Agnieszka Jęczeń
Narracyjny aspekt plotki w kulturze
popularnej
Media – Kultura – Komunikacja Społeczna 6, 152-167
Narracyjny aspekt plotki w kulturze popularnej
S łow a k lu c z o w e : p lo tk a , k o m u n ik a cja społeczna, le g e n d a m iejska, n arracja, b io g rafia K ey w o rd s: gossip, social co m m u n ic atio n , u rb a n leg en d , n a rra tio n , b io g ra p h y
G a il d e V o s z a u w a ż a , ż e w s p ó ł c z e ś n ie is t n i e j e s i l n a t e n d e n c j a do t w o r z e n ia m e d ia ln y c h fo r m n a r r a c j i ( m e d i a n a r r a f o r m s ) 1. W śr ó d n ic h w y r ó ż n i a p lo tk i, p o g ło s k i i le g e n d y . N ie j e s t to n o w y f e n o m e n , p o ja w ia s i ę j e d n a k o b e c n ie z e s z c z e g ó ln ą i n t e n s y w n o ś c i ą i w z r a s t a j ą c ą c z ę s t o t liw o ś c ią 2. F r a n c u s k i b a d a c z s t w ie r d z a , ż e :
M edia dostarczają zaw artości często opartej na folklorystycznych m otywach i w ątkach [...] Term in m e d ia n a rra fo rm został ukuty, żeby odnieść się do po now nie opowiadanych m ass m edialnych prezentacji, używ ając tradycyjnych tech n ik narracyjnych3. C e le m n in i e j s z e g o a r t y k u łu j e s t z a p r e z e n t o w a n i e n a r r a c y jn e g o a s p e k t u p lo tk i, w t y m s p o s o b u , w j a k i k o n s t y t u u j e s ię p lo t k a w s p o łe c z e ń s t w ie m a s o w y m , g d z ie m a s w e ź r ó d ła i j a k ie t o w a r z y s z ą je j in n e , p o d o b n e z j a w is k a , co j e s t c z y n n ik ie m u m a c n ia j ą c y m n u r t i s t n i e n i a n a r r a c ji m e d ia ln y c h i j a k w p ły w a j ą o n e n a p o s t a w y o d b io r c ó w . O d p o w ie d z i n a t e p y t a n ia w y d a j ą s ię n a g lą c e w e p o c e n a z n a c z o n e j n ie o g r a n ic z o n y m i m o ż liw o ś c ia m i p r z e k a z u in fo r m a c ji. P r o b le m t e n s k ła n i a do r e f le k s j i n a d t o ż s a m o ś c i ą i s y s t e m e m a k s jo lo g ic z n y m d z is ie j s z e g o s p o łe c z e ń s t w a , a t a k ż e do z a s t a n o w i e n i a s ię n a d s i l n ą p o t r z e b ą b u d o w a n ia m e d ia ln y c h w s p ó l n o t n a r r a c y j n y c h . P lo t k i w k u lt u r z e p o p u la r n e j w y z n a c z a j ą b o w ie m n ie t y lk o z m ia n y w o b r ę b ie e t y k i k a n o n u w a r t o ś c i t r a d y c y j n y c h , a le r ó w n ie ż u s t a n a w i a j ą n o w o c z e s n e s t y le ż y c ia , z a r z ą d z a j ą lu d z k ą b io g r a f ią i e m o c ja m i w o d b io r z e ś w ia t a . P r z e d m io t e m p o n iż s z y c h r o z w a ż a ń b ę d z ie p r a s a p o p u la r n a i p o r t a le in t e r n e t o w e , w k tó r y c h s ą p r e z e n t o w a n e p r a w d z iw e lu b f a łs z y w e h is t o r ie z ż y c ia g w ia z d p o p k u lt u r y ( s ły n n y c h m u z y k ó w , a k to r ó w , r e ż y s e r ó w , p r e z e n t e r ó w m e d ia ln y c h , t a k z w a n y c h c e le b r y tó w , id o li). P o n a d to z o s t a n ą o p is a n e m e c h a n iz m y w ła ś c iw e s c h e m a t o m n a r r a c y j n y m o b e c n y m w p lo tc e . N a r r a c j a w n o s i b o w ie m do n ie j n o w ą fo r m ę w ła d z y i k o n t r o li s p o łe c z n e j, s t a n o w i sp o s ó b t w o r z e n i a w m e d ia c h p e w n y c h w z o r c ó w k u lt u r o w y c h , z w i ą z a n y c h z k o n s u m p c y j n y m s t y l e m ż y c ia i k u lt u r ą c z a s u w o ln e g o . W e f e k c ie p lo t k a to n ie t y lk o s p o s ó b g r o m a d z e n ia in fo r m a c ji c e n n y c h n a r y n k u , a le
1 G. de Vos, Tales, Rumors, and Gossip: Exploring Contemporary Folk Literature in Grades 7-12, Westport 1995, s. 47.
2 Por. tamże. 3 Tamże.
N a r r a c y jn y a s p e k t p lo tk i w k u ltu r z e p o p u la rn e j 1 5 3
c a ły z e s t a w ś r o d k ó w p o z w a la ją c y c h lu d z io m n a t w o r z e n ie m e c h a n iz m ó w sp o łe c z n e j k o n t r o li i id e n ty f ik a c j i. C o w ię c e j, p lo tk a s t a je s ię t a k ż e w y r a z e m d u c h a o b e c n y c h c z a s ó w , a jej z n a c z e n ie w y b ie g a p o z a z w y k łą d o c z e s n o ś ć .
P o ję c ie „ p lo tk a ” m o ż n a z d e f in io w a ć z p u n k t u w id z e n ia j ę z y k o w e g o , so c jo lo g ic z n e g o i p sy c h o lo g ic z n e g o . W U n i w e r s a l n y m s ł o w n i k u j ę z y k a p o l s k i e g o c z y ta m y , ż e p lo tk a to:
niespraw dzona lub k łam liw a w iadom ość powtarzana z u st do ust, najczęściej szkodząca czyjejś opinii; pogłoska4.
D e f in ic j a p lo t k i m a z a t e m w y m ia r k o m u n ik a c y j n y z w y r a ź n y m n a c e c h o w a n ie m p e j o r a t y w n y m o p is y w a n e g o z j a w is k a . W u ję c iu A n d r z e j a Z w o liń s k ie g o p lo t k a u z y s k u j e w y m ia r s p o łe c z n y . W d e f in ic j i te j r ó w n ie ż z a w i e r a s ię o c e n a a k s jo lo g ic z n a . P o d p o ję c ie m „ p lo tk a ” r o z u m ie on:
obm aw ianie osób nieobecnych, niepotrzebne rozgłaszanie nowin z życia pry w atnego innych ludzi, często złośliw e pom ów ienia5.
C o w o g ó le s t a n o w i is t o t ę p lo t k i w e w s p ó łc z e s n e j k u lt u r z e p o p u la r n e j? D o o d p o w ie d z i n a to p y t a n ie z b liż a n a s a n a l i z a p r z e s ą d u w u ję c iu G u s t a w a J a h o d y . B a d a c z w s k a z u j e n a i s t o t n y e l e m e n t e m o c jo n a ln y p r z e s ą d u 6 . B y łb y to c z y n n ik łą c z ą c y p r z e s ą d z p lo tk ą , k tó r e j s a m a d e f in ic j a m a e m o c j o n a ln e z a b a r w ie n i e . J a h o d a w łą c z a t u c a łe s p e k t r u m z a c h o w a ń i h i s t o r ii, k tó r y c h p r z y c z y n m o ż n a s ię d o s z u k a ć w p s y c h ic e c z ło w ie k a , n a s z e j z d o ln o ś c i do m a g ic z n e g o , ir r a c jo n a ln e g o m y ś le n ia . P r z e s ą d w y r a s t a z lę k u p r z e d n ie z n a n y m , j e s t c z ę s t o w y n i k ie m s u g e s t i i , h ip n o z y , in t e le k t u a ln e g o d e f e k t u - b łę d u p e r c e p c ji, J u n g o w s k ie j z a s a d y k o in c y d e n c ji, w w y n i k u k t ó rej lu d z ie u w i k ła n i w r ó ż n e u k ła d y z d a r z e ń n a d a j ą im z n a c z e n i e 7. P r z e s ą d y, p o d o b n ie j a k o p is a n e p o n iż e j le g e n d y m ie j s k ie , w i ą ż ą s i ę z t e m a t y k ą s z c z ę ś c ia , p e c h a , p r z e z n a c z e n ia lu b f a t a ln e g o w y p a d k u , s ą j a k z w ia s t u n y , o m e n y , k u lt u r o w e p r a k t y k i z a b e z p ie c z a j ą c e . B a d a c z w s k a z u j e n a n i e w ą t p liw y a s p e k t n a r r a c y j n y p r z e s ą d u i z a u w a ż a , że:
H istorie tak ie obejmują całą skalę - od niejasnych przeczuć aż do spotkania z ducham i. W iększość z nich n ależy do ogrom nego anonim ow ego podziem ia przesądu, które ujaw nia się tylko przy specjalnych okazjach, w pryw atnych rozm owach. M ała cząstka nabiera w pew nych okolicznościach charakteru pub licznego, na przykład gdy chodzi o spraw y szczególnie sensacyjne albo dotyczą ce znanych osób [...]. Już całkiem przygodny przegląd prasy przynosi bogate żniw o dowodzące, że naw et w drugiej połowie dw udziestego w ieku, i to w Euro pie, nadprzyrodzone h istorie nadają się na wiadom ości d zienn ik arsk ie8.
4
Uniwersalny słownik języka polskiego, t. 3, red. S. Dubisz, Warszawa 2003, s. 174.5
A. Zwoliński, Plotki i ploteczki. Informacja bez praw dy, Kraków 2006, s. 26.6
Por. G. Jahoda, Pychologia przesądu, tłum. J. Jedlicki, Warszawa 1971, s. 18.7
Por. tamże, s. 177.K la s y k p s y c h o lo g ii s p o łe c z n e j G u s t a w L e B o n z b liż a n a s z k o le i do g ł ę b o k o z a k o r z e n io n e j w n a t u r z e lu d z k ie j p o tr z e b y t w o r z e n i a p ó łp r a w d z iw y c h o p o w ie ś c i. P i s z e o t łu m ie :
ulegając ciągle nieśw iadom ości, poddając się w szelkiego rodzaju sugestiom , cechując się gw ałtow nością uczuć, na które rozum nie m a najm niejszego w pły w u, nie posiadając ani odrobiny krytycyzm u, tłum jest dlatego nadzwyczaj łatw ow ierny. N ie istn ieją dlań rzeczy nieprawdopodobne, dzięki czem u mogą się wśród niego szerzyć legen dy i opowiadania najbardziej fantastyczn e. Jed nakże za pomocą owej nadzwyczajnej łatw ow ierności nie m ożem y w zupełności w ytłum aczyć pow staw ania i rozchodzenia się owych legend, jakie opanowują duszę tłum u. M usi się nadto uw zględnić nadzwyczajną zdolność do przekręca n ia faktów przez - jego - rozgorączkowaną w yobraźnię9.
B y ło b y to n ie c o g łę b s z e w y j a ś n ie n i e u s tn y c h p r z e k a z ó w n a r r a c y jn y c h . P o k a z u j e o n o b o w ie m , ż e n a j d o s k o n a ls z y m o d z w ie r c ie d le n ie m n a r r a c y j n o ś c i s ą le g e n d y . W p r z y p a d k u k u lt u r y p o p u la r n e j s z c z e g ó ln e z n a c z e n ie m a ją t a k z w a n e u r b a n l e g e n d s - le g e n d y m ie j s k ie . Z ja w isk o to b y ło o p is y w a n e g łó w n ie n a g r u n c ie a n tr o p o lo g ii m e d ia ln e j w lit e r a t u r z e a m e r y k a ń s k ie j p r z e z c h o c ia ż b y t a k ic h b a d a c z y , j a k R ic h a r d D o r s o n , J a n H . B r u n v a n d , R o d n e y D a le , M ik e l J . K o v e n , L in d a D e g h , E liz a b e t h S . B ir d i w ie l u in n y c h . R o d n e y D a le z a u w a ż a :
od zarania dziejów - naw et przed czasam i telew izji - człow iek m iał potrzebę, żeby ćwiczyć boski, w sp an iały dar w ym ow y przez m ów ienie do swoich bliźnich. O pow iadanie h istorii napotyka różne potrzeby: w ypełn ia ciszę długich, zimo w ych wieczorów, zabezpiecza w iedzę i tradycję i - co nie mniej w ażn e - przeka zuje specjalną aurę na mówiącego: osobowość ogniska obozowego10.
D o t a k ic h o p o w ie ś c i n a l e ż ą w ł a ś n i e w s p o m n ia n e p o w y ż e j l e g e n d y m ie j s k ie . M a r k B a r b e r w s k a z u j e , że:
legen dy m iejskie, zw ane również w spółczesnym i, m iejskim i m itam i lub makro- plotkam i, to opowieści w spółczesnego folkloru11.
I c h r o z p o w s z e c h n ia n ie o d b y w a s ię d r o g ą u s t n ą a lb o d r o g a m i n o w o c z e s n y m i, c z y li z a p o ś r e d n ic t w e m ś r o d k ó w m a s o w e g o p r z e k a z u : e - m a ili, f a k só w , I n t e r n e t u . B a r b e r p is z e , że:
N ie w iadom o dokładnie, w jaki sposób narodził się term in „legenda m iejska”, lecz w ydaje się, że św iadom ie użył go po raz pierw szy w 1968 roku am erykań ski badacz folkloru Richard D orson12.
O b e c n ie j e d n y m z n a j s ł y n n ie j s z y c h a m e r y k a ń s k ic h p o p k u lt u r o w y c h le g e n d o lo g ó w , b a d a c z e m i z b ie r a c z e m l e g e n d m ie j s k ic h , j e s t J a n H a r o ld
9 G. Le Bon, Psychologia tłum u, tłum. B. Kaprocki, Warszawa 1986, s. 62-63. 10 R. Dale, Book o f Urban Legend, London 2005, s. 19.
11 M. Barber, Legendy miejskie, tłum. K. Berger-Kuźniar, P. Błoch, Warszawa 2007, s. 11. 12 Por. tamże.
N a r r a c y jn y a s p e k t p lo tk i w k u ltu r z e p o p u la rn e j 1 5 5
B r u n v a n d 13. J u ż od p o n a d p ó ł w ie k u in n i f o lk lo r y ś c i r ó w n ie ż k o le k c j o n u j ą n a j r ó ż n ie j s z e le g e n d y , t w o r z ą ic h s p e c j a ln e z b io r y , w ie l k ie k s i ę g i i e n c y k lo p e d ie , w k tó r y c h p r e z e n t u j ą k ilk a w e r s j i tej s a m e j h is t o r ii. W y r ó ż n ia j e a d a p t a c j a do o t o c z e n ia , w k t ó r y m s ą o p o w ia d a n e . M o ż n a t e ż d o d a ć , ż e w s p ó łg r a j ą o n e z d u c h e m c z a s ó w , z e s p e c y fik ą l o k a ln ą m ie j s c a w y d a r z e ń , o d z w ie r c ie d la j ą c h a r a k t e r e p o k i, d z ię k i c z e m u s t a j ą s ię w ia r y g o d n e . B a r b e r w y r ó ż n ia le g e n d y o c e c h a c h : k la s y c z n e g o h o r r o r u , le k k ie j r o z r y w k i, o p o w ie ś c i k r y m in a ln y c h , o p o w ie ś c i z k r y p ty , o p o w ie ś c i in t e r n e t o w y c h ( t a k z w a n y fo lk lo r in t e r n e t o w y - n e t lo r e ) , h is t o r ie n a t e m a t a t a k u t e r r o r y s t y c z n e g o n a W o r ld T r a d e C e n te r , le g e n d y z o g n is k o w a n e w o k ó ł z w ie r z ą t i s z k o d n ik ó w , a t a k ż e k u lin a r ió w i ś r o d k ó w t r a n s p o r t u (p o c ią g ó w , s a m o lo tó w , a u t o m o b i li); p r e z e n t u j e te ż z b ió r h is t o r ii, k t ó r e s ą p a r o d ia m i s a m y c h l e g e n d 14. T a k r o z le g ła t e m a t y k a ś w ia d c z y o o t w a r t o ś c i k u lt u r y p o p u la r n e j n a w s z e lk ie p r z e j a w y i z j a w is k a ż y c ia lu d z k ie g o . T e n s w o is t y a n tr o p o c e n tr y c z n y c h a r a k t e r le g e n d z a k ła d a i s t n i e n i e o d b io r c y n a iw n e g o , c z ło w ie k a , k t ó r y j e s t w s t a n i e u w ie r z y ć w e w s z y s t k o . K lu c z o w ą r o lę w le g e n d a c h s t a n o w ią o s t r z e ż e n ia p r z e d n ie p r z e w id z ia n y m i w y p a d k a m i. B a r b e r p o d k r e ś la , że:
legen dy m iejskie bazują często na strachu, utartych przekonaniach i lękach charakterystycznych dla danego ok resu15.
L e g e n d a m ie j s k a j e s t n a jc z ę ś c ie j h is t o r ią , k tó r a r z e k o m o p r z y t r a f iła s ię z n a j o m e m u k o g o ś z n a j o m e g o , k t ó r y p r z e k a z u j e j ą in n e j o s o b ie . S tą d p o ja w ia j ą s i ę w r ó ż n y c h k r a j a c h t a k lic z n e w e r s j e le g e n d y o tej s a m e j t e m a t y c e . T o w a r z y s z y je j n ie w ą t p li w i e z n a m ię p lo tk i, c o ś j e j e d n a k od s ie b ie r ó ż n i. D e V o s s tw ie r d z a :
w spółczesne legen dy są narratyw ne [... ] om awiają w ięk sze w ydarzenia z szer szą publicznością, niż to w ięk szość plotek osią g a 16.
J a k p r z e d s t a w ia s i ę w o b e c t e g o a s p e k t n a r r a c y j n o ś c i w p lo tc e , c z y w o g ó le is t n ie j e ? O b ie k t y w n ie r z e c z u jm u ją c , p lo t k i to k o n s t r u k t y k o m u n ik a c y j n e o w y r a ź n e j J a k o b s o n o w s k ie j s t r u k t u r z e k o m u n ik a t u 17. P o s i a d a ją n a d a w c ę , o d b io r c ę , k o d j ę z y k o w y , k o m u n ik a t i k o n t e k s t . N a l e ż y te ż d o d a ć k o n t a k t j a k o b e z s p r z e c z n y w a r u n e k z a i s t n i e n i a p lo tk i; b e z k o n t a k t u p lo t k a w ła ś c iw ie n ie is t n ie j e . O b e c n ie p lo t k a c i e s z y s ię d u ż ą p o p u la r n o ś c ią w fo r m ie p is a n e j w t a b lo id a c h i I n t e r n e c ie . C e c h u je j ą r ó w n ie ż o k r e ś lo n y s t y l k o m u n ik a c y j n y , p r a w id ła f a b u la r n e i r e t o r y c z n e . U m ie j s c o w io n ą n a g r a n ic y p r a w d y i f ik c ji p lo t k ę m o ż n a u z n a ć z a s w o is t y g a t u n e k s p o łe c z n e j k o m u n ik a c j i m e d ia ln e j , k tó r e m u o b e c n ie t o w a r z y s z y c o r a z c z ę ś c ie j w i z u a l n a fo r m a p r z e d s t a w ie n ia . T a k w ię c p lo t k a to n ie t y lk o a k t m o w y c z y m
o-13 Por. np. J.H. Brunvand, Encyclopedia o f Urban Legends, Santa Barbara, California 2001; tenże, Too Good to Be True: The Colossal Book o f Urban Legends, New York 2001.
14 M. Barber, dz. cyt., s. 8-10. 15 Tamże, s. 12.
16 G. de Vos, dz. cyt., s. 29.
17 Por. R. Jakobson, W poszukiw aniu istoty języka. Wybór p ism
,
t. 2, wybór, red. nauko wa i wstęp M.R. Mayenowa, Warszawa 1989, s. 81.d e l k o m u n ik a c j i j ę z y k o w e j . P lo t k a to d y n a m ic z n a fo r m a w y p o w ie d z i, n a s y c o n a w y s o k im s t o p n ie m e k s p r e s j i p r z e d s t a w ie n ia z d a r z e ń , co p o z w a la j ą t r a k to w a ć j a k o g a t u n e k t y p o w o m e d ia ln y . O p a tr z o n e c z ę s to fo r m ą ik o n ic z - n ą , o b r a z e m i f o to g r a fią , p lo t k i p r z y p o m in a ją m a łe f a b u ły - a w s z y s t k o to z u w a g i n a s p o łe c z n ą p o tr z e b ę t a k ic h in fo r m a c ji, s z c z e g ó ln y p o p y t n a p lo t k ę . N ie j e s t t e ż p lo t k a in fo r m a c j ą p a r e x c e lle n c e , bo n ie t y lk o m o ż n a p o d w a ż y ć jej p r a w d z iw o ś ć , a le w o g ó le n ie t r a k t o w a ć p o w a ż n ie - p r z e k a z t e g o t y p u m o ż n a u w a ż a ć p o p r o s t u z a r o z r y w k ę . P lo t k i w m e d ia c h w p i s u j ą s ię w g m a c h s z e r o k o d z iś r o z u m ia n e g o , p r ę ż n e g o in f o t a in m e n t u . W S ł o w n i k u t e r m i n o l o g i i m e d i a l n e j c z y ta m y :
in fotain m ent (z ang. in fo r m a tio n ‘inform acja’ + e n te rta in m e n t ‘rozrywka’) — to wypow iedź m edialna łącząca w sobie informację i rozryw kę18.
M o ż n a z a r y z y k o w a ć t w i e r d z e n ie , ż e p lo tc e w tej k o m u n ik a c j i p r z y p a d ła p o d o b n a r o la — f u n k c ja r o z r y w k o w o - in fo r m a c y jn a , o b ja w ia j ą c a s i ę w fo r m ie i t r e ś c i t y c h p r z e k a z ó w . S t a n o w i to p o t ę ż n y m a g n e s d la o d b io r c ó w . J a n M a j e w s k i t a k p is z e o d z ie n n ik a r s t w ie ta b lo id o w y m :
W dzienn ik arstw ie tabloidow ym rozrywkę rozum ie się w najszerszym tego sło w a znaczeniu: jako powodow anie pozytywnych i negatyw nych emocji, uczuć, przeżyć, doświadczeń, które w ostatecznym rozrachunku m ają przyczynić się do dobrego sam opoczucia — objawiającego się jako zadow olenie, przyjemność, satysfakcja. Informacja m a zatem bawić, zabawiać, śm ieszyć, radować, podnie cać, w zruszać, w yciskać łzy oraz smucić, szokować, w strząsać, straszyć, przera żać, przygnębiać — ale w szystk o to ostatecznie je st etap em do dobrego sam opo czucia. B iała czy czarna kom edia to przecież w ciąż k om edia19.
I a n C o n n e l, b a d a c z a n g ie ls k ic h t a b lo id ó w , z a u w a ż a n a t o m ia s t : tego typu artykuły przynależą do gatu n k u — hybrydy, będącego połączeniem dziennikarskiego i fantastycznego stylu p isarstw a. Kierują się one prioryte tem d ziennikarstw a, aby pokazywać w ydarzenia destrukcyjne, nieoczekiw ane i n ieprzew idziane20. T a b lo id y c i e s z ą s ię t a k d u ż ą p o p u la r n o ś c ią , g d y ż s p e łn ia j ą w s z y s t k i e w a r u n k i k o m u n ik a t u m e d ia ln e g o : s ą c ie k a w o s t k ą , n o w o ś c ią , k o n tr o w e r s ją , s w o i s t ą m e d ia ln ą „ r e w e la c ją ” i s e n s a c j ą . P r e z e n t u j ą c a łe s p e k t r u m e m o c ji, p r z e m a w ia ją , p o d o b n ie j a k p r z e s ą d , do s f e r y ir r a c jo n a ln e j . M a j e w s k i p o d k r e ś la , że:
dziennikarstw o tabloidowe stosuje też odpowiednie do swojej rozrywkowej na tu ry techniki przekazu, m etody, style, środki form alne. Mają one harm onizo
18 Słow nik terminologii medialnej, red. W. Pisarek, Kraków 2006, s. 82. 19 J. Majewski, Religia, media, mitologia, Gdańsk 2010, s. 76.
20 I. Connel, Opowieści z telelandii - prasa popularna i telewizja w Wielkiej Brytanii, w: Komunikowanie i obywatelskość. M ass media w społeczeństwie, czyli atak na system nadaw ców publicznych. Plotki, sensacje, doniesienia, red. P. Dahlgren, C. Sparks, tłum. M. Hudak, Wrocław 2007, s. 251.
N a r r a c y jn y a s p e k t p lo tk i w k u ltu r z e p o p u la r n e j 1 5 7
w ać i w spółgrać z „emocjonalnością” prezentowanych w ydarzeń - w yrażać ją, podkreślać, uw ydatniać i n ią prom ieniować21.
S t u a r t A lla n w y m i e n ia t y p o w e m e d ia ln e k r y t e r ia p o w o d u ją c e p o p u la r n o ś ć p lo tk i, u ja w n ia j ą c e s ię w fo r m ie z a s t o s o w a n ia j ę z y k a p o to c z n e g o , s z c z e r e g o , s t y liz o w a n e g o n a b e z p o ś r e d n ią r o z m o w ę . B a d a c z z w r a c a te ż u w a g ę n a w a ż n e e l e m e n t y w iz u a ln e : c h w y t liw e , z a c z e p n e n a g łó w k i, p r o w o k u ją c e z d j ę c ia , in t r y g u j ą c y w o c e n ie o d b io r c ó w u k ła d g r a f ic z n y 22. D z ię k i t a k r o z b u d o w a n e j fo r m a ln e j p ła s z c z y ź n i e o d d z ia ły w a n ia , p lo t k i s ą c h ę t n ie i ła t w o o d b ie r a n e . T y m b a r d z ie j, ż e ic h t r e ś ć i t e m a t y d o ty c z ą in te r e s u j ą c e j lu d z i c o d z ie n n o ś c i ż y c ia , w r e s z c ie r o z p o w s z e c h n ia n e s ą p r z e z ś r o d k i m a s o w e g o p r z e k a z u w z a w r o t n y m t e m p ie . C z a s o p is m a t a b lo id o w e i p lo t k a r s k ie p o r t a le in t e r n e t o w e s ą j a k z w ie r c ia d ła , k tó r e „ o b n o si s i ę p o g o ś c iń c u ”23. O d b ija ją p o s t a w y lu d z i s h o w - b iz n e s u . N ig d y n ie w ia d o m o j e d n a k , c z y t e g o ś w ia t a - g o ś c iń c a n ie w id z im y w k r z y w y m z w ie r c ia d le . M o ż n a s ą d z ić , ż e o t w i e r a s ię p r z e d n a m i b a r w n y i in t r y g u j ą c y , p e łe n n a p ię ć i e m o c ji s p o łe c z n y s p e k t a k l. M o ż n a te ż z a r y z y k o w a ć s t w ie r d z e n ie , ż e p o p r z e c z y t a n iu p lo t k i o d c z u w a s i ę n ie t y le c h w i lo w e z a s p o k o j e n ie c i e k a w o ś c i, co s w o is t e k a t h a r s i s . N i e n a s y c e n i e p lo tk ą w c ią ż j e d n a k p o z o s t a je , co d a je w y o b r a ź n i o d b io r c y w o ln e p o le do s n u c ia r o z w a ż a ń , d o ty k a s f e r y w z r u s z e ń , z a z d r o ś c i, lit o ś c i, r o z b a w ie n ia . T r z e b a d o d a ć , ż e o d b io r c a p lo t k i u c z e s t n ic z y j a k b y w w y d a r z e n ia c h z ż y c ia in n y c h lu d z i. P lo t k a to n o ś n ik i g e n e r a t o r z w ią z a n y c h z n im i e m o c ji. R o z w a ż e n i a w y m a g a k w e s t ia , c z y j e s t to m o d e l w y p o w ie d z i o c e c h a c h n a r r a c y jn e j s t r u k t u r y .
A b y u z a s a d n ić t e z ę o n a r r a c y j n y m a s p e k c ie p lo te k , o d n io s ę s ię do o p i s y w a n e g o p r z e z J e r z e g o T r z e b iń s k ie g o m o d e lu t w o r z e n i a n a r r a c ji, w k t ó r y m i s t o t n ą r o lę o d g r y w a ją s c h e m a t y n a r r a c y j n e 24. O n a r r a c j i m o ż n a m ó w ić w t e d y , g d y j e s t a k to r , in t e n c j a , s p o s o b y jej r e a liz a c j i, p r z e s z k o d y , c z a s i m ie j s c e z d a r z e n ia . U m y s ło w ą b a z ą do t w o r z e n i a n a r r a c j i j e s t s c h e m a t n a r r a c y j n y . S c h e m a t n a r r a c y j n y to m o d e l d r a m a tu r g ic z n y , d o ty c z y on o k r e ś lo n e j s f e r y ż y c ia c z ło w ie k a 25. W s k ła d j e g o s t r u k t u r y w c h o d z ą b o h a t e r o w ie , w a r t o ś c i, k o m p lik a c j e o r a z u w a r u n k o w a n ia i z w ią z a n e z n im i s z a n s e o s ią g n ię c ia c e ló w . N a b a z ie s c h e m a t ó w m o ż n a tw o r z y ć n ie o g r a n ic z o n ą ilo ś ć n a r r a c ji. N a p o d s t a w ie p o w y ż s z y c h e le m e n t ó w , w e d łu g T r z e b iń s k ie g o ,
narracja opisuje bohatera z określonym i intencjam i, który napotyka na trud ności w ich realizacji, a trudności te - w w yniku zdarzeń toczących się wokół zagrożonych intencji - zostają bądź nie zostają przezw yciężone26.
21 J. Majewski, dz. cyt., s. 77.
22 Por. S. Allan, Kultura newsów, tłum. A. Sokołowska, Kraków 2006, s. 111. 23 Stendhal, Czerwone i czarne, tłum. T. Boy-Żeleński, Warszawa 1997, s. 91.
24 Por. J. Trzebiński, Narracyjne konstruowanie rzeczywistości, w: Narracja jako sposób rozu m ienia świata, red. J. Trzebiński, Gdańsk 2002, s. 19-25.
25 Por. tamże, s. 23. 26 Tamże, s. 14.
T a k i s c h e m a t n a r r a c y j n y j e s t j e d n o c z e ś n ie u n iw e r s a ln y m s p o s o b e m r o z u m ie n ia r z e c z y w is t o ś c i s p o łe c z n e j . M o ż n a s t w ie r d z ić , ż e s t a n o w i o n p o d s t a w o w ą s t r u k t u r ę w ię k s z o ś c i p lo t e k m e d ia ln y c h .
S c h e m a t y n a r r a c y j n e d o ty c z y ć m o g ą n ie m a lż e w s z y s t k ic h s f e r ż y c ia : r o d z in n e g o , z a w o d o w e g o , k o le ż e ń s k i e g o , s ą s i e d z k ie g o c z y p o lit y c z n e g o . N a g r u n c ie t y c h p ła s z c z y z n f u n k c jo n o w a n ia c z ło w ie k a sw ó j s p o łe c z n y u z u s z y s k u j ą p lo tk i, k tó r y c h c z y t a n ie m o ż n a p o r ó w n a ć do p r o c e s u c z y t a n ia p o w ie ś c i p o d z ie lo n e j n a r o z d z ia ły . T r z e b iń s k i z a u w a ż a :
do czytania k siążk i m ożem y w racać w dowolnym czasie, aktualizując z łatw oś cią dowolną jej treść i ostatn ie zdarzenie przygotowuje n as do dalszych frag m entów 27. P o d o b n y m e c h a n iz m w y s t ę p u j e w p lo tk a c h p r a s o w y c h . W a r to r o z p a tr z y ć , w j a k i s p o s ó b b u d o w a n a j e s t t u o w a s t r u k t u r a n a r r a c y j n a . M a m y o to p ie r w s z y e l e m e n t s c h e m a t u n a r r a c y jn e g o : b o h a t e r ó w p lo t e k , o c z ę s t o s k o m p lik o w a n y c h ż y c io r y s a c h , w t r a k c ie r o z w o ju f a s c y n u ją c e j k a r ie r y , r o z w o d u lu b o g n is t e g o r o m a n s u . E d g a r M o r in s t w ie r d z a , iż „ O lim p ijc z y c y ”, g d y ż t a k n a z y w a ik o n y k u lt u r y p o p u la r n e j,
są w cieleniem m itu o zn alezien iu se n su życia w e w łasn ym pryw atnym życiu, [...] są w ielkim i wzoram i kultury m asowej i n iew ątpliw ie usiłu ją zdetronizo w ać daw ne wzory (rodziców, w ychow awców, bohaterów narodowych)28.
D a w id M a c D o n a ld z k o le i, k ie r u j ą c s ię s p o s t r z e ż e n i e m L e o L o w e n t h a la , z a z n a c z a :
w ciągu pierwszych 40 lat XX w iek u obniżyła się popularność artykułów o biznesm enach, fachowcach i politycznych przywódcach. O 50% natom iast w zrosła proporcja artykułów o ludziach dostarczających rozrywki, tak zw anych „zabawiaczach”. [...] W 1901 roku byli to głów nie poważni artyści - śpiew acy operowi, rzeźbiarze, pianiści, podczas gdy w 1941 roku są to w yłącznie gw iazdy film owe, gracze w baseb all i tym podobni. [...] L ow enthal nazyw a [ich - A. J.] „bożyszczami konsum pcji”29.
N i e m o ż n a b y ć ik o n ą p o p k u lt u r y b e z s p o łe c z e ń s t w a , b e z lu d z i, k tó r z y i n t e r e s u j ą s i ę k in e m , m u z y k ą c z y s z e r o k o p o ję tą r o z r y w k ą . J e s t to i s t o t n e , g d y ż to s p o łe c z e ń s t w o n a d a j e p e w n y m p e r s o n o m p r y m a t w a ż n o ś c i i p r z y c z y n ia s ię do r o z w ij a n ia k u l t u p lo t k i w m e d ia c h . W z r o s t z a i n t e r e s o w a ń lu d ź m i k u lt u r y p o p u la r n e j j e s t o c z y w iś c ie z w ią z a n y z r o z w o je m ś r o d k ó w m a s o w e g o p r z e k a z u : p r a s y , r a d ia , t e le w iz j i, a o b e c n ie I n t e r n e t u . Z m ia n y , k tó r e z a s z ł y w p ie r w s z e j p o ło w ie X X w ie k u , ś w ia d c z ą o w a ż n y m k u lt u r o w y m z w r o c ie w s f e r z e p u b lic z n e j i n o w y c h u p o d o b a n ia c h s p o łe c z n y c h . W r a z z r o z w o je m m e d ió w d o s z ło do w y k s z t a ł c e n i a w iz u a ln y c h k o d ó w p e r c e p c ji, p o p r z e z k tó r e lu d z ie z a c z ę li in a c z e j o d b ie r a ć r z e c z y w is t o ś ć . 27 Tamże, s. 25.
28 E. Morin, Duch czasu, tłum. A. Frybesowa, Kraków 1965, s. 103.
29 D. MacDonald, Teoria kultury masowej, w: Antropologia kultury. Zagadnienia i wybór
N a r r a c y jn y a s p e k t p lo tk i w k u ltu r z e p o p u la rn e j 1 5 9
D o p o p u la r n o ś c i p r z e d s t a w ie ń z n a n y c h o só b p r z y c z y n ił s i ę r ó w n ie ż ro zw ó j f o to g r a fii, k t ó r a w p ł y n ę ła n a to , ż e z a c z ę t o p o w ie r z c h o w n ie o d b ie r a ć in n y c h ( n a p r z y k ła d p o d w z g lę d e m a t r a k c y j n o ś c i w iz u a ln e j , a n ie r z e c z y w is t y c h o s ią g n ię ć ) . D z ię k i n ie j c e le b r y c i s t a l i s ię p o z o r n ie b l i ż s i ś w i a t u z w y k ły c h lu d z i. O b e c n ie r ó w n ie ż p r z y n a le ż ą o n i j e d n o c z e ś n ie do ś w i a t a r z e c z y w is t e go i m e d ia ln e g o . Ś w ia d c z ą o t y m lic z n e z d ję c ia , n a k tó r y c h p r e z e n t u j e s ię ic h id e a ln y w y g lą d z e w n ę t r z n y , s y m b o le ic h s t a t u s u i b o g a c tw a . W t a b lo i- d a c h o b s e r w u j e s ię f o to g r a fie z r o b io n e im w t r y w ia ln y c h s y t u a c ja c h , t a k ic h j a k z a k u p y lu b p o r a n n y j o g g in g . W t e n sp o s ó b lu d z ie z n a n i b a la n s u j ą m ię
d z y n a s z y m ś w i a t e m a s c e n ą , i c ią g le z a s łu g u j ą n a u w a g ę . W e d łu g b a d a c z a , g w ia z d y
poprzez swoją dw oistą i boską naturę wywołują u staw iczne krążenie pomię dzy św iatem projekcji i św iatem identyfikacji. [...] Są jakby kondensatoram i skupiającym i w sobie energię kultury m asowej. Ich druga natura, dzięki której każdy może w ejść w k ontakt z ich naturą boską, sprawia, że uczestniczą w życiu każdego człowieka. Łącząc w swoich osobach życie codzienne [...] stają się mode lam i kultury w sensie etnograficznym tego słowa, to znaczy wzorami życia30. Z k o le i J e a n - N o e l K a p fe r e r p o d k r e ś la , że:
żeby pozostać gw iazdą, ktoś in n y m usi kierow ać czyim iś tajem nicam i, kierować jego czasow ym i sekretam i i w kraplać zaufanie. Przejrzystość zabija gwiazdę: gw iazda nie jest kom panem . T otalna tajem niczość powoduje zn iknięcie gw iaz dy całkow icie. [...] O strożnie dozowana tajem nica utrzym uje w iarę, [...] fan pragnie posiadać trochę ekskluzyw nych informacji; pragnie chwilowo otworzyć okno na osobiste życie idola31.
K r e u je s ię t u t y p y lu d z k ie p o z o r n ie le p s z e od in n y c h , b o h a te r ó w , k t ó r z y n a p o d s t a w ie s w y c h w y b o r ó w z y s k u j ą p r a w o do u p o w s z e c h n i a n ia ( n ib y ) w a r t o ś c i i p r o w o k u ją c z y t e ln ik ó w do p o d ś w ia d o m e j id e n t y f ik a c j i z n im i. K a p fe r e r d od aje:
F ani żyją z sam otnej identyfikacji: gw iazda jest ich m odelem i ich źródłem toż sam ości. N ieste ty , gw iazda je st odległa i jest w skazane, by nikt nie m ógł zbli żyć się do św iętości zbyt blisko. [...] D zikus w ielbi drew niane i k am ienn e idole; cyw ilizow any człow iek w ielbi idoli z ciała i krwi, jak przypom ina nam George Bernard Shaw . Bałw ochw alczy fan pragnie stać się jednością z gw iazdą, po siąść jego lub ją, przyw łaszczyć sobie jego lub ją fizycznie i m en taln ie. G wiazda je st punktem osi jego tożsam ości, jego powietrzem , jego d uszą32.
W s p o łe c z n e j o b s e r w a c ji t e g o t y p u w iz e r u n k i to b o h a t e r o w ie p r z e z d u ż e „B”. I n a r r a c j e o n ic h tw o r z o n e s ą w ie l k ie , w d o s ło w n y m t e g o s ło w a z n a c z e n iu . W m ia r ę j a k s i ę w y d łu ż a j ą , u s z c z u p la s ię j e d n a k s k a l a p r e z e n t o w a n y c h p r z e z n ic h w a r t o ś c i, a r z e c z y w is t o ś ć , k tó r ą tw o r z ą , n a s u w a p o w a ż n e e t y c z n e w ą t p liw o ś c i. 30 E. Morin, dz. cyt., s. 103.
31 J.-N. Kapferer, Rumors: Uses, Interpretations, and Images, New Brunswick 1990, s. 178. 32 Tamże, s. 177.
W a r t o ś c i to d r u g i e l e m e n t s t r u k t u r y n a r r a c y j n e j. Z w ią z a n e s ą o n e z in te n c j a m i, c e la m i ż y c ia b o h a t e r ó w p lo te k . I c h w a r t o ś c i - to s u k c e s , m i ło ś ć , p ie n ią d z e , lu k s u s , p o d r ó ż e , p o p u la r n o ś ć , k o n s u m p c j a n a p o k a z . P r e z e n t u j ą n o w o c z e s n e s t y le ż y c ia , k tó r e c z ę s to w i ą ż ą s ię z o s t e n t a c y j n y m p r ó ż n o w a n ie m . N ie d ą ż ą j u ż do p r e z e n t a c j i s o b ą c e n n y c h w a r t o ś c i p r z y c z y n ia ją c y c h s i ę do p o s t ę p u lu d z k o ś c i, j a k to b y ło w p r z y p a d k u p o p u la r n y c h lu d z i p o c z ą t k u X X w ie k u . J a k p o d a je M a c D o n a ld , b o ż y s z c z a k o n s u m p c j i
zdają się [...] w prowadzać w św iat sn u i m asy nie są ju ż zdolne pojmować bio grafii w pierw szym rzędzie jako środka orientacji i w ykształcenia. Zam iast „dążących” m am y „biorących”. [...] Zdają się oni być zw olennikam i fan tasm a gorii społecznego bezp ieczeń stw a na sk alę św iatow ą, a ta k a p ostaw a równa się żądaniu, aby im dawano w szystko, co im potrzebne do rozm nażania się i zabaw y33.
C e le b r y c i c z ę s t o j a w i ą s ię j a k o lu d z ie b e z z a s a d , n o r m i w a r t o ś c i, lu d z ie z m ie n n i, c h w ie jn i, m o c n o z a n u r z e n i w ś w ie c ie m a t e r ia l n y m i k o n s u m p c j o n iz m ie . Z n a n i s ą t u w ie l b ic ie le d r o g ic h s a m o c h o d ó w , to r e b e k , d r o g ic h f u t e r , p o d r ó ż y , n a j n o w s z y c h t r e n d ó w w m o d z ie . W y z n a j ą g łó w n ie w ia r ę w filo z o fię p ie n ią d z a . P lo t k a u w y p u k la c z ę s t o t ę w a r t o ś ć , z a w ie r a j ą c d a n e d o ty c z ą c e z a r o b k ó w g w ia z d p o p k u ltu r y , w a r t o ś c i m a t e r ia ln e j ic h p o s e s j i i w y tw o r ó w a r t y s t y c z n y c h lu b s u m z w ią z a n y c h n a p r z y k ła d z d z ie d z ic z e n ie m lu b in t e r c y z a m i. L u d z ie s h o w - b iz n e s u is t n i e j ą p o z a s f e r ą s a c r u m . S ą c a łk o w ic ie f iz y c z n i w sw e j m a t e r ia ln o ś c i, a z a r a z e m j e s t to f iz y c z n o ś ć ilu z o r y c z n a , m e d ia ln a . P lo t k a w y d o b y w a n a ś w ia t ło d z ie n n e c z ę ś c ie j a n t y w a r t o ś c i b o h a t e r ó w n iż w a r t o ś c i. W y p o w ie d z i g w ia z d p o d d a w a n e s ą c z ę s t o o s tr e j k r y t y c e , z ł o ś l i w y m , ir o n ic z n y m k o m e n t a r z o m . U w y p u k la n e s ą s z c z e g ó ln ie w a d y w y g l ą d u z n a n y c h lu d z i lu b n ie s t o s o w n o ś ć ic h str o ju . T r u d n o s t w ie r d z ić , j a k ie r z e c z y w is t e w a r t o ś c i p r z y ś w ie c a j ą b o h a t e r o m p lo tk a r s k ic h m a g a z y n ó w , p o n ie w a ż p lo t k a n ie m u s i b y ć w ia r y g o d n a . W p r z e c i w i e ń s t w ie do le g e n d y m ie j s k ie j , k tó r a , j a k p is z e D a le , „ n ie j e s t p o s t r z e g a n a j a k o ż a r t, [. . . ] s ł u c h a c z p o w in ie n u w ie r z y ć , ż e j e s t p r a w d ą ”34. Z d r u g ie j j e d n a k s t r o n y p lo tk a p r z y p o m in a ć z a c z y n a s p e c y fic z n y ty p s a t y r y s p o łe c z n e j, w k tó r e j w s z e lk ie c z y n n o ś c i lu d z i p o p k u lt u r y p o d d a w a n e s ą o c e n ie . O c e n a t a n ie j e s t o p a r t a j e d n a k n a ż a d n y m t r a d y c y j n y m s y s t e m i e w a r t o ś c i, le c z b a z u je n a w ie l u r ó w n o le g ły c h a k s jo lo g ia c h p o s tm o d e r n is t y c z n y c h . K o m p l i k a c j e , s p o s o b y r e a liz a c j i c e ló w i p r z e s z k o d y , k t ó r e b o h a t e r o w ie p lo t e k n a p o t y k a j ą n a sw e j d r o d z e , p r ó b u ją c z r e a liz o w a ć s w e w a r t o ś c i, p o z w a la j ą w s k a z a ć n a k o le j n y e l e m e n t o b e c n y w s c h e m a c ie n a r r a c y j n y m p lo tk i. S p lo t y r ó ż n y c h d z ia ła ń b o h a t e r ó w s ą g w a r a n c j ą i s t n i e n i a p r ę ż n e j r y n k o w e j p o z y c ji w m e d ia c h t e g o t y p u p r z e k a z ó w . K o m p lik a c je w i ą ż ą s ię n ie r o z e r w a ln ie z w a r t o ś c i a m i i in t e n c j a m i b o h a te r ó w . Ic h o b e c n o ś ć w p lo t c e to z n a k z a r z ą d z a n ia lu d z k ą b io g r a f ią . I k o n a p o p k u lt u r y p o s t a w io n a j e s t 33 D. MacDonald, dz. cyt., s. 550. 34 R. Dale, dz. cyt., s. 20.
N a r r a c y jn y a s p e k t p lo tk i w k u ltu r z e p o p u la r n e j 1 6 1
c z ę s t o w o b e c ż y c io w y c h w y b o r ó w , z d a r z e ń , w k tó r y c h c ie r p i, j e s t s z c z ę ś li w a lu b p o d e jm u je d e c y z je , od k tó r y c h z a l e ż y je j ż y c ie . S c h o d z i w t e n s p o s ó b z e s w e g o O lim p u , s t a j e s ię j e d n ą z t łu m u .
L o s y b o h a te r ó w p lo te k w y r ó ż n ia ją ż y c io w e z a k r ę ty , c h w ile s u k c e s u i z a ł a m a n ia , tr iu m fy i p o ra żk i. C z ę s to c z y ta m y o n ic h w k lu c z o w y c h d la p o s ta c i m o m e n ta c h , w p r z e d e d n iu p o d jęc ia w a ż n y c h d ecyzji, po p r z e k r o c z e n iu p e w n y c h e ta p ó w ż y c ia . J a k p o d k r e ś la ją D a n ie l D a y a n i E lih u K a tz , m e d ia p o k a z u ją
rytu ały przej ścia głów nych bohaterów - ich zaślubiny, śmierć, akt m ianow ania na stanow isko [...], m elodram atyzują zm ienne koleje losu pom niejszych notab li, pokazują ich drogę przez poszczególne stacje życia35.
O w y c h p r z e ło m o w y c h c h w il, k tó r e s t a n o w ią z a r ę c z y n y , ś lu b y , r o z w o d y , c ią ż e , m a c ie r z y ń s t w o , p r e m ie r y film o w e , k o n c e r t y , w y p a d k i, p o d r ó ż e , c h o r o b y i ś m ie r c i, j e s t w p lo tk a c h w ie l e . N ie i s t n ie j e w ła ś c iw ie t e m a t t a b u , g d y ż i s t o t ą p r z e k a z u j e s t to , b y o d b io r c a s p y ta ł: I co b ę d z ie d a le j? J a k ie lo s y c z e k a j ą t y c h z n a n y c h - a k to r a , a k to r k ę , m u z y k a , p io s e n k a r k ę , r e ż y s e r a , s h o w m a n a , p r e z e n t e r k ę , m o d e lk ę , t a n c e r k ę itd .? J e s t to s w o i s t a r ó ż n o r o d n o ś ć ż y c io w y c h z d a r z e ń , k o m p lik a c ji, k tó r e p o ja w ia j ą s ię w ż y c io r y s a c h lu d z i z p o z o r u w s z e c h m o c n y c h . W e d łu g T r z e b iń s k ie g o , is t o t ą k a ż d e j n a r r a c j i j e s t w ł a ś n i e o w a „ z m ie n n o ś ć p o z y t y w n o ś c i - n e g a t y w n o ś c i e p iz o - d ó w ”36. J e d e n b o h a t e r d z ię k i f r a g m e n t a r y c z n e j s t r u k t u r z e n a r r a c ji w p lo t c e m o ż e p r z e ż y w a ć c a ł ą g a m ę s z c z ę ś li w y c h lu b n i e s z c z ę ś l iw y c h o k o lic z n o śc i. T a s p e c y f ic z n a n a r r a c j a w p lo tc e o g n is k u j e s ię w o k ó ł j e d n e g o e p iz o d u , a c z ę s t o s t a n o w i r o z w in ię c ie p o p r z e d n ie g o . P r z y jm u je w t e n sp o s ó b c h a r a k t e r o d c in k o w y , m a c i ą g p r z y c z y n o w o -s k u t k o w y . J e d n a p lo t k a j e s t f r a g m e n t e m w ię k s z e j c a ło ś c i, s t a n o w i j a k b y s e k w e n c j ę n a r r a c y j n ą , k o le j n ą s c e n ę . T e n f r a g m e n t a r y c z n y s t y l s c a la n i a n a r r a c j i j e s t z n a m ie n n y d la p lo tk i. Ż y c ie g w ia z d u k a z a n e j e s t d z ię k i t e m u j a k o d y n a m ic z n e , z m i e n i a s i ę j a k w k a le j d o s k o p ie , le c z j e d n o c z e ś n ie ż a d n a z m ia n a n ie n a s t ą p i b e z w c z e ś n ie j s z y c h t a k ic h , a n ie in n y c h o k o lic z n o ś c i. M o ż n a r o z p o z n a ć s c h e m a t y h is t o r ii r o m a n ty c z n y c h , t r a g ic z n y c h , k o m e d io w y c h i w i e l u in n y c h . W r a m a c h t a k k s z t a łt o w a n y c h h i s t o r i i r o z t a c z a s ię f a m a t a j e m n ic z o ś c i, n ie d o p o w ie d z e n ia , n ie p e w n o ś c i. W ą t p liw y s t a t u s p r a w d y c z y f a łs z u d o d a je t y lk o a t r a k c y j n o ś c i p r z e k a z o w i p lo tk i, p o d s y c a c ie k a w o ś ć i r o d z i p y t a n ie , co w ż y c iu b o h a t e r a j e s t p r a w d ą . C z a s i m i e j s c e z d a r z e n i a to k o le j n e n ie o d łą c z n e e l e m e n t y s c h e m a t ó w n a r r a c y j n y c h . P o d o b n ie j a k f a b u ła , p lo t k a j e s t o s a d z o n a w c z a s ie i w p r z e s t r z e n i. M o ż e p r z e n ie ś ć do in n e g o k r a ju , n a c u d o w n e „ r a j s k ie ” w y s p y , g d z ie g w ia z d o r s p ę d z a w a k a c je , n a p la n f ilm o w y lu b z a k u l i s y k o n c e r tu , a t a k ż e do d o m u z n a n e g o c e le b r y t y . M ie j s c e z d a r z e ń n a r r a c y j n y c h to c z ę s t o tło , n a k tó r y m w y s t ę p u j e g w ia z d a , w d o s ło w n y m t e g o s ło w a z n a c z e n iu , k ie d y p lo tc e t o w a r z y s z y z d j ę c ie m ie j s c a a k c ji ( n a p r z y k ła d p r z y ła p a n ie 35 D. Dayan, E. Katz, Wydarzenia medialne. Historia transmitowana na żywo, Warszawa 2008, tłum. A. Sawisz, s. 77.
b o h a t e r ó w p r z e z p a p a r a z z i n a r ó ż n y c h c z y n n o ś c ia c h ). K w e s t ia c z a s u r ó w n ie ż w y m a g a u k o n k r e t n ie n i a . J e s t to z a w s z e c z a s a k t u a ln y , m o ż n a s t w i e r d z ić , ż e m o m e n t a ln y ; s w o is t e „ ż y c ie c h w ilą ” in n y c h lu d z i to ż y c ie o b s e r w u ją c y c h . P lo t k a to t e k s t , k t ó r y o d w o łu je s ię do p r z e s z ło ś c i i j e d n o c z e ś n ie z n i ą z r y w a p r z e z s w ą m ig o tliw o ś ć , s z y b k o ś ć - in t e n s y f ik u j e ż y c ie a k t u a ln o ś c ią , w ie c z n e „ tu i t e r a z ”; o d n o s z ą c s ię do p r z e s z ło ś c i, s k u p ia w s o b ie i in t e n s y f ik u j e t e r a ź n ie j s z o ś ć . P r o j e k t u je s ię w n ie j ż y c ie n e w s o w e p r z e p e łn io n e s iln y m i, c h w ilo w y m i b o d ź c a m i e s t e t y c z n y m i , e r o t y c z n y m i, p ie n ię d z m i i s ła w ą . U lo t n o ś ć t y c h h e d o n is t y c z n y c h w a r t o ś c i o d p o w ia d a s t y l i s t y c e p r z e k a z u . „ N e w s y z a c j a ” ż y c ia z a s p r a w ą p lo t k i u j a w n ia n ie p o k o ją c ą d ia g n o z ę o b a n a ln o ś c i i t r y w ia ln o ś c i e g z y s t e n c j i w w a ż n y c h d la c z ło w ie k a d u c h o w y c h a s p e k t a c h . W p lo tk a c h z a u w a ż y ć m o ż n a s p ły c e n i e i s k r ó c e n ie g łę b s z e j n a d n im i r e f le k s j i. Ż y c ie w t y m k o n t e k ś c i e to s f e r a „ p o s z a tk o w a - n a ”, p o c ię t a n a b a r d z ie j b ą d ź m n ie j s p ó jn e e p iz o d y . W p is a n ie p lo t k i w k u lt u r ę „ n e w s y z a c j i” ż y c ia o z n a c z a s i l n ą w s p ó ł c z e ś n ie w k u lt u r z e p o p u la r n e j t e n d e n c j ę do p r z y s p ie s z e n i a j e g o p r o c e s ó w . P lo t k a j e s t m ig a w k ą u t k a n ą z s ie c i w s p o m n ie ń z a c h o w a n y c h p r z e z o d b io r c ę o s t a t n ie g o d o n ie s ie n ia m e d ia ln e g o , s o c z e w k ą p o w ię k s z a j ą c ą ż y c ie g w ia z d do r o z m ia r ó w g a la k t y k i. S p o s ó b p r e z e n t a c j i p lo t k i m o ż n a o p is a ć tr z e m a p r z y m io t n ik a m i s t o p n ia w y ż s z e g o „ sz y b c ie j, k r ó c e j, g ło ś n ie j ”37. P lo t k a to t a k ż e o b ja w w s p ó łc z e s n e g o p o p k u ltu r o w e g o v o y e r y z m u . P o c z ą t k i i c h a r a k t e r t e g o z j a w is k a w k o n t e k ś c i e p r a s y p o ls k ie j o p is a ła w n ie p u b lik o w a n e j j a k d o tą d p r a c y O lg a B i a łe k - S z w e d 38. B a d a c z k a t a z a z n a c z y ła , że:
voyeryzm prasowy [...] to tem at nowy [....] najczęściej będzie on definiowany jako podglądanie, obserwow anie ludzi, odkrywanie ich tajem nic, a naw et in w a
zja na pryw atność39.
P ie r w o t n ie t e r m in t e n m a s w e ź r ó d ło w X IX w ie k u , w p s y c h o a n a liz ie , k ie d y s t o s o w a n o g o do o p is u n ie t y p o w y c h fo r m z a s p o k a j a n ia p o tr z e b s e k s u a ln y c h ; b y ło to r z e k o m e z a b u r z e n ie p s y c h ic z n e , ro d z a j z b o c z e n ia .
Voyeryzm w id zian y w kontekście kulturow ym dojrzewał powoli, ale system a tycznie, rósł z każdym nowo powstającym tabloidem , z każdym program em reality, z każdą now ą stroną in tern etow ą nastaw ion ą na podglądanie40.
W e f e k c ie k u lt u r a p o p u la r n a o t w o r z y ła s i ę n a to w s z y s t k o , co w c z e ś n ie j s t a n o w iło s p o łe c z n e ta b u : n a g o ś ć , a s p e k t y ż y c ia e r o t y c z n e g o i r o d z in n e g o in n y c h lu d z i, n a s e k r e t y p o lit y k i, k u l i s y w ła d z y itd . J e d n o c z e ś n ie t o w a r z y s z y ła t e m u z j a w is k u k p in a , s z y d e r s t w o , w y ś m ia n i e in n y c h , k tó r y c h s ię 37 W. Godzic, Jasne i ciemne strony tabloidów, „Polityka.PL”, wyd. z 30 czerwca 2005, [online] <http://www. polityka. pl/spoleczenstwo/niezbednikinteligenta/150514,1, jasne-i-ciemne- -strony-tabloidow.read>, dostęp: 26.02. 2011.
38 Por. O. Białek-Szwed, Voyeryzm medialny: w kontekście współczesnej prasy w Polsce, Lublin 2010.
39 Tamże, s. 17. 40 Tamże, s. 26.
N a r r a c y jn y a s p e k t p lo tk i w k u ltu r z e p o p u la rn e j 1 6 3
p o d g lą d a ( t a k z w a n a s k o p o f ilia ) - w i e l k i u p u s t s p o łe c z n y c h e m o c ji. W s p ó ł g r a ł z t y m p o w s z e c h n y e k s h ib ic j o n iz m o b n a ż a n y c h , a t a k ż e s w o is t y n a r c y z m - i to z a r ó w n o t y c h , co p a tr z ą , j a k i ty c h , k tó r z y s ą o b s e r w o w a n i. T ę m a c h in ę s a m o n a p ę d z a j ą c e g o s ię v o y e r y z m u w p o p k u lt u r z e w s p ó łtw o r z y p lo tk a :
Podglądani celebryci to gw iazdy na m iarę w spółczesnego sp ołeczeństw a kon sum pcyjnego, twór przem ysłu kulturow ego, który nie m oże funkcjonować poza m ediosferą: papierek lakm usow y społecznych gustów , zainteresow ań, soczew k a skupiająca rozm aite rejestry życia społecznego41.
P lo t k o w a n ie to r ó w n ie ż w i e l k i m e d ia ln y s y s t e m k o n t r o li i n a d z o r u , p r z y p o m in a j ą c y w s p ó ł c z e s n y B e n t h a m o w s k i p a n o p t ic o n 42 - o b s e r w a c ję i n n y c h lu d z i z u k r y c ia , w ie l k i e n a d z o r u ją c e p o d g lą d a c t w o n a m a s o w ą s k a lę , w y e k s p l o a t o w a n y do g r a n ic m o ż liw o ś c i s y s t e m d e m o k r a ty c z n y . N a s u w a j ą s ię w ię c in t e r p r e t a c j e p lo t k i j a k o n a r z ę d z ia s łu ż ą c e g o s p o łe c z n y m m e c h a n iz m o m w ła d z y . W s p ó łg r a ło b y to z d o m in u ją c y m d z iś p o g lą d e m , ż e ż y j e m y w s p o łe c z e ń s t w ie r y z y k a , n ie p e w n o ś c i, o b s e s y j n e j w r ę c z c z u j n o ś c i p r z e r a d z a ją c e j s i ę w s k r a j n y n e u r o t y z m . W id a ć to w ł a ś n i e w a s p e k c ie p lo t k o w a n ia . M o ż n a d o s tr z e c fo r m ę s w o is t e j s p o łe c z n e j p lo t k a r s k ie j p s y c h o z y w m e d ia c h , o b ja w ia ją c e j s ię n ie s k o ń c z o n y m c i ą g ie m p y ta ń : K to z k im ? K ie d y ? D la c z e g o ? C o s ię z a t y m k r y je ? O w a p r z e z r o c z y s to ś ć j e s t m a s o m p o tr z e b n a , j e s t k o n ie c z n a j a k p r z e s ą d , b y m ia ły p o c z u c ie ilu z o r y c z n e j w ła d z y n a d ż y c ie m , w y d a r z e n ia m i i in n y m i p r ę ż n ie j s z y m i g r u p a m i s p o łe c z n y m i. W id z i s ię j e d n a k to , co s i ę c h c e w id z ie ć , p e w n e in fo r m a c je s ą w y r ó ż n io n e , in n e m u s z ą z o s t a ć u k r y te . T o im a g in a c y j n a t r a n s p a r e n t n o ś ć , ż y c ie ilu z j ą w d o b ie p r o c e s ó w , k tó r e w y m y k a j ą s ię k o n t r o li z w y k łe g o ś m ie r t e ln ik a . J a h o d a t w ie r d z i, ż e „rozw ój p r z e s ą d ó w [ n a s t ę p u j e - A . J .] t a m , g d z ie o ta c z a ją c e c z ło w ie k a w a r u n k i w y m y k a j ą s ię s p o d j e g o k o n t r o li”43. P lo t k i, p o d o b n ie j a k p r z e s ą d , g e n e r u j ą p o z o r n y ła d z n a c z e ń , p o c z u c ie w a ż n o ś c i i k o n t r o li ż y c ia :
szuk anie ładu, regularności i zn aczenia jest ogólną cechą procesów ludzkiego m yślen ia. J est to jed en z naszych najbardziej operatyw nych sposobów adapta cji do n ieu stan n ie zm ieniającego się św iata44.
Z n a m ie n n e , j a k t w i e r d z i d a le j J a h o d a , ż e lu d z ie „ b ęd ą s k ło n n i p o s t u lo w a ć i s t n i e n i e j a k ie j ś s t r u k t u r y t a m , g d z ie jej w r z e c z y w is t o ś c i n ie m a 45. M o ż n a w y w n io s k o w a ć , ż e o d c z y t u ją o n i w p lo tk a c h s t r u k t u r y n a r r a c y jn e , ż e s ą w t a k ą in t e r p r e t a c j ę w m a n ip u lo w a n i. E l iz a b e t h B ir d z a u w a ż a :
41 Tamże, s. 166.
42 Analizę tego systemu obserwacji opisał Michel Foucault w swym studium o narodzi nach więziennictwa pt. Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, tłum. T. Komendant, War szawa 1993, s. 240-251. W ten sposób plotka wpisywałaby się w aspekty dyskursów dotyczą cych współczesnych form władzy i wiedzy.
43 G. Jahoda, dz. cyt., s. 190. 44 Tamże, s. 210.
Adepci dzienn ik arstw a są zachęcani przez podręczniki, żeby w w ydarzeniu od kryć „historię” (czyt. opowieść), używ ając tego sam ego rodzaju kryterium - kon fliktu, dram atu, nowelow ości - w tak i sam sposób jak u stn y opowiadacz46. W t e n sp o s ó b n e w s s t a j e s ię h is t o r ią :
n ie istn ieje, dopóki nie jest napisany, dopóki n ie staje się historią. [...] „dobra opowieść” je st jak id ea w ażności i zn aczenia47.
W a r to p r z y t y m z a u w a ż y ć , ż e k r y je s ię w t y m co ś w ię c e j n iż z w y k ła o p o w ie ś ć . P lo t k i w p i s u j ą s i ę r ó w n ie ż w k o n c e p c ję r y t u a ln o - m ity c z n e j k o m u n ik a c j i. J ó z e f M a j e w s k i p is z e , ż e „ ś w ia t m e d ió w d z ia ła w r y t m r y t u a łu . M e d ia m a ją s t r u k t u r ę r y t u a l n ą ”48. Ś w ia d c z y o t y m p o w t a r z a ln o ś ć i se r y j- n o ś ć p r o g r a m ó w t e le w iz y j n y c h , r a m ó w e k , film ó w , w ia d o m o ś c i i s e r i a l i n a d a w a n y c h o t y c h s a m y c h g o d z in a c h 49:
Tabloidy ta k naprawdę codziennie zalew ają n as „tym sam ym ”, proponują codzienną „powtórkę z tej samej rozrywki”, karm ią do złud zenia podobnymi do siebie opowieściam i „na ten sam tem a t”, w których zm ieniają się, w ym ie n iane jak pionki, tylko poszczególne „osoby dram atu”, jego czas i m iejsce oraz rekw izyty50.
B a d a c z d o d a je , ż e „ W s p ó łc z e ś n ie n a w z ó r m itó w a r c h a ic z n y c h f u n k c jo n u j ą d z ie n n ik a r s k ie r e la c je , » o p o w ie śc i« o r ó ż n y c h w y b it n y c h , w y ją t k o w y c h c z y n a d z w y c z a j n y c h p o s t a c ia c h , g w ia z d a c h c z y c e le b r y t a c h ”51. P r z y p o m i n a ją o n e p r a d a w n e o p o w ie ś c i o b o h a t e r a c h i p o s ta c ia c h h e r o ic z n y c h , k tó r e d la p ie r w o t n y c h s p o łe c z e ń s t w b y ły w z o r a m i ż y c ia , d z ia ła n ia i p o s tę p o w a - n i a 52. M ir c e a E lia d e r ó w n ie ż o p is y w a ł k o h e r e n c j ę m it ó w z m e d ia m i. D o s t r z e g a ł j ą g łó w n ie w p ła s z c z y ź n i e t e m p o r a ln e j , w id z ia ł w m ita c h m e d ia l n y c h o p o w ie ś c i r e k o n s t r u u j ą c e s w o is t y , n o w y , w ie c z n y p o c z ą t e k , p o n o w n e s t w a r z a n ie ś w i a t a n a p r z e k ó r lin e a r n o ś c i c z a s u i u p ły w o w i h i s t o r i i 53. P lo t k a j e s t p o z b a w io n a lin e a r n i e p o jm o w a n e g o w y m ia r u c z a s o w e g o , j e s t o w ą n i e u s t a n n ą n o w o ś c ią , w s k r z e s z a n i e m ż y c ia in n y c h lu d z i, m e t a fo r ą w s p ó łc z e s n e g o , p r z y s p ie s z o n e g o s t y l u ż y c ia . B y o p r z e ć s ię p r z e m ij a n iu c z a s u , t r z e b a g o c ią g le p o n a w ia ć w j e g o m o m e n t a ln o ś c i. O w a t a k t y k a r e n o v a t i o h i s t o r i i j e s t w ł a ś n i e m o ż liw a d z ię k i p lo tc e . Z a k o r z e n ie n ie p lo tk i
46 S.E. Bird, C J’s Revenge: A Case S tu d y o f News as Cultural N arrative, w: Media
Anthropology
, red. E.W. Rothenbuhler, M. Coman, California 2005, s. 222.
47 Tamże.
48 J. Majewski, dz. cyt., s. 85.
49 Por. tamże. O rytualnych funkcjach mediów pisali między innymi tacy antropologowie, jak cytowani już D. Dayan i E. Katz, oraz D. McQuail, na przykład w opracowaniu Teoria
kom unikowania masowego
, tłum. M. Bucholc, A. Szulżycka, Warszawa 2007. Artykuły na te
mat mitu w komunikacji medialnej znajdziemy we wspomnianej książce pod red. M. Comana i E.W. Rothenbuhlera Media Anthropology.
50 J. Majewski, dz. cyt., s. 85-86. 51 Tamże, s. 89.
52 Por. tamże.
53 Por. M. Eliade, M ity współczesnego świata, w: tenże
,
Mity, sny, misteria, tłum. K. Kocjan,
Warszawa 1994, s. 24.N a r r a c y jn y a s p e k t p lo tk i w k u ltu r z e p o p u la rn e j 1 6 5
w p e r s p e k t y w ie r y t u a ln o - m ito lo g ic z n e j p o z w a la te ż m ó w ić o te r a p e u t y c z n e j r o li p lo t k i w e w s p ó ł c z e s n y m s p o łe c z e ń s t w ie . M a j e w s k i k o n s t a tu j e :
inforozryw ka m ediów staje się jak ąś pomocą w radzeniu sobie z tragicznoś cią ludzkiej egzystencji i jednocześnie poświadcza tę tragiczność, zm aganie się z trudnościam i życia, tęsk n otę za sp ełn ieniem , dram at w alk i dobra ze złem, nadzieję na lepsze życie, pokonanie trudności, osiągniecie sukcesu, sp ełnienie się... D la w ielkich rzesz - przynajmniej w św iecie Zachodu - n ie filozofia, nauka teologia, religie czy K ościoły, jaw iące się jako nazbyt abstrakcyjne, przeracjo- n alizow ane, p rzein telek tualizow ane i nieżyciowe, ale m edia tabloidow e, w tym dziennikarstw o inforozrywkowe, p ełn ią funkcję „źródła m ądrości o prawdzi w ym życiu”, na sposób irracjonalny i nieśw iadom y, em ocjonalny i odczuciowy instruując, jak żyć i radzić sobie z ciężaram i czasu historycznego54.
K o n s t r u o w a n e w t e n sp o só b w ą t k i z a w ie r a j ą c e f a k t y z ż y c ia in n y c h l u d z i w y s t a w i a n e s ą n a s p r z e d a ż . W p is y w a n e s ą w k o n t e k s t w s z e c h o g a r n ia ją c e j k o n s u m p c j i. S w o ją r e to r y k ą , c z ę s t o t liw o ś c ią , p e r s w a z ją , a tr a k c y jn ą , la k o n ic z n ą fo r m ą i t o w a r z y s z ą c y m jej z n a k ie m w iz u a ln y m p lo tk i p r z y p o m i n a ją r e k la m y . S t y l w y p o w ie d z i w te g o t y p u m ik r o n a r r a c ja c h j e s t z w ię z ły , k o n k r e tn y , la p id a r n y , ir o n ic z n y , h ip e r b o liz u j ą c y , w y n ik a j ą c y z n ie p e w n y c h p r z e s ła n e k . T o p o w ie r z c h o w n a a n a liz a w ą t k ó w a m o r a ln y c h i k o n t r o w e r s y j n y ch : r o z w o d ó w , g w a łt ó w , r o m a n s ó w , b lu ź n ie r s t w , c z ę s t o a g r e s ji, s k ło n n o ś c i z n a n y c h lu d z i do p r z e m o c y , a lk o h o lu i n a r k o ty k ó w . E f e k t s k u t e c z n o ś c i p lo t k i ( c z y li d o ta r c ia do j a k n a jw ię k s z e j lic z b y lu d z i) o p ie r a s i ę c z a s e m n a p o e t y c e s z o k u i z a s k o c z e n ia , m o ż n a p o w ie d z ie ć , ż e p lo t k a m a w s o b ie e l e m e n t n ie s p o d z ia n k i. E k s p r e s y w n a s t y l i s t y k a p lo tk i j e s t d la c z y t e ln ik ó w p o z n a w czo i e m o c jo n a ln ie a t r a k c y j n a . C z ę s to s ą c y t o w a n e w y p o w ie d z i z n a jo m y c h b o h a t e r ó w , ic h p r z y ja c ió ł, m e n a d ż e r ó w , a t a k ż e s a m y c h b o h a t e r ó w , k tó r z y d e m e n t u j ą lu b p o tw ie r d z a j ą k r ą ż ą c e o n ic h p o g ło s k i. N a r r a c j a p r o w a d z o n a j e s t w tr z e c ie j o s o b ie , c h o c ia ż m o g ą z d a r z y ć s ię p lo tk i, k tó r e r o z p o w s z e c h n ia o s o b ie s a m c e le b r y t a w c e lu z w r ó c e n ia n a s ie b ie u w a g i, z y s k a n ia roz- g ło s u 55. N a tej n ie p o k o ją c e j p ła s z c z y ź n ie p o s z u k u je m y w z o r ó w lu d z k ic h , a r c h e t y p ó w o p o z o r n ie w y r a ź n y c h k o n t u r a c h o s o b o w o ś c io w y c h i s t y la c h ż y c ia . T e n t y p k o m u n ik o w a n ia u p r z e d m io t a w ia j e d n a k is t o t ę lu d z k ą w s t o p n iu d o tą d n ie s p o t y k a n y m . W y s t a w ia jej r z e k o m ą b io g r a f ię n a s p r z e d a ż . P lo t k a j e s t w t e n s p o s ó b is t o t n y m s y m p t o m e m p r z e m ia n k o m u n ik a c y j n y c h n a s z y c h c z a s ó w . W jej o b r ę b ie tw o r z y s ię n ie b e z p ie c z n a p r z e s t r z e ń w tó r n e j k u lt u r o w e j s o c ja liz a c ji, k tó r e j t o w a r z y s z y a s p e k t n a r r a c y j n y . J a k c z y t a m y w k s ią ż c e N a r r a c j a j a k o s p o s ó b r o z u m i e n i a ś w i a t a - p o ja w ia s ię „ in n y m o ż liw y ś w ia t , j a w ią c y s ię w d o ś w ia d c z e n iu jej u c z e s t n ik ó w j a k o r e a ln y
54 J. Majewski, dz. cyt., s. 88.
55 Paradygmat narracyjny plotki to również paradygmat estetyzacji życia - estetyzacji, atrakcyjności czy wręcz stylizacji biografii (typy gwiazd: w stylu porno, enfant terrible, „nie grzeczne dziecko popkultury”, typ zbuntowany, outsider). Plotka służy tworzeniu legendy arty sty, koloryzowaniu zdarzeń z przeszłości jego życia, które on sam może rozpowszechniać w for mie zmyślonej. W tym kontekście wchodzą w grę ważne problemy mityzacji życia artysty (lub pseudoartysty), a także trudności oceny i weryfikacji prawdy o nim przez przyszłe pokolenia.
