06n 47,0. 1035 993 360,7. 102.7 102.9. 138,5. 99.4 84.8. 99.6. 99.4. 103,5. I06D. 104,1. ,. 4. Dochód mieszany brutto (l - 2 - 3). związane. 1995. -. --. 5. Wynagrodzenia i inne dochody. 1994. obliczenia własne na podstawie danych zawartych w tabeli l.. , ,. ,,. 76.9.

(6) Artur Pollok. dotacjes. Pom n iej sz ając wartość wytworzonego przez gospodarstwa domowe PKB o kWOlę tych obciążeń uzyskuje się wartość pozycj i b il a n s uj ącej rachunek tworzen ia dochodów - dochód mieszany brutto. Nie stanowi on - lak jak w przypadku pozo s tałych sektorów in stytucjonal nych - nadwyżki operacyjnej brutto , gdyż zawiera w sobie tę część kosztów pracy, która jest rów n oważna wynagrodzeniu za p racę wykonywaną przez członków gospodarstw domowych bezpoś redn io prowadzących dzia łaln ość produk cyjną. Koszty te są tru dne do oszacowan ia (c hoc i aż by ze względu na róż ni ce w poziomie kosztu alternatywnego poszczególnych osób), a przez to nie mogą być wiarygod nie odl iczone od warto śc i PKS wytworzonego przez gospodarstwa domowe 6 • Analiza struk tury PKS według sektorów instytucjonal nych wskazuje na s ł ab n ą c ą d y namik ę wzrostu jego wolumenu w sektorze gospodarstw domowych w badanym okresie , a nawet spadek real nej jego warto śc i w 1994 r. o 5,1%7. Niemn iej sektor len s tanow ił w tym okres ie drugi pod wzg l ęde m udz i ału w tworzeniu PKB sektor instytucjonalny ( plas ując s ię za sektorem prz eds i ęb i ors tw. którego ud z i a ł by ł oko ł o dwukrotni e w i ę k s zy). Udział ten można uz n ać za ustab ili zowany - w poszczegó lnych latach rozpatrywanego okresu k ształtow a ł s i ę bowiem odpow iedn io na poziomie: 22 ,7%, 26.2%. 27,7%,25%,24 .5% oraz 24,2%' . Po opłace ni u kosztów pracy (na rzecz osób fi zycznych nie będących członkam i gospodarstwa domowego przed s i ęb i o rcy) oraz podatków związanych z produkcją i importem pomniejszonych o dotacje, w dyspozycji gospodarstw domowych pozo s tawało: w latach 1991 - 1994 (li cząc wedłu g kwot ustalonych w warunkach cen producenla) odpowi edni o: 84, 1%,84.6%.87, 1% oraz 90,8% wartośc i dodanej brutto tego sektora, zaś w latach 1994- 1996 ( li cząc według kwot ustalonyc h w warunkac h cen bazowych) odpow iednio: 92 ,6%. 93.3 % oraz 92,4%. Dane te w skazują na stopniowe zmniejszanie s i ę w latach 1991 - 1995 kosztów działalnośc i produkcyjnej prowadzonej przez gospodarstwa domowe , co wpłynęło na uk sz ta łt owa ni e s i ę dynamiki wolumenu dochodu mieszanego brutto na poziomie wy ższy m od dynamiki PKS wytworzonego w tym sektorze. Nieznaczny wzrost udziału tych kosztów 5 Koszty pracy w rachunku tworzenia dochodów w przypadku sektora gospodarstw domowych wynagrodzen i innych kosztów zw iąza nyc h z zatrud nieniem należnyc h pracownikom od producentów będących osobami fizycznym i i przez to zaliczonych do tego sektora. Nie obejmują za tem. co trzeba wyraźn ie podkreślić, wynagrodzeń i innyc h kosztów związanych z za trud nieniem na leżn yc h gospodarstwom domowym od pozostałych producentów - te stanowili bowiem dochód tego sektora ewidencjonowany w rachunku podzialu pierwotnego dochodów. Podobnie pozycja podatKÓW zw i ązanyc h z prodUKcją i importem nie obejmuje żadnyc h podatków od dochodów powstaj ących w wyniKU procesu prodUKcji, które to ujmowane są dopiero w rachu nKU podziału wtórnego dochodów. Zob. System rachunków narodowych (SRN). I.II. Zeszyty MelOdyczne j Klasyfikacje. G US, Warszawa 1997 , s. 3~. 6 Tamże. s . 43 . 7 O ile nie zaznaczono inaczej. dane dotyczące dynamiki zmian podano w stosunku do roK U poprzedniego. s Zob. Rachunki narodowe według seklorów inslywcjonaln)'ch/99/- /996. Studia i Analizy Statystyczne, GUS. Warszawa [998. s. 26. obejm ują wylącznic s umę.

(7) w wartości dodanej brutto tego sektora, który osł ab ił dynamikę wzrostu dochodu mieszanego bruno, wy stą pił jedynie w 1996 r. (wzrost o 0,9 punktu procentowego). W tabeli 3 przedstaw iono s trukturę dochodów nominalnych do dyspozycji brutto gospodarstw domowyc h w latach 1991- 1996. Tabela 3. Struktura dochodów nominalnych do dyspozycji brutto w sektOrle gospodarstw domowych w latach 1991 - 1996 Wyszczególnienie. [99[. [992. [99]. [994. [995. [9%. Dochody nom inalne do dyspozycji brutto (łącznie z podatkami od dochodów i majątku). IIX,". [OO~. [ OO~. [OO~. [OO~. [OO~. 27,6. 29,7. 27j. 27.8. 275. 422. 38,9. 382. ]9~. .oj. 6,8. 85. [05. [Ij. [O~. Dochód mieszany brutto. - - - - --26.8. Wynagrodzenia i inne dochody związ.a!le z pmcą naje.!TIną Dochody z tytułu własności (saldo). -. 4]2 63. -. -. -. Swiadczenia z ubezpieczeń społecznych omz inne transfery socjalne (saldo). 25,1. 25,[. 243. 24.7. 24.1. 23,9. Różne. -1.4. - 1,7. - 1.4. -0,7. - 22. - 1,7. transfery. bieżące. (saldo). :tródlo: obliczenia własne na podstawie danych zawartych w tabeli I .. Jak wynika z danyc h zawartych w tabeli 3, udzial dochod u mieszanego bruno w dochodac h nominal nych do dyspozycji brutto tego podmiotu oscylował wokół 27% (z wyjątkiem 1993 L , kiedy to wy n osił 29,7%). W ramach rac hunku pod z i ał u pierwotnego dochodów pozycja ta zostaje pow ięk szo n a o dochody. jakie dany sektor instytucjonaln y uzyskuje z tytu lu zaangażowa nia w proces produkcji pos iadanych czynników wy twórczych, a w i ęc o kw otę wy n agrodzeń i innych dochodów związanyc h z pracą naj e mn ą (w przypadku gospodarstw domowych s tanow i ących najpoważni ej szy skladnik ich dochodów rozporządzal n ych) oraz wy sokość salda dochodów z ty t u łu w ł asności. A n a li zując s trukturę dochodów nominalnych do dyspozycji brutto gospodarstw domowych, w latach 1991 - 1994 wyrainie za u waża l ny jest stopni owy spadek udzialu wy n ag rodze ń i innych dochodów zw i ązanych z pracą n ajemną (z 4 3.2% w 1991 L do 38,2% w 1994 r.) na rzecz wzrostu ud z i ał u dochodów z t ytułu w ł asności (w analog icznym okresie z 6,3% do 105%). W latach 1995- 1996 ud zia ł w y nagrodzeń i innych dochodów związanyc h z pracą n ajemną zwiększy ł się jednak ponownie (o 2,1 punktu procentowego w stosunku do 1994 r.) w wyniku zmniejszeni a s ię w 1996 L ud z i a łu wszystki ch pozostał yc h sk ł adn ików dochodów rozporządzalny c h . Wskai niki dynamiki wolumenu dochodów dyspozycyjn ych brutto (zob. tabela 2) w s ka z ują na znaczny spadek realnej waności omawianej pozycj i w latach 1992- 1993 (od pow iednio.

(8) Arlllr Pol/ok. 07,3%9 oraz 6,6%). Skala ob ni że nia była tak du ża, i ż pom imo odwrócenia tendencji spadkowej w kolej nych latach (realny wzrost wartości o 2,9% w 1994 r. oraz 8,2% w 1995 r.) , si ł a nabywcza wynagrodzeń i inn ych dochodów zw i ąza nych z praC<! n aj e mną kszta łt owała s i ę w 1995 r. nadal na poziomie niższym od osiąg ni ę tego w 199 1 r. o około 3.6%. Dopiero wzrost wolumenu tego skł ad nika dochodów rozporządzalnych , jaki na s tą pi! w 1996 r. (o 7%), znacznie przewyż szaj,}cy dynamikę wol umenu pozostałych sk ł adników , spowodowa ł , że jego rea lna wa rt ość ukształtowała s ię wówczas na poziom ie o 3, 1% wyższym ni ż w 199 1 r. Szczególn ie istotna z pun ktu wid zenia sytuacji e konomicznej gospodarstw domowych jest identyfikacja czyn ników kszta łtujących wysokość przeciętnych wynag rod ze ń realnych w tym sektorze. Wynagrodzen ia s t anowią bowiem g łówny sk ł ad nik dochodów rozporządza ln yc h gospodarstw domowych, a w konsekwe ncji zmiany ic h poziomu rea lnego w najwi ększym stopniu wpływają na ostateczny podział uzyskiwanych dochodów na ko n su mpcję i oszczędności. Tabela 4. W s każniki pr'Lecięlnych (rok poprlcdni = 100). wynagrodzeń. Wyszczególnienie Pr/.ecięl ne miesięczne reallłC. neuo. realnych netto w lalach 1991 - 1996. 1991. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. 99.7. 970. 97.1. 1005. 103.0. 105.7. wynagrodzenie. Żr6d lo: Rocznik Statystyczny 1997. GUS . Warszawa 1997. s. 153. Podstawową ro l ę w tym zakres ie odgrywa polityka dochodowa pańs t wa, która pow inna s przyj ać real izacj i przyjęt yc h kryteriów makroekono mi cznej stabilizacj i gospodarczej. Niekontrolowana ekspansja wy n agrodzeń może bowiem, zw ł aszcza wobec braku skorelowania ich wzrostu ze wzrostem wydaj n ości pracy. s tanowi ć istotny czynnik nasi l ający rozwój procesów in nacyjnych. W latach 1990-- 1994 zastosowano zatem po li tykę systemowego ograniczania ich wzrostu poprzez wprowadzenie - w przed s iębi orst wac h państwowyc h i jednoosobowych spółkac h skarbu państwa prowadzących d z i ała ln ość gospodarczą - podatku od ponadnormatywnego wzrostu wy n agrodze ń (t:Gw. "popiwku") oraz ustal en ie w jednostkach sfery budżetowej w skaź n ików , jakim powinna odpow iadać relacja wy n agrodze ń w tej sferze do wynag rodze ń w sferze produkcj i mate rialnej. Mechani zmami tymi nie zos tał y o bjęte jedynie pr zeds i ę biorstwa sektora prywatnego. W efekc ie - jak wyni ka z danyc h zawartyc h w tabeli 4 - w latach 1991 - 1993 sila nabywcza przec iętnych wynagrodzeń ulegala syste matycznemu obni żan iu . Skala spadku by ła jed n akże większa ni ż zakła dały przyjęte kryteria polityki dochodowej. Pog łębiający s i ę deficyt bud żetowy. 9 Poniewai dane slalyslyczne za 1991 r. ujmują wynagrodzenia i inne dochody zw iązane z pracą w ujęciu netto. podana w opracowa niu slopa zmian realnych lej kategori i w 1992 r.opana jest na danych szacull.kowych. najem ną.

(9) wymu szał bowie m ni ższy od przyjętych wskaźn i ków przy rost wynagrodzeń w sferze bud żetowej , a tym samym rzutowa ł na obniżenie wartośc i tego wskaź nika dla ca ł ej gospodarki narodowej. W latach 1 994~ 1996 odnotowano wzrost realnej wartości przec iętny c h wynagrodzeń (odpowiednio o: 0,5%, 3% oraz 5,7%). Za czynniki prowzrostowe nal eży uzna ć przede wszystkim ~ obok poprawy ogólnej sytuacji gospodarczej ~ utrwalani e się te nde ncji wzrostowej w zakres ie w ydaj no śc i praclo, wy raźną poprawę standingu finansowego przed s i ę biorstw II oraz zmiany w pi onowej strukturze wynagrod ze ń . Pon adto w 1995 r. w mi ejsce dotychczasowych rozwią za ll wprowadzono system negocjacyjnego k szt ałtowania przyrostu wynagrodzeń w sektorze publi cznym . Zakres oddz i ał yw an i a tego systemu rozc iąga się j ed n akże w g ł ów n ej mi erze na jednostk i s fery budże t owej , ogra n i cz ają c wzrost wynagrodzeń zaliczanych w koszty działalnośc i w tej sferze do wysokośc i ~ ustalon yc h przez Komi sję Trój s tronną - mak sy malnyc h rocznych wskaźników ich przyrostu. Tym samym znaczna część podm iotów gospodarczych sektora publicznego u zys kała większą ni ż dotyc hczas swobodę w kszta ł towaniu poz iomu wynagrodzeń, uwaru n kowaną w g łów n ej mi erze sy tuacj ą ekonomiczną danego podm iotu . W 1996 r. na s tąp i ł a dalsza liberalizacja zasad k ształtowan i a poz iomu wynagrodze ń. Komi sja Trójstronna dopu śc iła bowiem ~ po raz pierwszy - do przec i ę tn ego wzros tu wy n agrodzeń (za liczanego w koszty d zia łaln ośc i przedsiębiorstwa) w rozmiarze większym od prognozowanego w s kaźnika wzrostu cen detalicznych towarów i u s łu g konsumpcyjnych (o 4.8%). Należy również za u ważyć, że w roku tym ~ siln iej , ni ż w poprLednich okresach - uwidoc z ni ł s ię proces pionowego różnicowania wysokości wynagrodzeJi , pr zejaw iają cy się w re latywnie szybszy m ich wzroście w grupach pracownikówo wyż szyc h kwali fik acjach n i ż w grupie pracowników o n i ższy m poziom ie kwalifikacj i12 . Ma to kapitalne znac zen ie dla zw i ększen i a (a w ni ektórych przy padkac h nawet odbudowy) motywacyj nej funkcji plac w naszej gospodarce, co w długi m okres ie stwarza bodźc e do wzrostu wydaj n ośc i pracy. Kol ejnym elemel1tem sk ladowym dochodów nominal nych do dyspozycji brutto gos podarstw domowych s ą dochody z ty tułu w ł asnośc i. Pos t ę pującemu procesow i prywatyzacji (czego wyrazem jest ro s nący u d z iał warto śc i dodanej. wytworzonej w sektorze prywatnym w PKB IJ) , t owarzyszył w lamch 199 ł ~ 19 95. 10 Zob. Z. Dach. A. Pol1ok. SYlllacja ekonomicz.lUj gospodarstw domowych w okresie Iramformacji systelllu gospodarczego. Wyższa Szkola Przed s iębiorczości i Market ingu w Chrlanowic. Prace Naukowc, Chrzanów 1997. nr 1, s. 12. II POf. W. Szc zęsny, Finansowe I/warUnkowllII;a rozwoju przedsiębiorstw w latach 1992- 1996 Iw:] Gosp()(larka Polski w procesie transforlllacji 1996 r ., " Rapo rty", z. 50, Instytut Rozwoju i Sludiów Slralegicznych. Warszawa 1997 , s. 192-2 10. 12 Zob . L. Deniszczuk. l. Kudrycka. Dochody i spożycie Iw:] Gospodarka Polski ... , s. 22- 23. 1l Poc~ w szy od 1993 r. notuje się p rzew agę wartoś ci dodanej wytworzonej w sektorze prywalnym nad wa rtością dodaną sektora publicznego. Slosunek ten wynosi t: w 1993 r. - 47.9% do 443%. w 1994 r. - 46.4% do 42.5% (licząc według kwot usta lonych w warunkach celi producenta) i 45.5% do 39.9% (l icząc według kwot ustalonych w warunkach cen bazowych). w 1995 f. 49.9% 00 363%, natomiast w 1996 f. - 5 1.6% do 343%. Zob. RocV1ik Statystyczny / 997. GUS. Warszawa 1997, s.522..

(10) Artur Pollok. systemalyczny wzrost ud zia łu tej kategorii w dochodach dyspozycyjnych ogółem. Zw i ększy ł się on w tym okresie z 6,3 % do 11,3% (zob. tabela 3), przy jednoczesnym rea lnym wzroście ich wartości w latach 1992- 1995 odpow iednio. o: 20, 1%, 27,4%, 28,8% oraz 14,5% (zob. tabela 2). W 1996 r. odnotowano jednak spadek ich u działu o 1,3 punktu procentowego, tj. do poziomu 10%. Mi ało to swoje ź ród ł o w znacznym wzroście zadłu że ni a kredytowego gospodarstw domowych , co przy malejącej sk ł o nnośc i do oszczędzania tego podmiot u, spowodowa ł o pokaźny spadek real nej wartośc i dochodów z tyt ułu włas n ości o 8,2%. a w ko nsekwencji wywo łał o zmniejszen ie ich udz i a łu w dochodach rozporząd za l nych. W skaz ują na to wy raź nie zmian y w strukturze dochodów z tyt ułu w ł as ności, wyrażające się z jed nej strony malejącym udz i ał e m odsetek otrzymanych przez gospodarstwa domowe, zaś z drugiej - rosnącym ud z iał e m odsetek zap łaco n ych (zob. tabela 5). Warto przy tym za u ważyć, że w samym tylko 1996 r., wskaź nik dynamiki zmian realnych odsetek otrzymanych ukształ tował s i ę na poziom ie o 12,7% ni ższy m ni ż w rok u poprzednim, a w przypadku odsetek za pł aco n ych na poziom ie wyższym aż o 49,3% (przyj mując wskaźnik d la roku poprzedniego = 100). Tnbcla 5. Struktura dochodów z ty włu w latach 1991 - 1996 Wyszczególnienie Dochody z tytulu. w ł as n ości. w sektorze gospodarstw domowych. 199 1. 1992. 1993. lOOP. 100.0. lOOP. 49.9. 1994". I. A. B. 1995. 1996. lOOP. 100.0. własnoki. (ogółem). I. Odsctki (saldo). lOOP. l. 28.9. 22,1. ....0. - 13.0. 36.9. 35. 1. 1. 71.1. 77.9. 4.7. 4$. J. U. 1.6. 495. 535. - zaplacone. -30j. -5,6. - otrzymane. 'OP. 59.1. "'3 58,[. 354. 505. 465. 50. 1. 72.8. 192. 8P. 6.9. 5.6. 272. "'2. 2. Transrery typu dywidendy (ogółem). - wyplaty z zysku - dywidendy akcjonariuszy - dochody 1. tytulu w lasności prL.edsiębiorstw prywatnych. 0.1. 0. 1. 2.0. 312. 383. 413. 39,9. 132. 48,1 60.1. 53.9. 0.6. - -. 64.9. 715. a Zob. uwagę a do tabel! J . tródlo: obliczenia wlasne na podstawie: RacJI/lilki narodowe wed/lIg ~'ektorów instytucjonalnych 1991-1995. "Studia i analizy statys tyczne". GUS, Warszawa 1997. s. 82-83. 94-95. 106- 107. 118- 11 9, 130- 13 1. 142- 143 o raz Rachunki IllIrollowe wed/ug sektorów instytucjonalnych /991- /996, Studia i Analizy Statystyczne. GUS, Warszawa 1998, s. 104-105.. Analiza zmian w zakresie struktury dochodów z tytułu włas n ości prowadzi do wniosku , ż.e pod stawową rol ę we wzroście ich udziału w dochodach dyspozycyjnych odegrala w rozpatrywanym okres ie pozycja "transfery typu dywi-.

(11) Zmiany sytuacji dochodowej. dendy". W latach 1991- 1996 zanotowano bowiem, przy znacznym spadk u udz i ału salda odsetek (z 49 ,5% do 22,1 %), wzrost udziału tej pozycj i o 27,4 punktów proce ntowych (z 50 ,5% do 77 ,9%). M oż na to przyp i sać ros nącej efek tywnosc i funkcjonowan ia sektora prywat nego oraz prorynkowym zmianom w socjopsychologicznych uwarunkowaniach decyzj i ekonomi cznych sektora gospodarstw domowych (akceptacji zmian systemowych dzięki zrozumi eniu nowych zasad funkcjonowania poszczególnych rynków oraz wytworzen iu w ś wiadomości podm iotu poczucia bezpiecze ń s t wa aktywnego wy st ępowa ni a na Iych rynkach). Wniosek ten potwierdzają dodatkowo zaobserwowane zmiany w stru kturze s kład n ików omawianej pozycji, wyrażające s i ę znacznym spadkiem znaczenia pozycji wypła t z zysku , w głównej mierze odnoszącej się do przed s i ę biorstw sektora publi cznego, a umownie kl asyfikowanej do dochodów z t y t u łu własnośc i (spadek udziału z 192% w 1991 r. do4,8% w 1996 r.), przy jednoczesnym znacząc y m wzrośc i e udziału dochodów z ty tułu własności przedsięb i orstw prywalnych (w ana logicznym okresie z 31,2% do 71 ,5%) oraz wz roście ud zia łu dyw idend akcjonariuszy (z 0,1 % do 1,6%). Uzyskane - w wy niku zsu mowania nad wyżk i operacyjnej brutto , wynagrodzeń oraz innych dochodów z wiązanych z pracą n ajemną, a także dochodów z tytułu własności - dochody pierwotne bru no, podlegają pomniejszeniu o nal eżne podatki od dochodów i majątku. Pozycja ta odgrywa niezmierni e ważną rolę w rachu nku podz iału wtórnego PKB . Im bowiem wyższa jes t przewaga dyna mi ki wzrostu obciążeń fi skalnyc h nad d y n a miką wzrostu dochodów pierwotnych brutto, tym w większym stopn iu ograniczeni u podlegać będz i e s t opie ń wzrostu dochodów rozpo rządza ln ych i vice versa. Jak ws ka z uj ą dane zawarte w tabeli 2, dy namika realn yc h obciążeń fi skal nych gos podarstw domowyc h by ł a szczegól nie wysoka w latach 1993- 1994 (wzrost odpowiednio o 20.2% oraz 14,9%), co rz utowa ło w 1993 r. na ob ni że ni e rea lnej warto śc i dochodów do dyspozycji, a w 1994 r. osłabiło ska l ę realnego ich wzros tu. Dopiero począwszy od na s t ęp n ego roku dynamika wo lumenu podatków od dochodu i maj ątk u nie s t anow iła bariery d la wzros tu doc hodów rozporz.ądz.alnyc h (wskaźnik ich dynamiki uk sz tałtował s i ę bow iem zarów no w 1995 L , jak i w 1996 r. na poziomi e ni ższy m od wskaż ni ka dynamiki wolumenu dochodów pierwotnych brutto). Dodatkowo tendencje te potwierdza k sz tałtowanie s i ę wskażn i ka struktury (re lacja podatków od dochodów i majątku do dochodów do dyspozycji brutto ł ącznie z podatkami od dochodów i majątku ) informują cego o rosnących do 1994 r. , a malejącyc h w latach 1995- 1996 obciążen iac h fi skalnych gospodarstw domowych na rzecz sektora rządowego i sa morząd o wego. Relacja ta uk szt a łt owa ł a s ię bowiem w 1994 r. na poziomie 12,5 %, podczas gdy w 1991 r. wyno s ił a zaledwie 0 ,6%1 0, natomiast w latach 1995- 1996 z mni ej szy ł a się (w porównaniu z 1994 r.) do 12, 1%. 14 Należy jednak zauważyć. że relacja ta uległa znacznemu skokowemu wzrostowi j uż w 1992 r. w wyniku wprowadzenia podatku dochodowego od osób fizycznych, czemu to natezy prlypi sać jej ówczesne zwiększe nie o 8,9 punktów procentowych. Por. Rachunki narodowe wedlug sektorów instytucjonalnych /99/- /995, Stud ia i Analizy Statystyczne, GUS. Wa rszawa 1997. s. 85 i 97..

(12) Ar/ur Pollok Z n ac zący m s kł ad n i k ie m dochodów no minalnych do dys pozycj i bruno gospodarstw domowych są ś wiadcze n ia z ubez p iecze ń s po ł ecz n yc h oraz inne transfery socjalne. Analiza ich struktury - przed stawionej w tabeli 6 - wskazuje na rosnący udzia ł emerytur i rent (z 70,2% w 199 1 r. do 77 ,8% w 1996 r.) w wartośc i tej pozycji. przy ma l ejącym udz iale zasi ł ków rodz in nyc h i pie l ę gnacyj nych (z 10 ,7% w 199 1 r. do 4. 1% w 1996 r.) oraz ustabili zowa nyc h udziała c h zasi ł ków z ty tułu ubezpiecze ni a spo łe cz n ego oraz zas ił ków dla bezrobot nych (oscy l ujących wokóI 6%).. Tabela 6. Struktura ś wiadczeń z ubczpieczen spolecznych oraz innych transferów socjalnych w latach 199 1- 1996 19950. Wyszczególnienie. 1991. 1992. 1993. 1994. $wiadc1.cnia z ubezpieclCn społecznych oraz inne transfery socjalnc. 100.0. 100.0. 1000. 100.0. 1000. 100.0. I. 77.8. Emerytury i ren ty. 702. 722. 753. 76.7. 52. 5. 1. 5.9. 6.1. 10 .7. 92. 71. 51. 5.5. 6.5. 5.9. 5.9. I. A. 780. Zasiłki. z tytulu ubezpieczenia spolecznego Zasiłki. rodl.inne i pielęgnacyjne. Zasiłki. dla bezrobolnych (ł'lczn ic z zasilkami szkoleniowymi). B. 77 ,4. 5.6 3.8. I 6,4. 19%. 6.1 4.5. 4. 1 63. " Z uwagI na wyłączenIe prl.cz GUS począwszy od 1995 r. danych dotyczących wysokOŚCI zasl lków rodzinnych i pielęgnacyjnyc h wyplaconych emerytom i rencistom na c1.1onkó w ich rodzin z pozycji ..cmerytury i renty" i wlączenie ich do pozycji .. zas iłki rodzinne i pielęgnacyjne". dane dQtycZ'lCC tych pozycji za tc n rok podano w dwóch warbntach wedhlg 1.asad obowiązujących przed 1995 r. A - tj . w ujęciu porównywalnym z da nymi za lata poprzednie. oraz według 7.asad wprowadzonych w 1995 r. B - tj . w ujęciu porównywalnym z danymi za 1996 r. Źród lo: obliczenia wlasne na podstawie: RachU/rki IrurOilowe według sektordw inst)'tucjonaln)'clr 199/-/996. Studi a i Analizy Statys tyczne. GUS , Warszawa 1998. s. 60-73 oraz Rocz.nik SWtyst)·cVly / 997.G US . Warszawa 1997,s. 165.. Zm iany w zakres ie proporcj i struktury tych ś wiadcze ń spowodowane by ł y prtede wszystki m prtyję tym i rozw i ązaniami systemowymi (slopn iowe zmnie} szan ie socj alnej funkcj i państwa, poprzez m. in. ograniczanie do s tępno śc i zasilków z ubezpieczenia spolecznego), jak równ i eż znacznym wzrostem liczby emerytów i renc istów w rozpatrywanym okresie (aż o ponad 1,2 mln osób)zob. tabela 7. W s ka ź n i ki em o braz ujący m s y tu ację eko n o m iczną św i adczen i obiorców jest - podobnie jak w przypadku wynagrodzeti - wysokość przeciętn ej mi es i ęcz n ej emerytury i re nty realnej netto. Podstawowym czynn ikiem k sz t a łtuj ący m wysoko ść tego wskaź n i k a by ł y pnyj ęte zasady wa loryzacji tej grupy św i a d cze ń, zdetermi nowane w g łów n ej mierte sytu acj ą fi nan so wą Funduszu Ubezpiecze ń Spo łeczn yc h oraz wyso kością dotacji do niego ze ś rodków b u dże tu.

(13) Tabela 7, Św iadcze n ia emerytalno-rentowe w latach 1991-1996 1991. 1992. 1993. 1994. Przeciętna liczba emerytów irenci· stów (w tys.). 7944. 8495. 8730. 8919. 9085. 9200. 840. 551. 235. 189. 166. 11 5. 114 .5. 935. 97.1. 102.9. 1033. 102.5. 653. 62.7. 62.1. 64.0. Przyrost przeciętnej liczby emerytów i rencistów (w tys.)b Dynamika pl"leciętnej miesięcznej emerytury i renty pracowniczej. pochodnej i kombatanckiej realnej (netto)" Relacja przeciętnej m iesięczncj cmerytury i rcnt y do pl"lcc iętnego wynagrodzenia miesięcznego (w %) {J. 1995". Wyszczególnienie. A. 64.1. I. 8. 635. 1996. 61.2. Zob. uwagę a do tabeh 6, b zmmna w stosunku do roku poprzedniego. c rok popilednI = 100 ,. 1:ródło:. RocVlik Sllllysl)'CVly 1997, GUS , Warszawa ł997 , s. 166 i ł68 OI"JZ ob ł iczenia własne ,. pansIwa. W lalach 1992- 1993, po znacznym rea ln ym wzroście w 1991 r. (o 14,5%), zanotowano spadek realnej wartości przeciętnej emerytury i renty netto (odpow iedn io o 6,5% oraz 2,9%). Kolejne lata 1994- 1996 obrazują natomiast jej sIOp niowy wzroSt (odpowiednio o: 2,9%,3,3% oraz 2,5%), co należy uznać za pochodną pro wzrostowych tendencj i w gospodarce. Na l eży tutaj jednak podkreś li ć, że sy tuacja dochodowa emerytów i re ncistów uleg ł a w latac h 199 1- 1996 pogorszen iu w stosunk u do sytuacji dochodowej osób, których żródło dochodów s tan ow ił y wynagrodzen ia z tytułu pracy. Świadczy o tym systematyczne obniża ni e s ię w tym okresie (z wyjątkiem 1994 r.) relacji przec i ę tn ej mie s ięcz n ej emerytury i renty do przecię tnego wynagrodzenia mies ięcznego. w efekcie czego przecię tn a miesięczna emerytura i renta s tanowiła w 1996 r. 61 ,2% przecięt n ego wynagrodzenia miesię cz nego, podczas gdy w 1991 r. - 65,2%. I c h ociaż - z punktu widzenia motywacyjnej funkcji plac zjawiska tego nie n ależy postrzeg ać negatywnie (wszak jest to proces desocjali zacji globalnych doc hodów gospodarslw domowych), to jednak trzeba mieć na względz i e fakt, i ż utrzymywani e się tej tendencj i w d łu ższy m okresie może wywoływać napięcia, a nawet konnikty spo ł eczne, utrudniające przeprowadzenie reform gospodarczych w naszy m kraju. Szczególnie konfliklogen ne s ą bowiem pogłębiające się różn i ce w poziomi e ży ci a ludno śc i (zw ł aszcza gdy jest on w ogó le ni sk i) ". a to w ł aś ni e cechuje sytua cję ekonomiczną gospodarstw domowych w naszym kraju . Emeryci i renciści s tan ow ią zaś w Polsce ogromną g rupę s połeczną (li cząc ą 23,8% ogółu ludn ośc i , a w stosunku do IS Na temat s połeczno -e konomicznych aspek lów podziału dochodów zob. B. Szopa, Podzja ł dochodów a poziom życ ia ludności (no przykładzie PolskiJ , AE w Krakowie , uszyty Naukowe, Seria specjalna: Monografie, Kraków 1994, nr 122, s. 23-29..

(14) Artur Pol/ok ogó łu pracującyc h. - aż 6 1.2%), której ros n ące niezadowolenie może wywołać negatywne reperkusje w sferze politycznej i gospodarczej. Czynni kiem korygującym dochody dyspozycyjne brutto gospodarstw domowych było ujemne sa ldo różnyc h tran sferów bieżącyc h (m.i n. emerytur i ren t zagran icznych. ubezpieczeti mają tkowych i osobowych. opła t admini stracyjnych etc.). J ednakże jego znaczenie - z uwagi na marginalny ud z iał in minus w strukturze dochodów (maksymalnie -2,2% w 1995 r.) - można uznać za znikome. Ostatecznym rezultatem pierwotnego i wtórnego podziału PKS są dochody rozporządzal n e brutto poszczególnych sektorów in stytucjonaln yc h. Od niesieni e ich rozm iarów do wie ł kości PKB wytworzonego przez wszystkie sektory gospodarki pozwa ła u s t alić, jaka jego część przypada na każdy z tych sektorów. Ob li czając zatem re l ację dochodów do dyspozycji brutto gospodarstw domowych w Polsce do wartości PKB w latach 1991- 1996 m ożna s t w i e rdzi ć, że w poszczególnyc h latach badanego okresu ksz t a łt owa ł a s ię ona na z bli żo nym poziomie ( u dz iał dochodów rozporządzaln yc h brutto w wartości wytworzonego PKB wahał się, śred ni o rzecz ujmując , wokół 72% - wynosl..lc w kolejnych latach : 70.9%, 72.6%, 72%. 72,9%, 72,1 % , 7 1,6%). W przypadku gospodarstw domowych k ształtowanie się tej relacji dostarcza infonnacji o podstawowym żród l e zmian poziomu realnego ich dochodów do dyspozycji brutto, a mianowicie wskazuje: czy przyczyną jego zmian by ł y zm iany wolumenu PKS (co w i ąże sic z u s tab il izowa n ą re l acj ą dochodów roz porL.<Idzałnych brutto do PKB w poszczegó lnyc h okresach), czy też zmiany te doko n ywa ł y s i ę na drodze zw i ęk sza nia udzia ł u tego sektora w wartoSci wytworzonego w gospodarce PKB . Z pu nktu widzenia bodżcowej funk cji dochodów za prowzrostową na l eży uznać pierw szą z wymienionych wyżej przyczyn zmian realnego poziomu dochodów dy spozycyjnych - charak terystyczną notabelle dla polskich gospodarstw domowych w anal izowanym okresie. Wi 'lże ona bowiem wysoko ść uzyskiwanych dochodów bezpośredn io z za c hod zący mi w gospodarce procesami real nymi. w których to przebiegu sektor gospodarstw domowych odgrywa zasad ni czą rolę .. 3. Wnios ki. końcowe. Przeprowadzona wyżej analiza upoważ n ia - jak s i ę wydaje - do s fonnułowa nia n as t ępuj ą cych wniosków odnoś ni e ksztahowania s i ę sy tuacj i dochodowej rod zim ych gospodarstw domowych w badanym okresie: I. Pods t awową determi n antą zmian rea lnego poziomu ich dochodów tl yspozycyjnych brutto by ło kształtowanie się wolume nu PKB , nie zaś zmia ny w struktu rze jego podz i ału pomi ęd zy poszczególne sektory gos podarki ( u dział gospodarstw domowych w podzie lon ym PKB był bowiem ustabi li zowany). Sw iadczy to o powiązaniu uzysk iwanych przez len podmiot dochodów z rzeczywistym i efektami jego pracy, co w d łu ższej perspektywie ma prowzrostowe odd z i a ł ywa ni e na mechan izm gos podarczy (popnez mot yw acyjną funkcj ę.

(15) sytuacji. domowych .... dochodów). Tak więc wzrost realnego poziomu dochodów rozporządzalnych brutto gospodarstw domowych notowany począwszy od 1994 r. (o: 3,5% w 1994r.,6%w 1995 r.oraz4,1% w 1996 r.) stal się możliwy dzięki zaznaczającym s i ę coraz wyraźniej w polskiej gospodarce tendencjom wzrostowym. 2. Ana li za struktury dochodów rozporządzalnych brutto według grup skład ników je twonących, wskazująca z jednej strony na stopniowe zm niejszanie się udziału św i adczeń z ubezpieczeń społecznyc h oraz innych transferów socjalnych w ogól nej sumie dochodów rozponądzal n ych bruno, z drugiej zaś - na rosnący udział dochodów z tytułu własności, uwidoczniła prorynkowe ich przeobrażenia w tym zakresie. Proces desocjalizacji dochodów zwiększa bowiem ich bodź cową rolę, a tym samym pobudza do wzrostu wydajności pracy. 3. Zjaw isku desocjalizacji dochodów t owarzyszył w całym analizowanym okresie proces relatywnego pogarszania się sytuacji dochodowej gospodarstw domowych, których źródłem utrzymania są świadczenia z ubezpieczeń społecznych (w stosunku do grupy ludn ości u zyskującej dochody z tytułu pracy najemnej). Informuje o tym kształtowanie s i ę na coraz niższym poziomie relacji przeciętnej miesięcznej emerytury i renty do przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej . Wynikalo to z wolniejszego średn i o roczn ie wzrostu realnego poziom u przeciętnej miesięcznej emerytury i renty niż rea lnego poziomu przecię tn ego wynagrodzenia, na co nie pozostawał bez wp ł ywu znaczny wzrost liczby emerytów i rencistów - zwłaszcza przy ograniczonych środkach finansowych przeznaczonych na wypłatę świadczeń z tytułu ubezpieczeń społecznych. Proces ten jest symptomem pogłębiającego się stopniowo rozwarstwienia dochodowego ludności, co wskazuje na nierównomierny rozkład efektów wzrostu gospodarczego (notowanego pr.lez polską gospodarkę począwszy od 1992 r.) pomiędzy poszczególnymi grupami spo łeczno-ekono micznymi gospodarstw domowych '6• 4. W zakres ie dochodów z tytułu własności wymźnie za u ważalna jest tendencja do wzrostu znaczenia transferów typu dywidendy, a w ich ramach dochodów z tytułu własnośc i pneds i ębiorslw prywatnych, w ogólnej sum ie tego składnika doc hodów rozporządzalnych brutto gospodarstw domowych. Wskazuje na to zarówno analiza struktu ry dochodów z tylułu w ł as n ości,jak również kształto wan ie się wolumenu poszczegó łn yc h ich składników. Zjawisko to, towarzyszące procesow i przekształceń własnościowych w naszej gospodarce, postrzegać na l eży ze wszec h miar pozytywnie. Świadczy bowiem o rosnącej mobilnośc i gospodarstw domowych w tym procesie, jak również w i ększej ich aktywności w zakresie poszukiwania korzystnyc h form alokacji posiadanych ak tywów rzeczowych i finan sowych. 5. O ile za pozytywny proces należy u z n ać zw i ększenie roli transferów typu dywidendy jako źródła dochodów ludn ośc i , tyle jednak niepokojem pow in -. °. 16 Szerzej na temat zróżnicowania dochodowego ludności w Polsce Iw:l Podz iał dochodu i nieroll'nosci dochodowe . Fakty, tendencje, porólI'/Ulnia. Rada Strategii Spoleczno-Gospodarczej przy Radzie Ministrów. Raport nr 29, Warszawa 1998 ..

(16) Artur Pol/ok. no napawać zjawisko rosnącego zadłużenia kredytowego tego sektora , stymulowane wzrastającymi aspiracjami konsumpcyjnym i gospodarstw domowych. Doprowadziło ono wszakże do znacznego zmniejszenia dodatniego sa lda dochodów z aktywów finansowych o charakterze w i erzytelnościowym, tj. przynoszących dochód w postaci odsetek (w wyn iku ros nącej w kolejnych okresach kwoty odsetek zapłaconych, a malejącej - otrzymanych). Zjawisko to - będące wynikiem tzw. efektu fali konsumpcyjnej" - wpływa niestety ograniczająco na stopien wzrostu realnego poziomu dochodów rozporządzalnyc h brutto gospoda rstw domowych, a przez to w pewnym stopniu oddala perspektywę os iągn ięcia przez nie poziomu s ił y nabywczej charakterystycznego dla krajów wysoko rozwiniętych. 6. Rejestrowana począwszy od 1993 r. przewaga wartości dodanej , wytworzonej w sektorze prywatnym nad wartością dodaną sektora publicznego wskazuje. że coraz większa część dochodów gospodarstw domowych generowana jest przez ten sektor. co sp rzyja "urynkowieniu" źródeł oraz mechanizmów ich podziału. Można oczekiwać , że pog l ębianie się przewagi sektora prywatnego nad sektorem publicznym Uako generatora warto śc i dodanej w gos podarce) umo źliw i w nieda lekiej perspektywie czasowej zupeł n e odejście od c ią g l e prowadzonej w naszym kraju polityki systemowego ograniczania wzrostu podstawowego składn ika dochodów rozporządzalnych ludności.jakim są wynagrodzenia z. tytułu. pracy naje mnej .. Changes In the Income s of PolIsh House holds During .he Transition (Accor dlng to the Syste m of Na.ional Accou nts). In this article. the author attempts to summarise the changes thal have laken place in Ihe income si tuation of Polish households during the tra nsit ion to a market economy. He looks at the changes in household incomes over the 1991 - 1996 period and analyses the extent to which households have adjusted to the market transfomlation . The basis for the analysis are: the bulance sheet of incorne creation in (he household sector and the balance sheels of prirnury and secondary division of incornes. as supplied by the syslem of nalional accounls. The author carries out a detailed analysis or alllhe elements of househoJds' gross disposable incomes. concenlrating primarily on factors that govern Ihejr slructure and volume. He also identifies the positive and negative processes accompanying changes in Ihe sources and conditions or income acquisition. On Ihe basis of Ihe analysis. he concludes thal the incomcs absorbed by households are becoming increasingly linked to the aClUal effects or work. which leslifies to the beneficial (pro-market) changes in the rnechanism of income creation and division.. 17 Por. A. Pol lok.Zo.sobyfinlJnsowe gospodarstw domowych w Polsce w okresie transformacji systemu gospodarcz.ego. Stan - uwarUllkowania - perspektywy, AE w Krakowie. Zeszyty Naukowe. Kraków 1999. nr 537. s. 49 oraz A2. Nowak. K. Ryć , J. 2yżynski.lnflacja a stopa procentowa w procesie tramformacji. "Ekonomista" 1997. nr 4. s. 450-451 ..

(17)