R O C Z N IK I H U M A N IS T Y C Z N E T o m X IX , z e s z y t 5 — 1971
HENRYK MĘDREK
TYP PIĘ K N E J MADONNY Z KRUMLOWA
W PO L SK IE J PLASTYCE PIER W SZ EJ POŁOW Y XV W IE K U *
Polskie rzeźby drew n iane p ow stałe w lata ch 1400— 1450, p rzed sta w iające M adonnę z Dzieciątkiem , jak dotychczas n ie doczekały się w ięk szego opracow ania. Liczne pozycje bibliograficzne dotyczące polskiej plastyki gotyckiej obejm ow ały co p raw d a te n rodzaj tw órczości, lecz na ogół w form ie k a ta lo g o w e j1 i w iązały ją ogólnie ze stylem m iękkim . Tylko nieliczne z obiektów w łączono do tzw . „pięknych M adonn” 2. P o m inięto rów nież fak t łączności dużej liczby tego rodzaju fig u r z oddzia ływ aniem w a rszta tu lub sam ych dzieł M istrza P ięknych M adonn 3.
Ja k dotąd w naszej lite ra tu rz e n ie zw rócono uw agi n a rolę p ierw o wzoru, k tó ry tak szeroko oddziałał n a polską plastykę. T ylko znikom ą
* Fotografie n r 1-3, 21-2,2 podaję za: A. K u t a l , Ceske goticke sochafstvi, Praha 1962; fotografie n r 4, 6, 8-,9, 12* 17, 19, 23^24 pochodzą ze zbiorów IS PAN w Warszawie; fotografię n r 5 podaję za: K. H. C l a s e n , Die M ittelalterliche Bild
hauerkunst im Deutschordensland Preussen, Berlin 1939; fotografię n r 16 podaję za:
H. B r a u n e , E. W i e s e , Schlesische Malerei und Plastik des M ittelalters, Breslau 1926; fotografie n r 10 i 14 wykonała E. Kozłowska-Tomozyk; fotografie n r 7 i 15 w ykonał W. Wolny; fotografię n r 1111 wykonał T. Chrzanowski: fotografię n r 15 'w ykonał S. Ciechan; fotografię n r 18 wykonał W. Gum uła; fotografię n r 20 w y
konał T. Przypkowski.
1 Całościowy katalog polskiej rzeźby gotyckiej opracow ał: M. W a l i c k i
Polska sztuka gotycka. Katalog wystawy, W arszawa 1935. A utor podaje tam repro
dukcje niektórych interesujących nas dzieł. Poszczególne regiony opracowali: Śląsk — H , B r a u n e , E. W i e s e , Schlesische Malerei und Plastik des M ittelalters, Breslau 1926 oraz M. K o r n e c k i , Rzeźba gotycka na Śląsku Opolskim do połowy
X V wieku, „Rocznik Opolski” 1970. Pomorze opracowali: K. H. C l a s e n , Die M ittel alterliche Bildhauerkunst im Deutschordensland Preussen, B erlin 1939 oraz Z. F a -
f i n s - K r z y m u s k a , Plastyka gotycka na Pomorzu, Szczecin 1962. Małopolską rzeźbę opracował: J. E. D u t k i e w i c z , Małopolska rzeźba średniowieczna, K ra ków 1949.
2 Między innymi Dutkiewicz do grupy pięknych M adonn zalicza kilka inte resujących nas obiektów: Madonnę z Krużlowej, z Kazimierza, z krakowskiego kościoła św. M ikołaja ( D u t k i e w i c z , op. cit., s, 138 n., 123-5).
3 Figury te określano na ogół jako pow stałe w okresie trw an ia stylu pięknych Madonn, jednak nie starano się znaleźć ich pierwowzoru.
liczbę obiektów łączono z M adonną k rum low ską i pilzneńską, i to często kroć błędnie 4, pom inięto zaś rolę re p lik i: M adonna krum low ską — M a donna z V im perku. M adonna vim perska, w podobnym zakresie jak rzeźba pilzneńską, b y ła proto typ em dla w ielu rzeźbionych przedstaw ień Ma donny z Dzieciątkiem .
W pływ dzieł M istrza P ięk n ych M adonn n a tw órczość rzeźbiarską jest w idoczny w całej środkow ej E u ro p ie 5, bez w zględu n a sytuację poli tyczną czy gospodarczą. P odobnie rów nież i w Polsce w e w szystkich regionach w idzim y jego o d d z ia ły w a n ie 6.
MISTRZ PIĘKNYCH MADONN W A R S Z T A T I G Ł Ó W N E D Z IE Ł A
W o statniej ćw ierci X IV i n a pocz. XV w. pojaw iła się grupa rzeźb kam ienn ych p rzedstaw iający ch M adonnę z Dzieciątkiem , któ ra objęła sw ym zasięgiem całe ów czesne N iem cy oraz słow iański Zachód. Stała się o n a przedm iotem b a d a ń w ielu h istoryków sztuki. N a podstaw ie spe cyficznego u k ładu kom pozycyjnego złączono te rzeźby w spólnym w a r sztatem , a tw órcę ich nazw ano ogólnie M istrzem P ięknych M a d o n n 7. N iektórzy z badaczy tw ierdzą, że było kilk a w arsztatów w y tw arza jących te d z ie ła 8. A. K u ta l połączył teorię jedno- i w ielow arsztatow ości, przypuszczając, iż był jeden w arsztat, lecz prow adzony przez grupę lu dzi —■ dwóch synów i kuzy n a P io tra P a rle ra 9.
* Z Madonną krum low ską łączono figurę z Krużlowej nie zauważając w niej
braku fałdy agrafowej i innego usytuow ania Dzieciątka, co zbliża obiekt do rzeźby z V im perku ( D u t k i e w i c z , oip. cit., s. 139). Podobnie doszukiwano się podobień stw a układu drapemi rzeźby z krakowskiego kościoła św. M ikołaja z rzeźbą pilz neńską, mimo b rak u fartuchow atego układu płaszcza oraz usytuowania Dzieciątka w pozycji leżącej (F. K o p e r a, J. K w i a t k ó w s k i, Rzeźby z epoki średniowiecza
i odrodzenia, K raków 11931, s. lii).
5 K. H. C l a s e n (Die Schönen Madonnen, Königstein 1952, s. 5) uważa, że M istrz Pięknych M adonn w czasie swej w ędrówki po Europie pozostawił w m iej scach, gdzie tworzył, w arsztaty, które kontynuowały jego typ twórczości.
8 T. Dobrowolski (Rzeźba i malarstwo gotyckie w województwie śląskim, Ka towice 1937, s. 21) uważa, że ok. r. 1400 traktow ać można Śląsk, Ziemię Krakowską, Widłkopołskę i Pomorze jako w spólny teren zabytkowy.
7 Clasen (op. cit., s. 2-6) uważa, że istniał jeden twórca tych rzeźb, który przenosił się z m iejsca na miejsce. Jego ojczyzną były prawdopodobnie okolice dolnego Renu, gdizie powstały pierwsze dzieła, takie ja k M adonna z Amiens i Ma donna z m uzeum w Bonn, następnie przeniósł isię do P rus Wschodnich, pracując w M alborku i Toruniu. O statni jego okres twórczości to działalność w e Wrocławiu i w pobliskich Czechach.
8 A. S p r i n g e r , Die bayerisch-österreichische Steingitssplastik der Wende
vom X IV bis X V Jahrhundert, (Leipzig—W iirźburg 1936.
T Y P M A D O N N Y Z K R U M L O W A W P O L S K IE J R Z E Ź B IE G O T Y C K IE J 49 Poruszono ponadto zagadnienie d ato w an ia poszczególnych obiektów , w związku z czym odszukania pierw ow zoru, k tó ry ta k szeroko oddziałał na rzeźbę 1. poł. XV w.
W. P in d er 10 zebrał i przed staw ił poszczególne poglądy odnośnie do pow stania n ajstarszej rzeźby tego w arsztatu , za któ rą uw ażają: P in d e r — M adonnę z L uw ru, K isslinger — krum low ską, S p rin ger i Clasen — M a donnę z m uzeum w Budapeszcie, F e u ln er — to ru ńśką, P a a tz — w rocław ską, K u tał — M adonnę z D usseldorfu, a H om olka z Pilzna. T a w ielk a rozbieżność, jajta daje się zauważyć, spow odow ana została bez w ą tp ie nia obraniem przez każdego z badaczy innych k ry te rió w datow ania. N a leży zwrócić uwagę, że najb ard ziej udoku m en tow ane dato w anie posia dają dwie rzeźby łączone z w arsztatem M istrza. Są to : M adonna z A lten - m arktu, w ym ieniona, w liście odpustow ym z r. 1393 n , i M adonna k ru m - lowska, określona w 1400 r.12 jak o „pulch ru m opus”. J a k dotąd ty lk o dw ie daty znane są odnośnie do całego zespołu rzeźb, co pozw ala n am w przybliżeniu określić czas p ow stania tego w a rszta tu n a la ta ok. r. 1390.
W śród dzieł M istrza P ięknych M adonn lu b jego w a rszta tu dadzą się zauważyć dw a ch araktery sty czn e ty p y — k rum low ski i to ru ń sk i. Różnica m iędzy nim i polega głów nie . na odm iennym układzie drap erii. Płaszcz M adonny toruńskiej spływ a z lew ej stro n y od pasa poniżej głębokim i fałdam i m isowym i zakończonym i ciężką fałdą agrafow ą, zaś z praw ej s tro ny spod łokcia w ysuw a się k askad ą fałd rurkow ych, będących rów now aż nikiem fałd m isowych. Rzeźba krum low ską posiada dw ie w iązki fałd r u r kowych, spływ ające z obu rąk oraz pośrodku trz y fałd y m isow e zakoń czone, podobnie jak w rzeźbie toruńskiej, fałdą agrafow ą.
U znając linię rozw ojow ą pięknych M adonn nakreślon ą przez K u tala, należy przede w szystkim w ym ienić M adonnę z D usseldorfu, (ii. 21) d a to w aną przez niego na początek la t dziew ięćdziesiątych X IV s tu le c ia 13. Rów norzędnie z nią sta ra się trak to w ać M adonnę z A lten m a rk tu (il. 2 2 )14. Mimo że oba dzieła pow stały w jed ny m okresie, u k azu ją jed n ak odm ienne typy, stanow iące jednocześnie p u n k t w y jścia dalszych rozw iązań fo r m alnych i stylow ych. U kład szat M adonny z A lten m a rk tu re p re z e n tu je tendencje form alne M adonn n a lw ie (pionowy i ukośny bieg fałd). Rzeźba posiada jed n a k ' charak tery sty czn ą „kocią głow ę”, sp otykaną
synowie Piotra P arlera —• ich należałoby łączyć z trzem a rzeźbiarzami, którzy w 1404 r. dostarczyli do Strasburga Zdjęcie z krzyża. A. K u t a 1, Ceske goticke
sochafstwi, iPra'ha 1(962, s. 11.73.
10 Die deutsche Plastik vom ausgehenden M ittelalter bis zu Ende der Renai
ssance, Handbuch der Kunstwissenschaft, B erlin 1,914, s. 37.
11 D. G r o s s m a n n , Salzburger A nteil an den Schönen Madonnen. Schönen
Madonnen 1350-1450, Salzburg 1965, s. 35.
głów nie w dziełach M istrza i chociaż naw iązu je do trad y cji daw niej szych, przy należy jed n a k do now ego stylu. Rzeźba z D usseldorfu poprzez uk ład szat je s t pełny m w yrazicielem p ięknych M adonn, n ato m iast sty li stycznie łączy się z epoką poprzednią, głów nie pod w zględem opraco w an ia fałd. N ie posiadają on e jeszcze plastyczności spotykanej w rzeź bach p ięknych M adonn; fałdy są przylepione i stanow ią kontynuację form y zapow iedzianej przez M adonny na lw ie, a rozw ijanej przez takie dzieła, jak M adonny z H a rb u to w ic 15, Srom owców N iż n y c h 16, Łuka- w icy 17, u k tó ry c h sp o tykam y w y raźn ą zapowiedź fałdy agrafow ej. W y kształciła się ona w pełni dopiero w rzeźbie z D usseldorfu. Innym ele m en tem zbliżającym ją do M adonn n a lw ie je s t m otyw „trzech rą k ”, czego p raw ie n ie spotykam y w rzeźbach pięknych M adonn.18 Należy rów nież zaznaczyć, że M adonna z D üsseldorfu n ie posiada konw encjonalnego ty p u urody, lecz p rzejaw ia podobieństw o do trad y cy jn y ch w yrazów figur w cześniejszych.
Rzeźba z A lten m a rk tu w y k azu je duże analogie z M adonną pilzneń- ską poprzez podobne założenie kom pozycyjne, w irtuozerię techniczną, zbliżenie cech fizjonom icznych, dużą dekoracyjność w układzie szat, jak rów nież przez połączenie zmysłowości z ab strak cy jn ą o rn a m e n ty k ą 19. Obie rzeźby łączy ponad to w spólny k lim a t w arsztatu , m im o że M adonna z P ilzn a różni się układem form alnym , bliższym w ty m w ypadk u rzeźbie krum low skiej.
O dm ienny problem stanow i u k ład fo rm aln y M adonny toruńskiej (il.- 23), k tó ra w ty m zak resie łączy się z rzeźbą z D üsseldorfu,20 stylistycznie i typologicznie zaś z rzeźbą z A lten m ark tu . Posiada rów nież słynną „kocią głow ę”, pełn ą eleganckiej powabności, o szeroko rozstaw ionych skośnych oczach i sm u tn y m półuśm iechu. W ykazuje też podobieństw o fizjonom iczne i fig u ra ln e w ujęciu Dzieciątka. N ależałoby zatem supono- wać, iż tw órca M adonny to ru ń sk iej znał rzeźbę z Düsseldorfu, przejął od niej m o ty w „trzech dłoni” oraz uk ład szat, całości jednak nadał in dyw id ualn e piętn o sw ego w a rszta tu : sposób plastycznego1 opracow ania, m iękkość i jednocześnie płaszczyznow ość fałd oraz znakom ite zakom po now anie p rzestrzen n e fig ury . E lem enty te w dużym sto pn iu łączą rzeźbę to ru ń sk ą z krum low ską, a podobny sposób rozw iązania problem ów w a r sztatow ych, c h arak tery sty czn a w irtu o zeria techniczna obu dzieł jest
15 Katalog zabytków sztuki w Polsce, W arszawa 1.963, t. I, z. 14, s, 12, il. 102. 10 iD u tf c i e w i o z, pp. cit., il. 24.
17 libid., il. 70.
18 Motyw ten w ystępuje w rzeźbie toruńskiej, jej replice bońskiej oraz Ma donnie z Salzburga.
19 K u t a 1, op. cit., is. 88 n.
T Y P M A D O N N Y Z K R U M L O W A W P O L S K I E J R Z E Ź B I E G O T Y C K I E J 51 jeszcze jed n ym a tu te m przem aw iającym za w yjściem ich ze w spólnej pracowni.
P rzy jm u jąc ow ą hipotezę należałoby szukać dalszych cech w spól nych ty m obiektom . Zakładając, że rzeźba z A lten m a rk tu je st p ierw szym znanym dziełem M istrza, należy się ju ż tu doszukiw ać możliwości podziału n a dw a ty p y. Posiada o n a elem enty zarów no rzeźby k rum low - skiej,21 jak i toru ńskiej 22.
Z estaw iając zaś M adonnę z A lten m ark tu z M adonną w rocław ską (il. 24) nie sposób nie zauw ażyć dużych analogii w układzie d rap erii, opracow aniu anatom icznym zarów no postaci M aryi, jak i D zieciątka. P ew na nieporadność cechująca pierw szą z nich zniw elow ana została w rzeźbie w rocław skiej, k tó ra przy św ietny m opracow aniu technicznym nie posiada jeszcze pełnego w y ra z u arty sty czn ego rzeźby krum low skiej czy toruńskiej, podobnie jak n ie posiada jeszcze ta k plastycznie uform o w anej fałdy agrafow ej i zm ysłowej u ro dy poprzednich. K u ta l doszukuje się podobieństw a jej cech fizjonom icznych z rzeźbą z D u sse ld o rfu 23.
U znając zatem rzeźbę z D usseldorfu za epigona M adonn n a lw ie i przyjm ując hipotezę Clasena, że M istrz P ięk nych M adonn spotkał się z M adonnam i n a lw ie n a te re n ie Salzburga 2i, m ożna suponow ać, że znał rów nież rzeźbę z D usseldorfu lub jej zaginione „sio stry ” łączące ją z M adonnam i n a lwie.
W rzeźbie w rocław skiej m ożna się rów nież dopatryw ać zastosow ania przez M istrza po raz pierw szy (w znanym nam dziele) m o ty w u fałdy agrafow ej przejętej z rzeźby z D usseldorfu. W zw iązku z czym m ożna przypuszczać, że M adonna w rocław ska je s t drugim zn any m dziełem M istrza zaw ierającym w sobie cechy obu typów . Rzeźba to ru ń sk a zapo życzyła z niej ogólny układ draperii (wiązkę fałd rurkow ych, układ fałd misowych), m o ty w podaw ania D zieciątku jab łk a o raz pew ne podobień stw o fizjonom iczne. N atom iast rzeźba k rum low ska przejęła sposób usy tuow ania D zieciątka oraz m oty w pod trzy m y w ania przez nie w iązki fałd. U znając powyższą hipotezę m ożna ustalić przypuszczalny okres po w stania ty ch dzieł, co nam dodatkow o u ła tw ia ją przekazy źródłow e odnośnie do rzeźby z A lten m ark tu i K rum low a. M adonna z A lten m a rk tu m ogła powstać zatem przed 1393 r., M adonna z W rocław ia po 1393 r., zaś M adonna krum low ska przed 1400 r.
21 Sposób opracowania twarzy, usytuowanie Dzieciątka oraz źbliżcmy ruch łączy rzeźbę z figurą z Kruanlow.
22 Z rzeźbą toruńską widzimy powiązania w układzie fałd rurkow ych (jedna wiązka i w zaznaczeniu n a boku fałdy misowej.
T Y P K R U M L O W S K I
M adonna krum low ska (ii. 1.) stanow i szczytowe osiągnięcie stylu m iękkiego. O d n ajdu jem y w niej zarów no echa rzeźby wczesnego ren e sansu w ło sk ie g o 25 łączone z hum anizm em św. F ranciszka z Asyżu, jak rów nież w iele cech w spólnych z w arsztatem p a rle ro w sk im 26. Elegancją naw iązuje do tra d y c ji d w oru burgundzkiego, szeroko zakrojonym i płasz czyznam i do rzeźb Slutera, zaś ty p em urody łączy się ze sztuką w schodnią.
M adonna krum lo w sk a w y k o n an a została z kam ienia. Jej delikatna oraz w io tk a postać, o su b teln y m m o delu n ku tw arzy i rąk, silnie k o n tra stu je z bogactw em i ciężarem o m am e n ta c y jn ie trak to w an ej draperii. K on trapo st, w jakim rzeźbiarz p rzedstaw ił M aryję, m a niew iele w spól nego z klasycznym , a n a w e t je s t jego przeciw nością, polegającą na dyso nansie m iędzy u staw ieniem nóg M adonny a ciężarem jej ciała i układem prezentow anego D zieciątka. M ary ja przegina się w ty m sam ym kierunku, w k tó ry m odchyla się jej p raw a noga — dźw igająca. Sposób podtrzym y w ania D zieciątka, u sy tu o w an ie Go w ram ionach M atki, ja k również nieuzasadnione zgięcie praw ej nogi M aryi w kolanie n ad ają figurze o brotow y ruch.
M adonna u b ran a je s t w płaszcz sp ięty n a piersiach klam rą. Jed n a jego poła spły w a z lew ego ram ien ia i zataczając szeroki łuk przerzucona została przez p raw ą rękę M aryi, tw orząc n a przedzie fig ury głębokie, szeroko zak rojo ne fałd y m isowe, k tó ry ch ostatnim , a p rzy ty m n ajsil niejszym ak cen tem jest fałd a agrafow a u jm ująca jak b y ram ą pozostałe. D ruga poła, spływ ająca z praw ego ram ienia, przechodzi nad praw ą ręką M aryi, dalej poniżej Dziecka i podtrzy m y w ana przez Nie, opada w iązką m ięsistych ru rk o w aty c h fałd podobnie jak pierw sza.
Rzeźba posiada w iele cech realistycznych, jak : dokładność opraco w an ia szczegółów, sposób m odelow ania ciała, popraw ność anatom ii oraz sposób m odelow ania fałd płaszcza, k tó re układają się m iękko i n a tu ra l nie, zatracając c h a ra k te r m ateriału , z jakiego pow stały.
Z auw ażam y jed n a k w ty m dzieje udział różnorodnych w ątków abstrak cyjn y ch, do k tó ry c h m ożem y zaliczyć m ało n a tu ra ln y kontrapost, pow odujący nieco w y szu k any ru ch postaci, oraz o rnam entację układu fałd, przy dużym ich uplastycznieniu.
Do w a ria n tó w M adonny k rum lpw skiej zaliczam y M adonnę z Pilzna oraz M adonnę z Y im perku.
25 Ciasen (Die Schönen Madonnen, s. 6) uważa Misitrza Pięknych Madonn za paralelę czasową od Clausa Sliitera do Lorenizo Ghihertiego.
T Y P M A D O N N Y Z K R U M L O W A W P O L S K I E J R Z E Ź B I E G O T Y C K IE J 53 Rzeźba z Pilzna (il. 2), datow ana n a r. ok. 1395 27, układem fałd r u r kowych naw iązuje do swojej „sio stry ” krum low skiej, n ato m ia st oszczędne trakto w anie fałd m isowych, jak rów nież ułożenie płaszcza n a przodzie figury w rodzaj fartu ch a k ie ru je ją k u rzeźbie 2. poł. X IV w .28 Rzeźba z kościoła farnego z V im perku (il. 3) pochodzi z r. ok. 1400 29 i zacho w u je większość elem entów fig u ry krum low skiej w łącznie z n ie n a tu ra l nym kontrapostem pow odującym taneczno-obrotow y ru ch figury.
M adonna krum low ska nie oddziałała bezpośrednio n a rzeźbę polską, lecz dała tylko nazw ę typu, k tó ry bezpośrednio należałoby łączyć z jej dwom a w ariantam i.
W śród przedstaw ień M adonn teg o ty p u n a te re n ie Polski m ożem y w yróżnić trzy grupy. U kład form alny ich zam yka się n a ogół w sche m acie nakreślonym przez oba w a ria n ty . W szeregu jed n a k dzieł ty c h grup dochodzą do głosu elem enty z epoki w cześniejszej o raz pierw iastki lokalne, k tóre w tym w ypadku poprzez ogólną „m odę” w dużym stopniu zostały zniw elow ane.
G r u p a I — p i l z n e ń s k a (il. 4-9). Rzeźby tej g ru p y zachow ują ogólny układ drap erii swego pierw ow zoru: fa rtu ch o w a te podw inięcie płaszcza na przodzie figury oraz dw ie k askady fałd rurkow ych, któ re często trak to w an e są bardzo oszczędnie. Zachodzi rów nież pew ne podo bieństw o w rozw iązaniu plastycznym dolnej p a rtii sukni w idocznej spod płaszcza. P rzyb iera ona form ę rozłożonego w achlarza, ew en tu aln ie zostaje rytm icznie podzielona ukośnym i lub pionow ym i fałdam i. N iek tó re z ob iek tów przy fartu ch ow aty m podciągnięciu płaszcza zachow ują dodatkow o m otyw zluzow anej fałdy agrafow ej. U sytuow anie D zieciątka, w m n ie j szym lub w iększym stopniu, jest zbliżone do pierw ow zoru i w obiektach tych p raw ie zawsze przedstaw ione zostało w pozycji od leżącej do pół- siedzącej.
Spośród szeregu rzeźb m ieszczących się w te j g ru p ie na początku w y m ienić należy M adonnę z k aplicy D om u K u rii w Opolu. Rzeźba d ato w ana została przez K orneckiego n a r. ok. 1400.30 P odstaw ą do takiego datow ania obiektu było połączenie elem entów tra d y c y jn y c h z now ym i. Sm ukłość postaci M aryi i niem al ekstatyczny ruch p rzyp om in ają M a donny n a lwie, podobnie jak uk ład dolnych p a rtii d rap erii fig u ry n a w iązuje do rzeźb 2. poł. X IV w. (M adonny z Ludźm ierza, Toporca, Szaf lar). Duża o rn am entacja układu szat, a szczególnie płaszcza, konw encjo naln y ty p urody M aryi o raz p rezen tacja D zieciątka w pozycji leżącej
27 Ibid., s. 156.
21 Dla przykładu można wymienić Madonnę franciszkańską z Pilzna oraz Ma donnę z Broiumov (Ibid., il. lii d 1(3).
łączą nasz obiekt z rzeźbą pilzneńską. J e s t ona jakb y pierw szym p rzeja w em p o w staw an ia g ru py ty c h rzeźb.
Z rzeźbą opolską b y ła zw iązana form alnie i stylistycznie figura M atki Boskiej z W łodzienina (spalona), datow ana rów nież na r. ok. 1400.31 Ze w zględu na b rak pełnej dokum entacji fotograficznej obiektu, tru dno jest ustalić bliższe jego zw iązki z rzeźbą opolską. M ożna jed nak zauważyć na ocalałej fotografii elem enty fo rm alno-stylistyczne ciążące do rzeźb w cześniejszych, jak rów nież o rn am en tacje draperii, jej rozbicie i gra- ficzność. Zw iązek rzeźby z W łodzienina z M adonną pilzneńską jest tu bardziej w idoczny poprzez duże podobieństw o w usytuow aniu Dzieciątka oraz jego pozę.
K o n ty n u acją plastyczną om aw ianych obiektów jest figura M adonny z N ysy (il. 4). Rzeźba pow tarza w zasadzie ogólny schem at z Opola i Wło dzienina, lecz poprzez duże uproszczenie form y, a jednocześnie upla stycznienie przy należy do now ego stylu. Szczególnie typow e jest dla niej rozw iązanie fałd m isow ych. Sposób jed nak usytuow ania Dzieciątka, jak rów nież oszczędne p o trak to w an ie fałd ru rk ow ych są nieco odm ienne od pilzneńskiego w zoru. Ze w zględu n a nietypow ość form y, sugerującą cechy rzeźby kam iennej, jak rów nież dzieł w cześniejszych (chusta o k ry w ająca ram io n a M aryi oraz gest Dzieciątka), obiekt m ożem y datow ać na pocz. XV w .32
W śród dzieł pom orskich n ajb ard ziej typow ym przykładem grupy jest M adonna z D re n g fu rtu (il. 5), k tó rej układ szat został niem al dosłownie śkopiow any z fig u ry p ilz n e ń śk ie j: podw ójny fa rtu c h płaszcza, dwie w iązki fałd rurkow ych, z k tó ry ch jed n a jest bardziej oszczędnie opraco w ana, analogiczne rozw iązanie dolnych p a rtii sukni, obrotow y ru ch po staci, a n a w e t pew n e podobieństw o fizjonom iczne. Rzeźba, w przeci w ieństw ie do uprzednio om ów ionych, n ie w ykazuje już rem iniscencji stylow ych w ieku poprzedniego-, a sposób opracow ania fałd i tw arzy może sugerow ać pow stanie jej w zasięgu oddziaływ ania w a rszta tu M istrza P ięk ny ch M adonn, ty m bardziej że spotykam y tu charakterystyczny -dla jego w a rsz ta tu m o ty w odgięcia k ra ju płaszcza n a pierw szej fałdzie m iso- w ej (posiada go M adonna krum low ska oraz kilk a jej replik — z M u zeum N arodow ego w Pradze, z Bad Aussee). O biekt datow any jest przez C lasena n a 1. poł. XV w .,33 jed n ak ze w zględu na dużą plastyczność i płaszczyznow ość fałd, ja k też bliskie analogie z pierw ow zorem należa łoby -datę uściślić, prop o nując pow stanie rzeźby na r. ok. 1410, tym b a r dziej że w y k azu je ona duże analogie pod względem uplastycznienia
31 Ibid., s. 370, il. 39. 32 Ibid., s. 378, il. 49. 33 Die M ittelalterliche, s. 312, il. 363 i 364.
T Y P M A D O N N Y Z K R U M L O W A W P O L S K I E J R Z E Ź B I E G O T Y C K IE J 55 z figurą M atki Boskiej z kaplicy brackiej kościoła M arii P a n n y w G d ań sku, datow aną na r. 1410.34
Na ten okres przypad a pow stanie fig u ry M adonny ze Zgorzelca (ii. 6 ) 35, w yraźn ie łączącej się ze sw ym pilzneńskim pierw ow zorem . P o dobieństw o zachodzi tu zarów no w układzie d raperii, jak i w u sy tu o w a niu Dzieciątka. W ysoka klasa a rty sty c z n a dzieła i p ew n e podobieństw o stylistyezno-form alne z w arsztatem Dum losych, su g eru je nam jego- krąg, na co zwrócili uw agę B rau n e i W ie s e 36. W pływ M adonny z P ilzn a n a rzeźbę ze Zgorzelca b y ł n a ty le w ielki, że m ożna doszukać się w y jątk o w o zbliżonego rozw iązania fałd mi-sowych oraz bardzo podobnego u jęcia fałd rurkow ych, szczególnie festonu opadającego z lew ej ręki.
Pew ne analogie z figurą ze Zgorzelca w y k azu je rzeźba M atki Boskiej z Brudzew a (il. 7), d ato w ana przez Katalog za b y tk ó w s z tu k i w Polsce n a lata 1420-30 37. Oba dzieła silnie łączy w spólny pierw ow zór, z którego rzeźbiarze zaczerpnęli zasadniczy schem at, przy jednoczesnym zachow a niu charakterystycznych ty lk o dla swego w a rsz ta tu elem entów . P lastycz ność i m iękkość fałd rzeźby brudzew skiej, w achlarzow ate rozłożenie fałd sukni, konw encjonalna uroda M aryi oraz u sy tu o w an ie D zieciątka w po zycji niem al leżącej, pozw alają um ieścić nasz obiekt w zasięgu oddziały w ania inspiracji tw órczych M istrza P ięk ny ch M adonn.
Odnieść to rów nież m ożem y do fig u ry M adonny z K azim ierza n. W i słą. Rzeźba datow ana je s t n a la ta 1430-40 38, zachow uje w y ra ź n y sch em at grupy i w pew nym stopniu m ożna ją uznać za o b iek t typow y. P ow tórzony tu został za pierw ow zorem głów ny uk ład fałd, efek tow n a poza M aryi oraz usytuow anie Dzieciątka. Różni ją n a to m ia st zastosow anie zluzow anej fałdy agrafow ej przy w y raźn ie zaznaczonym fartu ch o w aty m ułożeniu płaszcza. M ięsisty m odelunek fałd m isow ych i rurkow ych, k tó re sp raw iają w rażenie ciężkich, k o n tra stu je z d e lik a tn ą sy lw etk ą M adonny. W ysoki poziom w arsztatow y, jaki obiekt rep rezen tu je, a przy ty m elegancja i dw orska -efektowno-ść tego sakralnego przedstaw ienia, pow oduje, że n a leży je zaliczyć do najcen niejszych w tej grupie.
Z późnych przykładów w ym ienić m ożna M adonnę z Ja strzą b k i Nowej (il. 8), w ykazującą pew ne analogie z rzeźbą kazim ierską. O biekt datow any jest na r. ok. 1440.39 W ybitnie fartu ch o w aty układ płaszcza oraz niem al leżąco usytuow ane w ram ionach M atki Dziecko- zbliżają figu rę w znacznym stopniu do M adonny z Pilzna. O dm ienny sposób tra k to w a n ia detali,
34 Z. B i a ł o w i c z - K r y g i e ł o w a , Trzy^ nieznane rzeźby gotyckie na Warmii, „Rocznik Olsztyński” 1-964, s. 174, il. 2 i 4.
35 B r a u n e , W i e s e , op. cit., s. 2®, il. 50. 36 Ibid., s. 28.
37 W arszawa 1960, t. V, z. 22^ s. 1, il. 59. 38 W a l i c k i , op. cit., s. 24, il. 60. 39 D u t k i e w i c z , o-p. cit., s. 24, il. 59.
a przede w szystkim fałd m isow ych n a fartu ch o w aty m płaszczu, pozwala uznać o b iek t za m an ierystyczny, podobnie jak figurę M adonny z kościoła św. K atarzy n y w G dańsku, k tó ra w przeciw ieństw ie do om aw ianej nie zachow uje charaktery sty czn eg o obrotow ego ruchu, a cechuje ją spokój i sta ty k a . Rzeźba z G dańska poprzez u k ład fałd jak rów nież am forow aty k ształt p rzypom ina fig u rę z B rudzew a, jed n ak cięcia fałd są tu bardziej o stre i suche. Glasen su g eru je, iż tw ó rca jej działał pod w pływ em M istrza P iękn ej M adonny G dańskiej, a pochodził z k ręg u w arsztatow ego M istrza O łtarza św. M ichała 40.
G raficzny sposób o rn am en tacji, jak i dochodzi do głosu w tym obiek cie, spotęgow any został w fig u rze M adonny ze Ż m ijew a 41, będącej m imo p ew ny ch różnic form alnych (zm iana u jęcia D zieciątka, któ re dodano praw dopodobnie później) ty p ow y m p rzykładem schyłkow ej fazy rzeźb tej g ru p y (ił. 9). U kład fałd rzeźby Żm ijewskiej, zaproponow any przez jej tw órcę, nie w iąże się w organiczną całość z postacią, lecz stanow i a b stra k cy jn y orn am en t, bardzo graficzny i n ie odpow iadający w ew nętrz nej stru k tu rz e dzieła.
D okonując przeglądu obiektów n iniejszej grupy, nie sposób nie zau w ażyć rozw oju form alnego i stylistycznego, jaki się w niej dokonał, po cząw szy od fig u ry z Opola aż do rzeźby ze Żm ijew a. W obu w ypadkach obiekty zachow ują n a d m ie rn ą ornam entację, zbliżającą układ ich szat do abstrak cyjn eg o, graficznego rozrysu, podyktow anego w obu dziełach odm iennym i w zględam i. W pierw szym w ypadku trad y cjam i rzeźby X IV -w iecznej, w d ru g im zaś m an ie rą stylow ą prow adzącą do coraz to w iększej graficzności lin ii i rozbicia b ryły .
Rzeźby w ypełniające okres p o w stania ty c h obiektów w y raźn ie n ak re ślają nam lin ię rozw ojow ą całej grupy, począwszy od przejścia z form X IV -w iecznych do b ardziej blokow ego ujęcia rzeźby z N ysy poprzez coraz w iększe rozbudow anie form y w szerz aż do k ształtu am fory, co w pełni w ykształcone zostało w tak ic h dziełach, jak M adonna z Brudze wa, z K azim ierza itp . Począw szy od rzeźby z Ja strzą b k i Nowej n a stęp u je zm anierow anie form y w yrażon e bądź przez n ien a tu ra ln y ruch postaci, bądź spotęgow anie u k ład u draperii, przy jednoczesnej dużej o rn am en tacji, aż do przejścia w fo rm y skostn iałe i graficzne.
G r u p a II — v i m p e r s k a (il. 10-15). Rzeźby tej grupy przej m u ją od swego pierw ow zoru uk ład fałd m isow ych flankow any po bokach
dw om a festonam i fałd rurkow ych, zluzow aną fałdę agrafow ą oraz usy tuow an ie D zieciątka w pozycji ‘siedzącej. Różnice w idoczne są niekiedy w u jęciu zluzow anej fałdy agrafow ej, k tó ra w niektórych w ypadkach
17. Madonna z kaplicy bractw a m aryjnego kościoła M arii Panny
w Gdańsku
T Y P M A D O N N Y Z K R U M L O W A W P O L S K I E J R Z E Ź B I E G O T Y C K IE J 57 odw ija się u podstaw y, jak w pierw ow zorze, w in ny ch natom iast, przez silniejsze podciągnięcie poły płaszcza, tw o rzy rodzaj fałdy jeszcze nie złączonej, podobnie ja k w o biektach w cześniejszych. N a ogół w w ięk szości rzeźb b rak u je ru ch u obrotow ego i efektow nego przegięcia M adon ny, czego przyczyny doszukiw ać się m ożna w u sy tu o w an iu Dzieciątka, którego korpus w ty m p rzypadku sty k a się n a ogół z ram ieniem M atki. Elem ent ten w pływ a na zm niejszenie plastyczności i kam eralności rzeźby oraz n a zatracenie kształtu lite ry „Y ”, k tó ra ry su je się w stru k tu rz e figury z Y im perku.
Chronologicznie pierw sze w tej grupie są te obiekty, k tó re poza ogólnym schem atem rzeźby v im perskiej zachow ują w iele rem iniscencji w ieku poprzedniego. Do n ich należy M adonna z M okrego d ato w an a na pocz. XV w .42 Rzeźba posiada ogólny schem at fałd m isow ych i ru rk o w ych grupy, jedn ak sposób in te rp re to w a n ia ich je s t jeszcze tra d y c y jn y . F ałdy rurkow e są płaskie i sp raw iają w rażen ie p rzylepionych do ciała. Podobnie usytuow anie D zieciątka n a p raw y m ręk u M atki, ja k rów nież sty l draperii okryw ającej je w iążą o b iek t z dziełam i końca X IV w.
Płaskość i reliefow ość rzeźby z M okrego zagubiona została całkow icie w figurze M adonny z W ięcław ie (ii. 10), k tó ra przy dużych tra d y c ja c h wcześniejszych przejęła sty l oraz form ę te j g ru p y 43.
Z rzeźbą tą m ożna łączyć pod w zględem fo rm aln y m i sty listy czn ym M adonnę z Nam ysłow a 44. Oba dzieła cechuje zw artość i blokowość fo r my. M onumentalność, a jednocześnie ozdobność fałd, k tó re są jak b y roz pięte dekoracyjnie na ciele, w y o d ręb n ia o b iek ty z n iniejszej g ru p y pod względem stylistycznym . F orm alnie jed n ak zachow ują jej ogólne za sady.
Silniejszy zw iązek z rzeźbą vimpers'ką, m im o dużej blokowości, m ają M adonna z Pleśnicy (obecnie Smicz) i z Lipow ej, datow ane podobnie jak rzeźby poprzednie n a pocz. XV w .45 W odróżnieniu od nich zachodzi tu w iększe uplastycznienie i rozczłonkow anie form y oraz zaznaczenie bardziej swobodnego ruchu.
O biektem naw iązu jącym bezpośrednio do pierw ow zoru je s t fig u ra M adonny z K nurow a, rów nież pochodząca z pocz. XV w . Z achow uje o na szereg typow ych elem entów d la rzeźby z V im perku, do k tó ry ch należą: układ fałd rurkow ych, sposób u sytu o w ania D zieciątka oraz niem al id en tyczny układ fałd m isowych.
W dużym sto p niu w arsztato w o i stylistycznie z fig u rą M adonny
42 D o b r o w o l s k i , op. cit., s. 25, il. 1(0. 43 D u t k i e w i c z , op. cit., s. 1117, il. 30. 44 B r a u n e , W i e s e , op. cit., s. 20, il. 54. 45 K o r n e c k i , op. cit., s. 376, 380, il. 35 i 46.
z K n u ro w a łączyć m ożna rzeźbę M atki Boskiej ze Z ło to ry i46. O biekt rep re z en tu je n ie ty lko cechy ch arak tery sty czn e grupy, a le podobień stw em opracow ania fałd postaci D zieciątka oraz tw arzy M aryi sugeruje w p ro st w spólny w a rsz ta t z rzeźbą z K nurow a.
Ten sam problem zależności od pierw ow zoru w y stąpił w figurze Ma donny z K rużlow ej, datow anej n a la ta 1410-2047. Z achow uje ona nie ty lk o elem en ty spo ty kane w w ym ienionych obiektach, ale tak że o d n ajd u jem y w niej ty p o w e dla M adonny z V im perku przegięcie, w związku z czym nastąp iło pew ne odsunięcie Dziecka od ram ienia M atki. Inny rodzaj o rn am en tacji, bardziej graficzne cięcia fałd, a p rzy ty m w ir tu o zeria techniczna oraz św ietn e zakom ponow anie p rzestrzen ne figury w niczym nie u stę p u je rzeźbie z V im perku. Prosta, syntetyczna form a, jednocześnie a b stra k cy jn a o rn am en tacja przyczyniły się do tego, że rzeźbę z K rużlow ej zestaw iano, a n aw et próbow ano łączyć z M adonną toruńsk ą, M adonną z A m iens (m uzeum w Budapeszcie) i M adonną z kościoła M arii M agdaleny w e W rocław iu 48. D utkiew icz jed nak skłonny jest przyznać dziełu tem u oddzielne stanow isko i rangę 49.
M adonna ze S krońska (ii. 11), d atow ana na r. ok. 1420 50, odbiega nieco sposobem opracow ania od poprzednich, m im o że zachow uje ogólny układ pierw ow zoru łącznie z zastosow aniem zluzow anej fałdy agrafo- wej, d elik atn ie odw iniętej k u górze. D rap eria opracow ana została tu bardzo plastycznie, m iękko, m im o pew nego schem atyzm u, k tó ry uw i dacznia się w u jęciu fałd m isow ych oraz rozw iązaniu dolnych partii sukn i i płaszcza.
Z dw u fig u r M adonn z N iedźw iedzicy (pow. Gdańsk) jedn ą (il. 12) należy zaliczyć do typow ych, w czesnych przedstaw ień tej grupy. N aw ią zuje ona ściśle do M adonny z V im perku zarów no układem szat, usytuo w aniem D zieciątka, ja k też w dzięcznym obrotow ym ruchem . W ierne analogie z pierw ow zorem , przy m iękkim , choć oszczędnym m odelunku fałd, pozw alają n a m datow ać obiekt n a pierw sze dw udziestolecie XV w.
M niej ty p o w y m przykładem , choć w dużej m ierze zw iązanym z grupą, jest M adonna z C hlew isk (il. 13). E fektow ny ru ch postaci, przy m iękkim m odelu n k u d rap erii i zachow aniu konw encjonalnej urody M aryi, pozwala n am łączyć dzieło z kręgiem oddziaływ ań M istrza Pięknych Madonn. Plastyczność fałd o raz zm aniero w an ie ich uk ładu su g eru ją pow stanie o b iektu w lata ch 1420-30. Rzeźba ta w y k azu je pew ne analogie z figurą M adonny z B odzentyna (il. 14), datow aną n a r. 1420S1, co szczególnie
46 iD o P r o w o Isifcd, o:p. cit., s. 2:7 ,n., 11. 11 i 12. 47 D u t k i e w i c z , op. cit., il. 8®.
48 Ibid,, s. 138 n. 49 Ibid., s. 130.
50 Katalog zabytków sztuki w Polsce, W arszawa 1060, t. VII, z. 10, s. 2:5, il. 52. 51 D u t k i e w i c z , op. cit., s. 118, il. 41.
T Y P M A D O N N Y Z K R U M L O W A W P O L S K I E J R Z E Ź B I E G O T Y C K IE J 59 uw idacznia się w układzie fałd m isow ych i podobieństw ie fizjonom icznym M aryi i Dzieciątka. G raficzny sty l szat rzeźby bodzentyńsk iej oraz silna o rnam entacja ich u k ład u świadczą o pew nej m anierze stylow ej i suge ru ją późniejsze pow stanie obiektu (ok. r. 1430).
Na te n sam okres przypada po w stanie rzeźby M adonny z kościoła M arii P an n y w G d a ń s k u 52. M im o stosunkow o m iękkiego opracow ania draperii styl cięć fałd jest już ostry i przynależy, podobnie jak w fig urze z Bodzentyna, do tej sam ej fazy stylow ej.
B ardziej rozw iniętym przykładem m an ie ry rzeźb tej g ru py p ięk nych M adonn jest fig u ra z krakow skiego kościoła św. M ikołaja (zrabo w ana przez Niemców), datow ana przez D utkiew icza n a la ta 1430-40 53. Rozbita na niew ielkie płaszczyzny graficznym i cięciam i draperia, o gu biącym się ry tm ie fałd m isowych, n ie zatraca sylw etki M aryi, lecz w pew nym sensie podkreśla jej efek tow n ą pozę, dodając rzeźbie dużo lekkości i w dzięku. Suche i sztyw ne cięcia fałd łączą się form alnie z rzeźbą bodzentyńską, a podobieństw o opracow ania tw arzy M aryi i po staci nagiego D zieciątka m oże sugerow ać dla obu w spólny k rąg w a rszta towy.
Typ rozczłonkow ania fałd rzeźby krakow skiej stanow i w y jście do dalszych rozw iązań stylow ych i form alnych, k tó re w pełni uw idaczniają się w rzeźbie M adonny z W ąw olnicy (il. 15), pow stałej ok. r. 1440,34 i w rzeźbie M adonny z K rzyw aczki, pochodzącej z końca poł. XV w .55 W obu obiektach abstrak cyjny u kład szat zatracił niem al całkow icie kon ta k t z postacią, stając się całkiem odm iennym rozw iązaniem plastycz nym .
G rupa vim perska, bardziej rozbudow ana od pilzneńskiej, łączy z sobą szereg obiektów , k tó re ty lk o typologicznie, w m niejszym zaś stop niu stylistycznie, m ożem y powiązać. Część ich bow iem ciąży do rzeźby 2. poł. XIV w. (M adonna z M okrego, z N am ysłow a, z W ięcławie). Zbieżność układów ich szat z g ru p ą vim perską jest zapew ne niezam ierzona.
Jednocześnie w raz z tym i obiektam i p o w staje szereg rzeźb, k tó re ściśle łączą się z pierw ow zorem i w pew n ej m ierze uw ażać je m ożna jeżeli nie za kopie, to za w a ria n ty M adonny vim perskiej (K nurów , Zło to ryja, K rużlow a, Niedźwiedzica).
W latach trzydziestych XV w. następuje, podobnie jak w g ru p ie pilzneńskiej, m an iera stylow a prow adząca do ujęć bardziej graficznych i dekoracyjnych.
52 C l a s e n , op. cit., il. 1®6. 53 Op. cit., s. 125, il. 81. 54 Ibid., s. 146 n., il. 109. Ibid., s. 126.
G r u p a III — p i 1 z n e ń s k o - v i m p e r s k a (il.' 16-20). G rupa ta łączy w sobie elem enty obu w yżej om ówionych, przejm ując z pilzneń- skiego pierw ow zoru bądź u sy tu o w an ie D zieciątka, bądź fartuch o w aty sposób u d rapo w an ia płaszcza. W iększość obiektów, przy zachow aniu cha rak tery sty czn eg o dla rzeźby vim perskiej usytuow ania Dzieciątka, posiada typow y dla g ru p y pilzneńskiej płaszcz, k tó ry niekiedy opada do ziemi tw orząc zluzow aną fałdę agrafow ą.
Spośród szeregu obiektów rozpoczynających tę grupę należy w y m ienić p rzede w szystkim niew ielk ą figurkę M adonny z Żagania, dato w aną n a pocz. XV w .56 Rzeźba zachow ała ch arak tery sty czn y dla II grupy sposób u sy tu o w an ia D zieciątka oraz zluzow aną fałdę agrafow ą, przy jednoczesnym zaznaczeniu fartu ch o w ateg o układu płaszcza. M adonna żagańska je s t typow ym przykładem ściśle zw iązanym z ogólnie pan u ją cym stylem pięknych M adonn.
Na ten sam okres p rzypada pow stan ie fig ury M adonny z Z ąbk o w ic57, zbliżonej stylisty czn ie do żagańskiej, o ty pow ym dla II grupy układzie fałd i podobnym ja k w g ru p ie pilzneńskiej usytuow aniu Dzieciątka.
Czasowo z w y m ienionym i obiektam i łączy się rzeźba M atki Boskiej z C h m ie ln a 58 (il. 16). M ary ja n a księżycu, w y raźn ie przegięta w pasie, p o d trzy m u je n ag ie Dzieciątko. Całość u trz y m an a w ch arakterze grupy II, przy jednoczesnym zaznaczeniu fartu ch o w atego ty p u płaszcza. Obiekt w y k azuje znaczne analogie z rzeźbą M adonny z Raciborza i zapew ne w yw odzi się z tego sam ego w a rszta tu 59.
Do n a jw y b itn iejszy ch dzieł zaliczyć należy kam ienną figurę M adonny z kaplicy b rac tw a m ary jn ego z kościoła M arii P an n y w G dańsku, dato w an ą n a r. 1410 60 (il. 17). P o w stała on a pod w pływ em sty lu M istrza P iękn ych M adonn podczas jego p o bytu w T o ru n iu 61. Z rzeźbą tą łączy się szereg naśladow nictw i replik, m iędzy innym i M adonny: z W apnika, Osie, P elplina, Olsztyna, Kończewic. Pochodzą one z la t 1420-30.
W ty m sam ym o kresie i być m oże w oparciu o ten sam schem at co w spom niana M adonna gdańska pow stała fig u ra M adonny z Nysy, łączona z w arsztatem D um losych 62.
P ew n e podobieństw o pod w zględem form alnym z rzeźbą nyską za chodzi w dw u fig urach M adonn z G niezna, dato w anych n a r. ok. 1420. M adonna I sw oim przegięciem i usytuow aniem D zieciątka w yraźn ie n a w iązu je do rzeźby vim perskiej 63. M adonna II, bardziej ch arakterystyczna
56 B r a u n e , W ie s e , op. cit., s. 30, il. 61. 57 Ibid., s. 30, il. 63. «8 Ibid., s. 29. 59 Ibid.
60 B i a l o w i c z - K r y g i e r o w a , op. c it, s. 174. 61 Ibid. 62 B r a u n e , W i e s e , op. cit., s. 26, il. 42.
63 Katalog zabytków sztuki w Polsce, W arszawa 1963, t. V, z. 3, s. 20, il. 330 i 331.
T Y P M A D O N N Y Z K R U M L O W A W P O L S K I E J R Z E Ź B I E G O T Y C K IE J 61 dla grupy, różni się od M adonny z N ysy b rak iem rozłożenia płaszcza u podstaw y u .
M adonna z W aganowic 65, pochodząca z tego sam ego okresu, je s t n a j bardziej typow ym przykładem , k tó ry zachow uje usy tu o w an ie D zieciątka typow e dla g rupy pilzneńskiej, zaś u k ład i p lasty k ę szat d la g ru p y vim - perskiej (il. 18).
Późniejszym obiektem rep rezen tu jący m w pełni tę grupę je s t fig u ra M atki Boskiej z G ostkow a (il. 19,), pochodząca z 2. ćw ierci XV w. Rzeźbę przypisano toruńskiem u w arsztatow i, ź którego w yszedł niew ielki m odel M adonny z Dzieciątkiem g rupy v im perskiej 66.
N a la ta czterdzieste przy p ada pow stan ie M adonny n a księżycu z J a n o w c a 67. J e st to typow y przykład rzeźby schyłkow ej fazy grupy. U kład szat jest tu bardzo schem atyczny, o suchym m odelunku i deko racyjnie rozmieszczonych fałdach. P ew n a hieratyczność rep rezen to w an a w tym obiekcie zatracona została w figurze M atki Boskiej z D ębna P o d h alań skiego (il. 20), datow anej n a r. ok. 1440 68. Schem atyzm , a jednocześnie duże rozbicie płaszczyzn i odrealn ienie u k ład u fałd, nie podporządkow ane całości przedstaw ienia w iążą te n o biek t z figurą, z W ąwolnicy, a zw łasz cza z K rzyw aczki.
G rupa ta, w odróżnieniu od pozostałych, łączy ten d en cje obu, nie w ykazując jednak rem iniscencji stylow ych w ieku poprzedniego. P ierw sza jej faza trw a do la t trzydziesty ch XV stulecia, później, podobnie jak w pozostałych grupach, w y stęp u ją skostnienia form , pew na sztyw ność układu i zwiększenie orn am en tacji bez podporządkow ania jej w e w n ętrz nym treściom dzieła.
*
W yodrębnione g rupy rzeźb M adonn z Dzieciątkiem , o p a rte n a w a rian tach M adonny krum low skiej — M adonna z P ilzn a i V im perku — są szczególnie typow e dla twórczości rzeźbiarskiej 1. poł. XV w . n a te re n ie Polski. Działalność M istrza P ięknych M adonn w Polsce narzu ciła w tego rodzaju przedstaw ieniach pew ien styl, a n a w e t schem at, pozbaw iając je w dużej m ierze cech lo k a ln y c h 69.
Nie zostały tu om ów ione w szystkie obiekty trzech g ru p zn ajdu jące się w K atalogu za b y tk ó w s ztu k i polskiej. U w agę zw rócono n a bardziej typowe, mogące rzucić św iatło n a rozw ój tego ty p u w polskiej plastyce gotyckiej. B rak dzieł bezpośrednio zw iązanych z pięk ną M adonną k ru m - lowską jest tru d n y do w yjaśnienia, a n aw et niem ożliw y przy obecnym stanie badań. N ależy jed n ak zwrócić uw agę na fakt, że in n e obiekty tej
64 Ibid., il. 331. 65 Ibid., W arszawa 1953, t. I, z. 8, s. 41.
66 O l a s e n , oip. cit., s, 3il4 n., il. 260. 97 W a l i c k i , op. cit., s. 24, il. 61. 68 D u t k i e w i c z , op. cit., s. 125 n., il. 61. 99 Ibid., s. 50.
rangi ja k M adonna w rocław ska i toruń sk a, poza w yjątkam i, n a ogół nie posiadają odpow iedników w polskiej rz e ź b ie 70. F a k t te n tłum aczyć m ożna odm iennością m ate ria łu rzeźbiarskiego, jaki w szedł w powszechne użycie w XV w . D rew no nad aw ało się bardziej do in terp reto w an ia for m y fig u r z P ilzna i V im perku.
TYPE DE LA BELLE MADONE DE KRUMLQW DANS L’ART PLASTIQUE POLONAIS DE LA PREMIÈRE MOITIÉ DU XVe SIÈCLE
Résumé
A la première moitié du XV-e siècle polonais, les sculptures en bois représen tant la Vierge à TEnfant furent toutes nées dans le rayon d’action de celles qui venaient de l’atelier du Maître des Belles Madones ou de son école. Un rôle de tout prem ier plan revient, dans la formation de cette représentation, à la statue en pierre de la Madone de Krumlaw et — plus exactement — à deux variantes de cette statue: Madone de Vimpeifc et Madone de Pilzno. Ce sont elles qui donnèrent naissance aux trois groupes de représentations de la Madone à l’Enfant debout.
Les sculptures du premier groupe (que l’on rapproche de la sculpture de Pilzno) empruntent à leur prototype commun la disposition des plis en tuyau, le manteau en tablier et la position de l’Enfant à peu près horizontale. A ce groupe appart iennent entre autres les statues suivantes : la Madone de Nysa, celle' de Zgorzelec et celle de Żmdjew.
Les sculptures du deuxième groupe, modelées sur la statue de la Madone de Vimperk, lui empruntent l'arrangement des plis en tuyau, le motif du plis agrafé légèrement „lâché”, ainsi que la position assise de l’Enfant. Les exemples les plus représentatifs pour ce groupe sont les Madones de Knurów, Krużlowa et Wąwolnica.
Le troisième et le dernier groupe reprend les éléments de deux statues, aussi bien pour l’arrangement des draperies que pour la position de l’Enfant.
Une analyse détaillée de chacun de ces groupes permit de suivre leur évolution stylistique et formelle dès le début de la formation du groupe jusqu’au moment de son déclin.
70 Do nielicznych przykładów rzeźb drewnianych, które przejęły układ fałd typu toruńskiego, należy Madonna z Czeczewa, pow. wrzesiński, zaś obiektem repre zentującym układ szat Madonny wrocławskiej jest rzeźba ze Skrzynna, pow. Opoczno.
