Najstarsze obiekty sakralne Łodzi i ich walory poznawcze

Elżbieta Szkurłat

N A J S T A R S Z E O B IE K T Y S A K R A L N E Ł O D Z I I IC H W A L O R Y P O Z N A W C Z E LE S P L U S V IE U X O B JE T S S A C R A U X À Ł Ó D Ź E T L E U R S V A L E U R S É D U C A T IV E S T H E O L D E S T S A C R E D B U IL D IN G S IN L O D Z A N D T H E IR C O G N IT IV E V A L U E

O biekty sakralne Łodzi są mało dostrzeganym przedm iotem poznania turys­ tycznego naszego m iasta. Przez w iele lat dzieje łódzkich kościołów znajdow ały się jed y n ie w kręgu zainteresow ań osób duchow nych, ograniczających się raczej do opisu pow stania i rozwoju pojedynczych parafii. Dopiero od połow y lat osiem dziesiątych obserw ow ać m ożna pow ażniejsze zainteresow anie tą tem atyką oraz opracow ania i publikacje historyków , historyków sztuki, architektów . N i­ niejsze opracow anie je s t próbą ukazania w alorów poznawczych najstarszych łódzkich obiektów sakralnych w ujęciu chronologicznym wg kolejności ich bu­ dowy, w naw iązaniu do rozwoju przestrzennego miasta.

W artości poznaw cze łódzkich kościołów obejm ują przede w szystkim his­ torię ich budowy, lokalizację, zróżnicowanie wyznaniowe, architektoniczne. M oż­ na je ująć w następujące kategorie:

1. H istoria łódzkich kościołów zw iązana je s t nierozerw alnie z ważnym i w y­ darzeniam i narodow ym i i historią ziem polskich. N a rozwój budow nictw a sa­ kralnego Łodzi m iało ham ujący w pływ pow stanie styczniow e oraz popow sta­ niowe represje w ładz carskich, w ydarzenia rew olucji 1905 r., wybuch I w ojny św iatow ej. Polityka zaborców pow odow ała szereg trudności w budow ie koś­ ciołów katolickich poprzez w prow adzenie bardzo uciążliwej procedury uzyski­ w ania zgody na budow ę każdej świątyni (w D epartam encie Obcych W yznań w Petersburgu), zatw ierdzania planów budowy, kosztorysów i odbioru goto­ w ych obiektów . W ładze carskie sprzyjały jedn ocześn ie budow nictw u cerkiew ­ nemu w Łodzi.

2. H istoria łódzkich kościołów odzw ierciedla dzieje naszego m iasta. Śledząc j ą dostrzegam y w yraźny związek rozwoju budow nictw a sakralnego z rozwojem m iasta, okresam i pom yślności ekonom icznej Lodzi i je j m ieszkańców. H istorię tę m ożna podzielić na następujące okresy:

a) od początku XV w., tj. od narodzin m iasta, do początku XIX w.: istniała wtedy w Lodzi je d n a parafia i jed en kościół katolicki;

b) od 1820 r. do 1920 r.: okres intensywnego rozwoju Lodzi i pow stania dziew ięciu parafii katolickich oraz wielu kościołów innych wyznań;

c) od 1920 r., tj. powstania diecezji łódzkiej i w ojew ództw a łódzkiego do wy­ buchu II w ojny św iatow ej;

d) okres Ił wojny św iatow ej; e) okres pow ojenny.

3. B udow a i lokalizacja najstarszych kościołów pow iązana je s t ściśle z roz­ w ojem dem ograficznym i przestrzennym miasta: powstaniu nowej jednostki osad­ niczej tow arzyszyła budow a świątyni.

4. Poznanie złożonej i zm ieniającej się struktury wyznaniowej społeczności Łodzi w XIX i początkach XX w. (tab. I) je s t okazją do pouczającego ukazania sym biozy w ielonarodow ej społeczności naszego m iasta w je j różnorodnych po­ w iązaniach społecznych, ekonomicznych, kulturowych oraz godnego uwagi ow oc­ nego w spółdziałania przedstaw icieli różnych wyznań.

T a b e l a I Struktura wyznaniowa mieszkańców Lodzi w latach 1809-1921

La structure confessionnelle des habitants de Łódź dans années 1809-1921

Rok Wyznanie (udział w %)a

katolickie ewangelickie mojżeszowe prawosławne

1809 81 - ₁₉ . 1820 67 1 32 -1830 58 30 12 -1836 47 44 9 -1840 40 50 10 -1846 51 39 10 -1850 43 43 14 -1880 37 39 34 < I 1897 48 18 31 2 1911 52 14 32 2 1918 48 11 40 < 1 1921 55 10 34 < 1

a Są to wartości przybliżone ze względu na różnice w statystyce wyznaniowej Lodzi w za­ leżności od przyjętego kryterium podziału wyznań, okresu i zasięgu obszaru spisowego.

Ź r ó d ł o : .1. J a n c z a k, Struktura społeczna ludności Łodzi w latach 1820-1918, [w:] P. S a m u ś (1997) oraz R. R o s i n (1988).

5. W alorem architektury sakralnej Łodzi je s t odzw ierciedlenie w zróżnico­ waniu form, usytuow aniu budynku, wystroju - tożsam ości w spólnoty w yznanio­ wej żyjącej w danym czasie i m iejscu: parafii, zborze, gminie.

6. Zabytki sztuki sakralnej, „obm odlone” ołtarze, obrazy, stacje drogi krzy­ żow ej, w ytarte klęczniki, kam ienne kropielnice i posadzki stanow ią cenny, cho­ ciaż poznaw czo mało doceniany elem ent dziedzictw a kulturow ego w naszym m ieście św iadcząc o duchow ych potrzebach kilku pokoleń m ieszkańców Łodzi.

Kiedy pow stała pierw sza łódzka parafia i pierw szy kościół?

Dokładnej daty nie da się ustalić, brak je s t dokum entów. Z pew nością ist­ niała parafia jeszcze przed nadaniem Łodzi praw m iejskich, tj. przed rokiem 1423. Św iadczy o tym dokum ent z 1414 r. w ym ieniający opłaty i daniny m iesz­ kańców osady nad Łódką (O strogą) na rzecz m iejscow ego księdza (R o s i n

1988). Pierw szy kościół w ybudow ano ok. 1370 r. w najwyżej położonej części osady, na tzw. G órkach Plebańskich, będących lokalnym w yniesieniem , dzielą­ cym dolinę rzeki Łódki i Bałutki - praw dopodobnie na narożniku obecnych ulic Z achodniej i D rew now skiej. N ajstarszy łódzki kościółek nie istnieje. Opisy m ó­ w ią (Z a n d 1931), że obok drew nianej, krytej gontem świątyni znajdow ał się mały cm entarz grzebalny, na cm entarzu stała drew niana dzw onnica. W pobliżu był dom plebana, ogród i zabudow ania folwarku proboszczow skiego, a także dom parafialny, w którym m ieszkał wikary i m ieściła się szkoła parafialna. Pierwsza łódzka parafia - pod w ezw aniem W niebow zięcia N ajśw iętszej M atyi Panny - obejm ow ała nie tylko m iasteczko, ale i okoliczne wsie: Zarzew , W i­ dzew, A ugustów , Karolew , Koziny. Jest przy tym znam ienne, że Łódź, posia­ dając praw a m iejskie, nie pełniła w stosunku do okolicznych wsi ani funkcji ośrodka handlow ego, ani w ytw órczego, sam a posiadała charakter rolniczy i peł­ niła jed y n ie funkcję ośrodka parafialnego (K o t e r 1960). K ościół należał do dóbr kościelnych biskupów w łocław skich. Spraw ozdania z w izytacji kościoła w skazyw ały, że kościół był bardzo ubogi, zaniedbany, a w połow ie XVIII w. w tak złym stanie, że pow stała potrzeba rozebrania go i w ybudow ania nowego. W latach 1765-1968 został w zniesiony nowy m odrzew iow y kościółek (M u z - n e r o w s k i 1922). W trakcie jeg o budowy zadecydow ano o przeniesieniu cm entarza grzebalnego o 1,5 km na zachód, w rejon obecnej ulicy Ogrodow ej. W ybudow any tuż przed I rozbiorem Polski kościółek jeszcze długo był jedynym kościołem Łodzi.

Drugim obiektem sakralnym Łodzi istniejącym w okresie przedprzem ysło- wym była żydow ska bóżnica w ybudow ana w 1809 r. po utworzeniu w Łodzi gm iny żydow skiej. U sytuow ano j ą przy ul. Dworskiej, późniejszej W olborskiej (nazyw anej też Bóżniczą), w pobliżu południow o-w schodniego naroża Rynku Starego M iasta. Była niew ielką drew nianą budowlą, obok której postaw iono szpital kahalny ( S t e f a ń s k i 1995).

O kresem przełom ow ym w rozwoju Łodzi był rok 1820, kiedy w ładze K ró­ lestwa Polskiego rozpoczęły politykę protekcyjną dla pow stającego przem ysłu

w łókienniczego, m ianow ały Ł ódź „osadą fabryczną” oraz podjęły decyzję o zlo­ kalizow aniu pierwszej osady sukienniczej początkującej szybki rozwój przem y­ słu w łókienniczego i gw ałtow ny rozwój miasta. Rozwój przem ysłow y i ludnoś­ ciow y m iasta nie szedł jed n ak w parze z erygow aniem nowych parafii i koś­ ciołów katolickich. Przyczynami głównymi było to, że:

1. Zaborcy nie sprzyjali budow ie kościołów katolickich.

2. W ładze w ydając szereg dekretów regulujących osadnictw o, objęły szcze­ gólną protekcją osadników spoza granic K rólestw a Polskiego, m ogących za­ pew nić w ysoko kw alifikow aną siłę roboczą. Znaczna więc część osadników przybyw ających do Łodzi i bogacących się najszybciej była innych wyznań: ew angelicko-augsburskiego, m ojżeszow ego, prawosławnego.

W zględy pow yższe spraw iły, że drugim w ybudow anym w Łodzi kościołem był kościół ew angelicki. Już w dokum encie z 1820 r. rząd zapew nił imigrantom niem ieckim m ożliw ość w ybudow ania w nowej osadzie kościoła ew angelickiego i domu dla pastora. Starania o utw orzenie w Łodzi parafii ew angelicko-augs­ burskiej rozpoczęli jeszcze w cześniej imigranci z ziem niem ieckich, osiedleni w okolicznych wsiach, m.in. Nowosolnej, Mileszek, Augustowa, Bedonia. W kil­ ka lat później w ybudow ano na Rynku N ow ego M iasta (obecnie pl. W olności) św iątynię dla protestantów p.w. Świętej Trójcy. Był to pierw szy m urowany kościół na terenie m iasta ( S t e f a ń s k i 1995). K lasycystyczna architektura i rozm iary kościoła pięknie kom ponow ały się z nowom iejskim ratuszem . W iel­ kość i rozwój parafii Świętej Trójcy odpow iadały dynam ice przem ysłu i m iasta oraz przyrostow i liczebnemu narodowości niemieckiej: w latach trzydziestych XIX w. protestanci stanow ili ok. 30% ludności m iasta, w roku 1838 już ok. 40% , a w połow ie XIX w. blisko 50%. Oddany do użytku w 1829 r. kościół Św. Trójcy był wykonany mało solidnie, toteż w następnych latach był w ielokrotnie napraw iany i rem ontow any.

W budow ie obiektów sakralnych Łodzi daje się zauważyć pew ną praw idło­ w ość w czasow ym i przestrzennym rozlokow aniu kościołów katolickich i pro­ testanckich: budow aniu św iątyń katolickich tow arzyszy rozbudowa lub budowa kościołów protestanckich. Kiedy rozpoczęto budowę kościoła katolickiego na Starym M ieście, fabrykanci niem ieccy rozpoczęli przebudow ę kościoła na N o ­ wym Rynku (lata 1889-1892). Przebudow ana od podstaw św iątynia ew ange­ licka w zniesiona została w stylu eklektycznym , z przew agą cech neorenesan- sowych z elem entam i rom ańskim i. N a solidnej, ciężkiej konstrukcji górnych sklepień w sparto ogrom ną kopułę górującą nad całością, nie odpow iadającą ju ż proporcjam i daw nej, pięknej architektonicznej kom pozycji kościoła i ratusza. Po II w ojnie światowej kościół został przem ianow any na kościół garnizonow y W ojska Polskiego. Po pośw ięceniu nadano mu w ezw anie Zesłania Ducha Św ię­ tego, a w roku 1948 erygow ano przy nim parafię.

D rugą św iątynią i parafią katolicką Łodzi był kościół i parafia p.w. Pod­ w yższenia Św iętego K rzyża (G r a I i ń s k i 1948). Potrzeba budowy drugiego

kościoła zw iązana była głów nie z pow staniem osady sukienniczej N ow e M iasto, tw orzeniem się kolonii tkaczy baw ełniano-lnianych w zdłuż ul. Piotrkowskiej i kolonii prządków lnu w zdłuż ul. W idzewskiej (K ilińskiego). Zabiegi o budowę drugiego kościoła katolickiego rozpoczął proboszcz parafii W niebow zięcia N aj­ świętszej Maryi Panny, ks. W ojciech Jakubow icz. Zezw olenie na budowę kościoła uzyskał dopiero w roku 1860. Zaraz rozpoczęto jeg o budowę u zbiegu ulic Dzikiej (Sienkiew icza) i Przejazd (Tuw im a). N ow y budujący się kościół otrzym ał w ezw anie św. Jakuba. B udow a została w strzym ana w raz z wybuchem pow stania styczniow ego. Ks. proboszcz Jakubow icz został aresztow any i ze­ słany na Syberię za sprzyjanie powstańcom. Dopiero po ośm iu latach udało się w znow ić budow ę kościoła i w 1875 r. część świątyni została pośw ięcona i przekazana do użytku wiernych jak o kościół filialny parafii W niebow zięcia NM P. K ościół w ybudow any jest w stylu neorom ańskim - charakteryzującym się w yraźną czytelnością konstrukcji - na planie krzyża, z w ieżą od frontu i nie­ w ielkim i oknam i. W ołtarzu głównym znajdu ją się relikw ie św. Justyna i św. Agnieszki. W nętrze kościoła zdobią bogate ołtarze, konfesjonały, stacje Drogi Krzyżowej. Znaczne ofiary na rzecz budowy kościoła pochodziły od łódzkich fabrykantów , K arola S cheiblera i Edwarda Herbsta: fundowali oni ołtarze, am bonę, organy. W 1880 r. ukończono budowę w ieży kościoła i ustaw iono na niej m iedziany, złocony krzyż o wysokości 6 m. Parafii odrębnej jed n ak nie było, dopiero w 1885 r. udało się uzyskać zgodę na jej erygowanie. Parafia p.w. Podw yższenia Św iętego Krzyża objęła całą południow ą część m iasta (od pl. W olności) i wsie: A ugustów , Rokicie, W idzew, Zarzew. Z historią tego kościoła w iążą się zarów no dawne, ja k i całkiem nam bliskie w ydarzenia św iadczące o nierozerw alności potrzeb duchow ych, religijnych, z potrzebą tożsam ości naro­ dowej. W roku 1904 zgrom adzeni na nabożeństw ie wierni zaczęli śpiew ać pieśń

Boże, coś Polską... Przed kościołem w krótce pojawili się Kozacy. G ubernator

przebyw ający w Łodzi polecił kościół zam knąć, wypuścić tylko kobiety i dzieci. Od strony ulicy Sienkiew icza zgromadzili się protestujący m ieszkańcy Łodzi. Doszło do rozlewu krwi... Podczas II w ojny światowej kościół był przeznaczony dla niem ieckich katolików.

W czasie gdy pow staw ała druga parafia katolicka w Łodzi, rów nież z ew an­ gelickiej parafii Świętej T rójcy została w ydzielona druga parafia i rozpoczęto na je j potrzeby budow ę zboru ew angelicko-augsburskiego św. Jana Ew angelisty. M urow aną z cegły, neogotycką św iątynię usytuow ano w pobliżu kościoła p.w. Podw yższenia Św iętego K rzyża - rów nież przy ul. Dzikiej (obecnie Sienkiew i­ cza 60). W roku 1945 otrzym ali go księża jezuici. Do czasu erekcji parafii w 1950 r. był on kościołem filialnym parafii Podw yższenia Świętego Krzyża. A ktualnie m ieści się w nim ośrodek duszpasterstw a księży jezu itó w i siedziba parafii N ajśw iętszego Serca Jezusowego.

W zrost liczby wiernych w najstarszej parafii łódzkiej (W niebow zięcia N M P) - głów nie w wyniku rozwoju od połowy XIX w. zakładów bawełnianych Poznań­

skiego - spraw ił, że niewielki m odrzewiowy kościółek na pl. K ościelnym nie mógł sprostać potrzebom parafii. Dlatego też w roku 1888 rozpoczęto budowę na pl. K ościelnym now ego kościoła, a stary, drew niany, przeniesiono na cm en­ tarz parafialny przy ulicy Ogrodow ej. Po przeniesieniu na cm entarz osadzono go na fundam encie z cegły oraz oszalow ano w ew nątrz i zewnątrz. Dach pierw otnie kryty gontem przykryto papą. Kościół ten m iał służyć wiernym tylko do czasu w ybudow ania nowej św iątyni. W edług zarządzenia w ładz carskich m iał być rozebrany zaraz po jej w ybudow aniu. Jednakże przed ukończeniem budow y no­ wego kościoła członkow ie dozoru parafialnego przesłali do Petersburga petycję z prośbą o zezw olenie na um ieszczenie w wyznaczonym do rozbiórki kościele obrazu św. M ikołaja, dla upam iętnienia cudow nego uratow ania następcy tronu w czasie jeg o podróży do Japonii. Po tym taktycznym posunięciu w ładze carskie zgodziły się na pozostaw ienie starego kościoła - otrzym ał w ezw anie św. Józefa i był kościołem filialnym parafii W niebow zięcia N M P. W roku 1909 erygow ana została przy nim samodzielna parafia. Świątynię ponownie w yrem ontow ano, roz­ budow ano, położono posadzkę, odnow iono ołtarze. Kościółek ten je s t jedynym zabytkiem z okresu Łodzi rolniczej.

Na m iejscu m odrzew iow ego kościółka na pl. Kościelnym w ybudow any zo­ stał w latach 1888-1897 m onum entalny, neogotycki kościół z ofiar złożonych przez m ieszkańców Łodzi. Kościół budowali głów nie robotnicy z fabryki Poz­ nańskiego. O ich pośw ięceniu przy budow ie kościoła świadczy fakt, że pracując po kilkanaście godzin dziennie przy krosnach, kościół budowali rów nież w no­ cy. O becny kościół w ybudow any w g projektu K. W ojciechow skiego, je s t bu­ dow lą w stylu neogotyckim , tzw. „w iślano-baltyckim ”, trzynaw ow y na planie krzyża łacińskiego, na ścianach zew nętrznych z system em szkarp (przypór) i wnęk, u góry zw ieńczony ażurow ą balustradą i sterczynam i (iglicam i). N ad ca­ ło ścią d o m inują dw ie wieże. Trzy w ejścia obw iedzione są ostrołukow ym i por­ talam i, w nętrze nakryw ają sklepienia krzyżow o-żebrow e. W kościele znajduje się piękny ołtarz: tryptyk przedstaw iający sceny W niebow zięcia NM P. W bocz­ nym, drew nianym neogotyckim ołtarzu usytuow any je s t obraz Matki Boskiej Łódzkiej (nazyw any też obrazem Matki Boskiej Bolesnej, Matki Boskiej Ł as­ kaw ej) słynący licznymi łaskam i i otoczony kultem. B adania w stępne obrazu pozw alają przyjąć, że je st to najstarszy łódzki obraz, pochodzący z początku XVII w. (U z n a ń s k i 1990). W yposażenie kościoła bardzo ucierpiało w okre­ sie II w ojny św iatow ej. N iem cy najpierw kościół ograbili, a później zam ienili na magazyn w ojskow y oraz skład pierza i mebli.

Z m ieniająca się w XIX w. struktura narodow a i w yznaniow a m ieszkańców Łodzi spraw iła, że rosła potrzeba budowy świątyń innych wyznań: m ojżeszo- w ego i praw osław nego.

N apływ ludności żydow skiej do Lodzi wiąże się z początkiem XIX w. i roz­ wojem przem ysłow ym m iasta. W 1820 r. gm ina żydow ska liczyła 259 osób, co stanow iło 1/3 część ludności Łodzi. W następnych latach udział procentow y

ludności w yznania m ojżeszow ego zm niejszył się, lecz liczba bezw zględna Ż y­ dów rosła. Do roku 1862 przybyw ająca do Lodzi ludność żydow ska m usiała osiedlać się w wyznaczonym rewirze. Obejm ował 0 11 w schodnią część Starego

M iasta. Istniejąca od 1809 r. drew niana bożnica była obiektem bardzo niew iel­ kim, toteż w pierw szej połow ie XIX w. zaczęły pow staw ać, na terenie rewiru żydow skiego, liczne pryw atne dom y m odlitwy ( S t e f a ń s k i 1995). W roku 1860 rozpoczęto budowę na placu przy ul. W olborskiej nowej, m urowanej boż­ nicy. B udow a trw ała długo i została zakończona dopiero w 1871 r. A rchitektura budynku naw iązyw ała bardzo w yraźnie do form orientalnych określanych m ia­ nem „stylu m auretańskiego”, w prow adzonych w cześniej przez H enryka M arco­ niego w bożnicach w Łom ży i W łocławku. Cechy bizantyjskie architektury synagogi przy ul. W olborskiej zostały jeszcze mocniej uwypuklone podczas przebudow y i renow acji obiektu w latach 1897-1914. Z niesienie w 1862 r. re­ wiru żydow skiego spow odow ało gw ałtow ne przenoszenie się Żydów poza obręb daw nego rew iru oraz podjęcie przez tzw. „postępow ych” Żydów z najzam oż­ niejszym żydow skim przedsiębiorcą łódzkim , Izraelem Kalm anow iczem Poz­ nańskim , starań o budow ę nowej synagogi. Budowę je j rozpoczęto w 1881 r. na placu położonym u zbiegu ulic Zielonej i Spacerowej (obecnie al. T. K ościusz­ ki), a zakończono w 1887 r. W architekturze „postępow ej” synagogi dom ino­ wały formy chrześcijańskie - romańskie i neorenesansowe, w m niejszym stopniu bizantyjskie - głów nie w bogatym w ystroju wnętrza. M niejsze znaczenie m iały synagogi: w ybudow ana w latach 1899-1904 synagoga przy ul. W ólczańskiej 6, synagoga przy ul. Zachodniej 56 i Południowej 28.

W daw nej dzielnicy żydowskiej hitlerowcy utworzyli w lutym 1940 r. pierw ­ sze na ziem iach polskich getto dla ludności żydow skiej: ok. 200 000 Żydów łódzkich zam knięto za drutam i kolczastymi. U ratow ała się tylko garstka, ok. 1 tys. ludzi. W czasie eksterm inacji ludności żydow skiej zniszczono także za­ bytki kultu religijnego, w tym piękną m auretańską synagogę u w ylotu ulicy W olborskiej. H itlerow cy zniszczyli też w spaniałą synagogę przy ul. Spacerowej oraz synagogi przy ul. W ólczańskiej i Zachodniej.

Z naczniejszy napływ praw osław nych do Łodzi (tab. I) nastąpił po upadku pow stania styczniow ego i był konsekw encją polityki rusyfikacyjnej zaborcy rosyjskiego. P ierw szą łó d zk ą św iątynią praw osław ną je s t piękna cerkiew św. A leksandra N ew skiego, w ybudow ana wg projektu naczelnego architekta Łodzi, Hilarego M ajew skiego, w 1884 r. przy ul. W idzewskiej (K ilińskiego). W yróżnia się ona spośród innych cerkwi wznoszonych na ziem iach polskich w II połow ie XIX w.: M ajew ski oparł się w iernie na tradycji architektonicznej obrządku w schodniego i wzorcach bizantyjskich. W późniejszym czasie wybudowano je sz ­ cze dw ie inne św iątynie praw osław ne: cerkiew garnizonow ą św. A leksego (przy ul. Jerzego) oraz św. Olgi (przy ul. Piram owicza). Św iątynia przy ul. Jerzego została w 1918 r. zam ieniona na katolicki kościół garnizonow y, a od roku 1945 spełnia funkcję kościoła filialnego parafii św. Józefa.

Rozbudow a m iasta głów nie w rejonie tzw. posiadeł w odno-fabrycznych nad rzeką Jasień, oraz pow stanie osady tkaczy w zdłuż ulicy Piotrkowskiej łączącej posiadła z N ow ym i Starym M iastem spraw iły, że kościół p.w. Podw yższenia Św iętego Krzyża i parafia - licząca pod koniec XIX w. ponad 100 tys. parafian - nie mogły zaspokoić potrzeb duchow ych katolickich m ieszkańców Lodzi. W 1890 r. proboszcz parafii p.w. Podwyższenia Świętego Krzyża podjął inicja­ tyw ę i starania o uzyskanie placu pod budowę nowej świątyni. W krótce w yzna­ czono plac przed Szpitalem św. A leksandra (obecnie Sem inarium D uchowne) na tzw. Słomianym Rynku (G r a I i ń s k i 1949). M iejsce zostało niezbyt fortun­ nie dobrane: teren był podm okły, zabagniony, grunt nie wytrzymywał obciąże­ nia i pojaw iły się później trudności przy budow ie i konserw acji kościoła. O gło­ szono konkurs na projekt architektoniczny, a w 1900 r. przystąpiono ju ż do prac budow lanych. W 1901 r. pośw ięcony został plac i kamień węgielny. W latach 1902-1907 w zniesione zostały m ury kościoła i w ieża do wysokości dachu. W 1907 r. urządzono po prawej stronie nawy kaplicę, pośw ięcono j ą i spraw o­ w ana była M sza Św. przez księży z parafii Podw yższenia Świętego Krzyża. W grudniu 1909 r. została erygow ana przy budującym się kościele parafia p.w. św. Stanisław a Kostki. Pierwszym proboszczem został ks. Stanisław Tym ieniec­ ki. B udow ę kościoła ukończono i kościół został pośw ięcony w roku 1912. Po erygow aniu w 1920 r. diecezji łódzkiej, kościół został podniesiony do godności Katedry, a dotychczasow y proboszcz został pierwszym ordynariuszem diecezji. Po ukończeniu budowy m urów i przykryciu w 1910 r. przystąpiono do upiększa­ nia świątyni: zainstalow ano piękne, figuralne w itraże sprow adzone z Saksonii, zainstalow ano elektryczność. Główny ołtarz neogotycki ufundował Juliusz Hein- zel - prezes Kom itetu Budowy Kościoła, ołtarze boczne ufundowali kupcy i ro­ botnicy fabryki L. G eyera, zakupiono piękną gotycką am bonę, położono posadz­ kę, przystąpiono do m ontażu organów. C iekaw a jest historia fundacji, odlew ania i dzieje dzw onu św iątyni. Myśl fundacji dzwonu i fundusze dali rzem ieślnicy łódzcy. Uroczyste odlew anie, chrzest dzwonu odbyły się w 1911 r. Dano mu na imię Zygm unt. Przetrwał I w ojnę światową, jed nak w 1943 r. N iem cy zabrali go i użyli na cele w ojenne. W okresie m iędzyw ojennym wybudow ano wieżę, przy­ kryto kościół m iedzianą blachą, w podziem iach wybudow ano kryptę, w zm oc­ niono mury, odw odniono teren. Tragiczny był los katedry w okresie II wojny św iatow ej, tak tragiczny ja k dzieje Polski, m ieszkańców Lodzi, księży. W roku 1941 gestapo ograbiło katedrę i zam ieniło na skład w ojskow y; ciężkim uszko­ dzeniom uległa architektura wnętrza: połam ane ołtarze, wybite w itraże, po­ w stały zacieki, odpadały tynki. W podziem iach katedry N iem cy urządzili pie­ czarkarnię. Po w ojnie przystąpiono do usuw ania zniszczeń oraz rem ontu i przy­ ozdobienia katedry. Tragicznym powojennym wydarzeniem był jej pożar w m a­ ju 1971 r.; zniszczył on dach, organy oraz w nętrze katedry. Zagrażające nie­ bezpieczeństw o zm usiło do zam knięcia kościoła. O tw arto go dopiero w grudniu

Na początku XX w. w dalszym ciągu znaczny odsetek ludności Lodzi sta­ nowili protestanci (tab. I). Liczba protestantów zm niejszyła się dopiero pod ko­ niec dw udziestolecia m iędzyw ojennego, ale jeszcze w 1928 r. erygow ano now ą parafię ew angelicko-augsburską przy w ybudow anym w pobliżu łódzkiej kate­ dry, kościele św. M ateusza. Budowa kościoła została rozpoczęta w 1909 r. Szczególnym osiągnięciem budowlanym było w ykonanie centralnej części koś­ cioła w form ie żelbetow ej kopuły o średnicy 26 m. Prace nad budow ą przerwał wybuch I w ojny św iatow ej. Zakończenie budowy kościoła i oddanie go do użyt­ ku wiernych nastąpiło dopiero w 1928 roku. Kościół św. M ateusza je st budow lą centralną w stylu neorom ańskim , zw ieńczoną 80 m w ieżą z wysokim iglicowym hełmem, ozdobioną dekoracyjnym portalem i rozetam i. K onkuruje swymi roz­ miarami i bogatym w ystrojem w nętrza z większą, i o lżejszej konstrukcji, bryłą znajdującej się w pobliżu katedry katolickiej.

W 1900 r. pojaw iły się plany budowy nowego kościoła na terenie przed­ m ieścia Lodzi - Zarzew a. Z inicjatyw y tam tejszego w łaściciela m łyna i cegielni - Józefa M eisnera, który ofiarow ał plac pod budowę położony pom iędzy uli­ cami Z arzew ską i S kierniew icką oraz przy w sparciu finansow ym Edw arda H erbsta (zięcia Scheiblera), został w ybudow any i oddany do użytku w 1905 r. kościół katolicki pod w ezw aniem św. Anny. W ezw anie kościoła zw iązane je s t z darem rodziny Herbstów, którzy w ten sposób pragnęli uczcić pam ięć zmarłej w wieku 9 lat córki Anny M arii. Służyć miał głów nie robotnikom zakładów Scheiblera, m ieszkającym w osiedlach robotniczych przy W odnym Rynku, Przę- dzalnianej, Księżym M łynie oraz m ieszkańcom osady tkackiej Szlezyng. U tw o­ rzona przy kościele parafia obejm ow ała rów nież część W idzewa. A rchitektura kościoła naw iązuje do m otywów neorom ańskich i przełam uje dom inację form neogotyckich w architekturze sakralnej Lodzi przełom u XIX i XX w.

M imo erygow ania na terenie Łodzi w 1909 r. trzech nowych parafii pot­ rzeby duszpasterskie łodzian nie mogły być zaspokojone. Intensyw ny rozwój na początku XX w. w ielkiego pryw atnego osiedla robotniczego zw iązanego z fab­ ryką H einzla i K unitzera (W idzew ska M anufaktura) oraz stosunkow o duża od­ ległość do kościoła Podw yższenia Świętego K rzyża spraw iły, że zaistniała pot­ rzeba budow y kościoła na W idzewie. M ieszkańcy W idzew a zaczęli starać się o budow ę kościoła i zabiegać u K unitzera o pom oc w tej spraw ie ( S t a ń c z a k

1929). K unitzer, chociaż sam był ew angelikiem , odniósł się do spraw budow y kościoła dla katolików bardzo życzliwie: ofiarow ał on zakupiony w parku hele- nowskim paw ilon w ystaw ow y oraz plac pod jeg o ustaw ienie przy ul. N iciarnia- nej. Proboszcz parafii p.w. Podw yższenia Świętego K rzyża pom ógł wyposażyć go w ołtarz, am bonę i w 1902 r. pośw ięcił jak o kościół filialny pod wezwaniem N iepokalanego Poczęcia N ajśw iętszej Maryi Panny. Po usilnych staraniach m ieszkańców W idzewa - za zgodą w ładz rosyjskich - została utw orzona przy nim w 1911 r. osobna parafia. Patronem parafii obrany został św. K azim ierz Królewicz. Kościół obecny wybudow any został w latach 1925-1936. Jako jeden

z trzech czynny był w okresie okupacji. W głównym ołtarzu um ieszczone są relikw ie św. K azim ierza K rólew icza sprow adzone z W ilna przez biskupa T y­ m ienieckiego do katedry łódzkiej, a w 1929 roku uroczyście w prow adzone do kościoła p.w. św. Kazimierza.

Pod koniec XIX w. budow ę nowego kościoła podjęli m ieszkańcy przedm ieś­ cia Lodzi C hojny Stare, gdzie znajdow ał się drew niany kościółek w ybudow a­ ny w 1493 r. jak o kościół filialny parafii w M ileszkach. Erygow anie przy nim w 1892 r. odrębnej parafii św. W ojciecha wiąże się z rozw ojem przestrzennym Łodzi, rozw ojem przem ysłu dającym zatrudnienie przybyw ającym do „Ziemi O biecanej” i osiedlającym się na przedm ieściach robotnikom . O becny kościół p.w. św. W ojciecha budow any byl w latach 1902-1924 z przerw ą spow odow aną I w o jną św iatow ą. W kościele znajdują się zabytki sztuki: krzyż i kielich baro­ kowy z XVIII w., stacje Drogi Krzyżowej z XVIII w., obraz Matki Boskiej Po­ cieszenia zw any obrazem Matki Boskiej C hojeńskiej, m onstrancja z XVII w., na bram ie przykościelnego cm entarza kula z wieży daw nego, drew nianego kościół­ ka z 1643 r.

W roku 1905 proboszcz parafii św. W ojciecha w ystaw ił kaplicę w miejscu obecnego kościoła p.w. Przem ienienia Pańskiego jak o pom ocniczą. W latach 1923-1925 dobudow ano do niej trzynaw ow y kościół. Poniew aż była to budow la bez żadnego stylu, przebudow ano j ą w następnych latach wg projektu inż. arch. W iesław a Lisowskiego.

N ajbardziej na północ w ysuniętą częścią Lodzi był Julianów , dołączony do terytorium m iasta w 1915 r. Tereny Julianow a należały do parafii W niebow zię­ cia NM P. Ze względu na d użą odległość od kościoła ju ż w roku 1912 zaczęto czynić starania o w zniesienie kościoła na Julianow ie. H istoria jeg o je s t podobna do historii budow y kościoła p.w. św. K azim ierza. Łódzki fabrykant, Juliusz Heinzel, ofiarow ał plac pod budowę świątyni, m ieszkańcy wystarali się o prow i­ zoryczny budynek drew niany (po w ystaw ie przem ysłow ej w parku helenow - skim) i w 1914 r. została oddana do użytku prow izoryczna kaplica. Była ona podstaw ą do erygow ania w 1915 r. parafii p.w. N ajśw iętszego Serca Jezuso­ wego. K ościół obecny w ybudow any został po II w ojnie światowej.

W 1920 r. utw orzona została diecezja łódzka. U tw orzenie jej nastąpiło w przełom ow ym dla historii Polski i Lodzi m om encie. Początkuje ono też nowy etap dziejów łódzkiego budow nictw a sakralnego, którego historia w ykracza po­ za ramy tem atyczne niniejszego opracow ania.

PIŚMIENNICTWO

B u d z i a r e k M., 1988, Łódź wielowyznaniowa - cz. I, Biuletyn ZW PTTK w Łodzi „W ęd­ rownik” nr 111.

B u d z i a r e k M., 1988, Łódź wielowyznaniowa - cz. II, Prawosławie, Biuletyn ZW PTTK w Łodzi „W ędrownik” nr IV.

B u d z i a r e k M., 1989, Łódź wielowyznaniowa - Protestantyzm, Biuletyn ZW PTTK w Łodzi „W ędrow nik” nr II-III.

Diecezja Łódzka. Terytorium. Organizacja. Duchowieństwo, 1987, Diecezjalne Wyd. Łódzkie. G r a I i ń s k i T., 1948, Dzieje pow stania drugiego kościoła Łodzi, „Wiadomości Diecezjalne

Łódzkie”, R. 22, nr 3.

G r a I i ń s k i T., 1949, Kościół katedralny św. Stanisława Kostki w Łodzi, „W iadomości Die­ cezjalne Łódzkie”, R. 22, nr 12, 1948; R. 23, nr 1 i 2.

G r a 1 i ń s k i T., 1951, Erekcje parafii diecezji łódzkiej, „W iadomości Diecezjalne Łódzkie”, R. 25, nr 7.

G r a I i ń s k i T„ 1952, Spis parafii i kościołów diecezji łódzkiej i krótki ich opis historyczny, „W iadomości Diecezjalne Łódzkie”, R. 23, nr 10.

G r a I i ń s k i T., 1954, Kronika historyczna diecezji łódzkiej, „W iadomości Diecezjalne Łódz­ kie”, R. 28, nr 4 -9.

K o t e r M., 1960, Geneza układu przestrzennego Łodzi przemysłowej, PWN. M u z n e r o w s k i S., 1922, Przyczynki do monografii Łodzi, Łódź. R o s i n R. (red.), 1988, Łódź. Dzieje miasta, PWN, Łódź.

S a m u ś P., 1997, Polacy - Niem cy - Żydzi w ł.odzi w X I X - X X w., Instytut Historii UŁ, Łódź. S t a ń c z a k Sz., 1929, Przewodnik rzymsko-katolickiej parafii św. Kazimierza, Nakładem rz-k.

paralli św. Kazimierza, Łódź.

S t e f a ń s j c i K., 1995, Architektura sakralna ł.odzi w okresie przem ysłowego rozwoju miasta 1821-1914, Wyd. UL, Lódź.

S z k u r ł a t E., 1991, Najstarsze kościoły Łodzi, PTTK - Regionalna Pracownia Krajoznawcza w Łodzi.

U z n a ń s k i P., 1990, Obraz Matki Boskiej Łódzkiej. Badania wstępne, „M iscelanea Łódzkie” 1(9).

W a c h o w s k a B., 1976, Struktura wyznaniowo-narodowościowa i społeczno-zawodowa p ro ­ letariatu łódzkiego (1918-1929), „Rocznik Łódzki”, t. XXI.

Z a n d A., 1931, Łódź rolnicza 1332-1793. Studium historyczne o topografii, stanie gospodar­ czym, organizacji praw nej i kulturze Łodzi, „Rocznik Łódzki”, t. 2.

Z i ó ł k o w s k a A., 1987, Diecezja łódzka i j e j biskupi w świetle dokumentów, Łódź.

Dr Elżbieta Szkurłat Wpłynęło:

Pracownia Dydaktyki Geografii 9 września 1998 r.

Uniwersytet Łódzki al. Kościuszki 21 9 0-418 Lódź