• Nie Znaleziono Wyników

"Paß auf! Hier kommt Grosz". George Grosz und der Berliner Dadaismus

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share ""Paß auf! Hier kommt Grosz". George Grosz und der Berliner Dadaismus"

Copied!
17
0
0

Pełen tekst

(1)

A C T A U N I V E R 8 I T A T I 3 L 0 D Z I B N 3 I S POLIA LITTBRARIA 2 1 , 1986

M arion KI5n i « , F ran k König ■PAß AUP! HIBR KOMMT GROSZ".

GEORGE GROSZ UND DER BERLINER DADAISMUS

Die Z e i t s e i n e r g r ö ß te n E r fo lg e e r l e b t e George G ro sz (1093-1959) i n B e r li n d e r zw an z ig er J a h r e a l e s a t i r i s c h - b i s s i g e r , d i e mora-l i s c h e Verkommenheit d e r s p ä tb ü r g e r mora-l ic h e n G e s e mora-lmora-ls c h a f t e n tmora-l a r v e n d e r Z e ic h n e r und M a le r. S e in k ü n s t l e r i s c h e r Schw erpunkt l a g z w e i f e l s -ohne im B e re ic h d e r b ild e n d e n K u n st, dennoch v erb an d s io h b e i ihm dae z e ic h n e ri s c h e D a re te llu n g sre rm ö g e n von Anfang an m it V ersuchen auch d e r s a h r i f t l i o h e n R e a k tio n a u f ä u ß e r* E i n f l ü s s e . Sohon während « e in e a S tudium s - z u n ä ch s t . an d e r K ö n ig lic h S ä c h s is c h e n Akademie d e r K ünste i n D re sd en , dann an d e r K unstgew erbesoh ule i n B e r li n - fo rm te s i c h s e in e b e so n d e re Sehw eis* d e r G e s e l l s c h a f t , d ie ih n s p ä -t e r a l s D a d a is-te n zum p ro v o z ie re n d e n " B ü rg ers c h re c k " werden l i e ß .

S e in Unbehagen am w ilh e lm in is c h e n D eu tsch la n d wuchs i n dem Maoe, in dem s i c h s e i n a n a ly ti s c h e s B eobachtungsverm ögen s c h ä r f t * . G rosz v e r s u c h t* schon a l s K u n s ts tu d e n t, s e in Z e ich a n stu d iu m d u rc h s c h r i f t -l i c h * A na-lysen zu v e r t i e f e n , um dad uro h noch k l a r e r e Aussagen Ober d en b e o b a c h te te n G egenstand t r e f f e n zu können:

Auf d e r S t r a ß e , i n den C a f é s , i n V a r i e t e s usw. machte i c h N o tiz e n und SkiKLon und a n a l y s i e r t e manchmal z u Hause noch s c h r i f t l i c h meine E ln d rü o k e . Dam als, v o r dem K r ie g s , p l a n t e io h e in g ro ß es d r e ib ä n d ig e s Werk! "D ie H ä ß lic h k e it d e r D e u te ch e n " . Es kam a b e r ü b e r <li* A n f a n g s k a p ite l n i e h in a u s [ . . . ] .

1 0 . О г о s * , tf. R * r z t e 1 d * , D ie Kunst i s t i n G e fa h r. D re i A u fs ä tz e , B e r l i n 1925 (M a lik -B U c h erei, Bd. 3 ) , S . 18 f f .

(2)

S in J a h r naoh Beginn s e in e s S tudium s i n B reeden k on nte e r s e in e e r s t e K arikatfur an e in e Z e itu n g v e rk a u fe n ; e ie e r s c h ie n am 4 . Feb r u a r 191O l n "U lk ", d e r B e ila g e dee " B e r li n e r T a g e Feb la tt e e " , Z eich -nungen von Ihm e rs o h ie n e n f o r t a n immer h ä u f i g e r Im "U lk ", i n den " L u s tig e n B l ä t te r n " und ln a n d ere n Z e l t e c h r l f t e n i e l a d ok um entieren d ie Anfänge d a r Sn tw lo klung s e i n e r a a t i r l e c h a n tlb M rg erllc h e n K ünst-l e r n a t u r , d ie zu u n g e h u m te r E n tfa ünst-ltu n g a ünst-l ünst-l e r d i n g s e r a t i n Grosz* d a d a le ti e c h e r S oh affenep haoè g e la n g te und b le ib e n d e , i n t e r n a t i o n a l e Anerkennung dann mit s e in e n a n t l m i l l t a r i s t I s c h e n und e o s s l a l k r l t l - a&hen Zeichnungen d e r zw an ziger J a h re f a n d .

Daß man s ic h l n den J a h re n s e i n e r E m ig ra tio n i n d ie USA und noch danach b l a zu seinem Tode an George Grooz vorw iegend a l s an den K a r ik a t u r i s te n d e r Weimarer R ep ub lik e r i n n e r t e und s e in e e c b r i f t e t e l l e r i e o h e n und k u l t u r p o l i t i s c h e n Bemühungen, d ie im B er-l i n e r Dadaismus k u er-l m in ie r te n , n u r ara ftande z u r K e n n tnis nahm, h a t ih n la n g e e r b i t t e r t . I n e e in e r A uto b io g rap h ie k l a g t e e r :

F ü r v i e l e war ic h sohon f a s t wie e in e Legende, e in Ü b e r b le ib s e l aus den " r o a r in g t w e n t i e s " , don t o l l e n zw an zig er .T « h r e n [... ] , Mit un se-r e n V o se-r u se-r t e i le n , unsese-rem b e s c h se-rä n k te n B e g se-riffsv ese-rm ö g en und bö sen V i lle n haben w ir Menschen immer d ie T endenz, den E in z e ln e n u n t e r u n s, d e r Bich d u rch irg e n d e in e B e s o n d e rh e it h e rvo rg eh ob o n, g l e i c h -sam dam it abzustem p eln - und eo h a t t e man mich zum K a r ik a t u r is t e n g e s te m p e lt2 ,

G rosz s c h rie b Im L au fe s o ln e a Lebens e in e A u to b io g ra p h ie , mehre-r e k u l t u mehre-r p o l l t l a c h e A u fsä tz e und A r t i k e l , e t l i c h e G edich t* und Tausende von B r ie f e n und P o s t k a r t e n , FUr Ih n war auch daa 3 r i e f e - s c h r e lb e n e in e notw en dige A rt d e r s c h r i f t l i c h e n A u sein an d e rsetz u n g m it e e in e r Umwelt, Im J u l i 1913 s c h r ie b e r an R obert B e l l ;

Eine R o ta tio n s p re s e e w ird u n b ra u c h b a r, wenn n i c h t m it d e r s e l b e n ge-d ru c k t w irge-d : ao mein G e h irn j ohne Gedankenumdrehungen würde ea l e i c h t 3 to c k f le c k e bekommen und zuaammenschrumpfan. Um dem v o r z u -b eug en , ha-be Ic h m ir vorgenommen, an -bestim m ten Tagen (d as 1 s t Ord-nung) zu bestim m ten S tund en " s y s t e m a ils oh" g e i s t i g zu a r b e i t e n ,.Z u d i e s e n g e i s t i g e n A rb e ite n rec h n e lo h u n te r anderem daa N ie d e rla g e n m ein er Gedanken, e g a l w elchen A n s tr ic h s , l n Form von B r i e f e n [ , , , Л * .

2

G, G r o s z , E in k l e in e s J a und e i n g ro ß es N e in , S e in Leben von Ihm s e l b s t e r z ä h l t , Hamburg 1955, S , 224,

ч

(3)

Die Bemerkung “e g a l w elchen A n s tric h e " i e t f ü r d ie B r ie f e durch- aue von w e it х* le b e n d e r e r B edeutun g, denn h i e r fin d e n e ic h sowohl Prosa-D okum ente a k t u e l l e r s u b j e k t i v e r Stlœmungen a l s auch G e d ic h te , d ie in s b e s o n d e re i n Grosz* d a d a is t is c h e Z e l t f a l l e n 4 .

In f a s t a l l e n s e in e n s c h r i f t l i c h e n Äußerungen, s e i e n s i e p u b l i -z i s t i s c h e r o d e r p r i v a t e r N a tu r, z e i g t s ic h d i e E ig e n h e it s e i n e r k ü n s tl e r i s c h e n D oppelbegabung: Die s t e t e wache S e n s i b i l i t ä t e in e s g r a p h is c h g e s c h u lte n B e o b a c h te rs w ird e r g ä n z t d u rch da s o r i g i n ä r e ар ra c h e c h ö p fe r ie c h e Ausdrucksvermögen e i n e s s io h i n v e rs c h ie d e n e n G a ttu n g en und G enres E rp rob end en.

Die b e r e i t s v o r dem S rs te r . W e ltk rie g vorhandene k r i t i s c h e E in-s t e l l u n g fcur b ü r g e r lic h e n G e in-s e l l in-s c h a f t wird u n te r dem E in d ru c k d e r u n m itte lb a r e n F r o n t e rfa h ru n g auch b e i G roaz d r a s t i s c h v e r s c h ä r f t , b i s e ic h etw a e in e r a d i k a l e H a ltu n g h e r a u a b ild e t, d i e dann wenig s p ä t e r l n den p ro v o k an ten a n ti b ü r g e r l i c h e n Dadaismus h i n e l n - wHchst.

I « Кч1 1915 w ird Grooz aus g e s u n d h e i tlic h e n Gründen aus d e r k a i s e r l l c h - d e its c h e n Armee e n t l a a s s n . E r k e h r t b urück nach B e r l i n j no<:h 1® Sommer de3 J a h re s l e r n t e r h i e r b e i dem e x p r e s s i o n i s t i s c h e n M a ler und S c h r i f t s t e l l e r Ludwig Meidn e r d l« b e id e n Männer k ennen , d i e flvr s e in « d a d o is tl e c h e b'n tw lcklungsphaae sow ie s e in e k ü n s tl e -r is c h » T ä t i g k e i t l n den z w a n -rig e -r J a h -re n bestimmend we-rden s o l l t e n ; d i e B rü d e r W ieland und Helmut H e r z f e ld ( e ) , W ieland , d e r L y r i k e r , E s s a y i s t und - v o r .a l le m - d e r M itb e g rü n d er und L e i t e r d es b e d e u

t-e n d s tt-e n lin k t-e n V t-e rla g t-e s d t-e r Wt-eimart-er R t-ep u b lik - dt-e» M al1k-Vt-er- al1k-Ver-la g e а - g i l t a l s d e r S n td e c k e r und F ö r d e r e r d es k ü n s t l e r i s c h e n Ta-l e n t e von G eorge G ro sz . H eTa-lm ut, d e r s e in e n Namen (wie auch George G ro s z )5 aus P r o t e s t gegen d ie p r e u ß i s c h - m i l i t a r i s t i s c h e K r l e g s p o ll - tifc d es K a i s e r r e ic h e zu John H e a r t f ie l d a n g l i s i e r t e , w«r e in 8hn- l l e h e e T a le n t a u f ^rap hlo ch em G eb iet wie George G rosz; e r e n tw ic k e l-t e d i e T ech nik d e r Fol-tom onl-tage zu einem Su fie r o t w irk u n g sv o lle n • k ü n s tle r is c h e n G e n re , Grosz* Zusam m enarbeit m it H e a r t f i e l d s o l l t e n i c h t n u r den B e r l i n e r Dadaismus w e s e n tlic h p r ä g e n , e ie b ew ä hrte e lq h auoh ln d e r " n a c h d a d a is tIs c h e n " P hase a l s e i n w ic h ti g e s gegen-s e i t i g e gegen-s k ü n gegen-s t l e r i gegen-s c h e gegen-s S tim u la n z .

* S o lc h e G e d ic h te f in d e n e ic h z .B . l n B r i e f e n an O tto Schm al- h auaen vom 2 6 .4 .1 9 1 8 , 3 .5 .1 9 1 8 , 1 3 .5 .1 9 1 8 und 2 8 .9 .1 9 2 5 ; . ▼«!. G r o s z , B r i e f e . . .

Ç

George G ro s z , e i g e n t l i c h G eorg E h r e n fr ie d G roß, ä n d e r te s e i -nen Namer. Im S ep tem ber 1916.

(4)

Aber n ic h t n u r d l« B rüder H e rzfe ld « l e r n t e G rosz l n d i e s e r Z e it kennen. V ie le K ü n s tle r u n i Bohemiens t r a f e n » io h im "Cafe de* Westens*'6 . D ort beg eg net« Q rosz Klee L a s k e r-S c h ü le r , d i e 1916 e in G ed ich t Uber ih n s c h r i e b 7, a b e r auch Theodor D ä u b ler, G o t t f r i e d Benn, Fran z W erfel und a n d e re n . B e flU g e lt von d e r i n d i e s e n K re is e n h e r r -schenden Ungezwungenheit und « r m in te rt von s e in e n P reu nd «c, - wagte G rosz den S o h r i t t z u r V e rö f fe n tlic h u n g s e in e s e r s t e n G e d ic h te . In d e r b e de u te n d en , von F ran z P fe m fe rt h eru uag ege benen , Z e l t e o h r i f t "Die A ktion" e r s c h i e n schon 1915 G ro sz ’ e r s t e r l y r i s c h e r Versuch®:

Lied

In uns sin d a l l e L e id e n s c h a fte n und a l l e L a s te r

und a l l e Sonnen und S te rn « , Abgründe und Höhen,

Baume, T i e r e , W älder, Ström e, Das s in d v i r . Wir e rle b e n in u n se re n Adern, i n u n s e re n N erven. Wir tau ib e in . Brennend

zw ischen g ra u en B löcken H äuser. Auf Brucken aus 3 t a h l .

L ic h t aus tau se n d Röhren u m flie ß t un s,

imd ta u se n d v i o l e t t e KSchte ä tz e n s c h a r f e F a l te n

in u n sere G e s ic h t e r .

W eitere G ed ich te von G rosz e rs c h ie n e n dann b i s 1917 l n H e r z f « l- des Z e i t s c h r i f t "Neue Ju g en d " . Di« k ü n s t le r is c h e n Ursprünge d e r G ro sz ’seh en L y rik r e s u l t i e r e n aus dem E x p ressio nism u s« B evorzugt« Thetcen s e i n e r G ed ic h te i n d i e s e r Z e it sin d d ie G r o ß s ta d t, d i s P r o s t i t u t i o n und d a s A r t i s t e n - und K a b a r e ttm ilie u . S e in e ly rla o h e n Äußerungen k o rre s p o n d ie re n j e d e r z e i t m it seinem g ra p h is c h e n Werkt Themen d e r G e d ich te fin d e n s i c h w ied e r i n s e in e n Z eich nu ng en. Grosz war e in g e n au er B e o b a c h te r d e r aus den Fugen g e ra te n e n b ü r g e r l ic h e n W ^ltj s e in u n e r b i t t l i c h e r k ü n s t l e r i s c h e r B lic k e n t s c h l e i e r t e gleich* sam d ie M askerade d es s a t t e n B ü rgertum s, u n te r d e r ä u ß e r l ic h ssyir

6 Dan "Cafe des Westens" b efan d s ic h ln B e r l i n W 15, Ecke K ur- f ü r e te n d шей (Я г. 18/19) und J o a c h im s th a le r S t r a ß « .

7

E r s tv e r ö f f e n tl ic h u n g i n d e r Z e i t s c h r i f t "Heue Jugend" 1916. B e r l i n , j e . 1, H. 2 .

(5)

3ch au g e tra g e n e n B i e d e rk e it z e ig t e e r den B o u rg e o is a l s R a u b t ie r , den M oral h e uc heln d en S p ie ß b ü rg e r , a b e r auch d i e s o z i a l U n terd rü c k -t e n und d i e v e rk rü p p e l-te n O pfor d e s K rieg e e « Das A ufbegehrende d e r E x p r e s s i o n is t e n e n ts p r a c h a n fa n g s auoh dem L e b en sg e fü h l von G ro sz.

Die t e i l w e i s e d i r e k t e th e m a tis c h e Ü bereinstim m ung von L y rik und G ra ph ik mag fo lg e n d e s B e i s p i e l v e rd e u tlic h e n « B in e r etw a 1917 an ge - f e r t i g t e n Z eichnung m it dem T i t e l "N A chtcafehaus" e n t e p r i c h t daa

1918 v e r ö f f e n t l i c h t e G ed ich t "K a ffee h a u s"'3: Kon J a c k , Whi3ky, 3 chwed e np uns oh

Ic h sehe e n t s e t z l i c h e Maskon,

B in um achnürt von K o ra ll-e n k e tte n r o t e r K opfe, Doch d e r Himmel i s t nah

Und gip o ene B ngel sin d vom P lafo n d g e s ti e g e n , Die b la s e n m it i h r e n S c h alm e ien .

I c h b i n wie e in Kind i n ta u s e n d L unaparke

Und wie B a n d s t r e i fe n Film d r e h t s io h r o t und g e lb , Und Tifiche v e rä n d e r n Farb e und Form

Und w andeln s p a z ie re n

Zw iscnen den d ic k e n S ch en k eln d e r F ra u en Und w e ite n B lu oe n. H e rr O ber, b i t t e S e lte r w a s s e r ? Ic h b in о in e M aschine, an d e r d e r Manometer e n tz w e i i s t Und a l l e Walzen e p ie le n im K r e is . S i e h e , w ir s in d a llz u m a l N e u r a s th e n ik e r . *r

In d e r s e lb e n Z e its c h r i ft e n a u a g a b e e r s c h i e n auoh s e i n G ed ich t "Ge-sang an d i e W elt"; e s z e i g t e in e d e u t l i c h e r e A k ze ntu ie run g d e r d a - d a i e t i s c h e n B ü rg e rp ro v o k a tio n » Bin® g r o ß s t ä d ti s c h - h e k ti s c h e Dynamik t r e i b t den Rhythmus dos G e d ic h te v o r a n , knapp a k z e n tu i e r t ta u c h e n B i l d e r wie i n einem P anoptikum a u f: e in Z e i t - und z u g le ic h S e l b s t - p o r t r ä t b e d rä n g t d en L e s e r , k o n f r o n t i e r t ih n m it A u tob io gra phische m und Z e i tg e s c h i c h tl ic h e m . D ort h e i ß t e s u n t e r anderem :

Ach k n a l l i g e W elt, du L un apark, Du s e l i g e s A b n o r m itä te n k a b in e tt, Paß a u f! H ie r kommt G г о s z , D er t r a u r i g s t e Mensch i n E uropa, " E in Phänomen an T r a u e r " . S t e i f e n Hut im G en ick . K ein s c h la p p e r Hund IM ! [ • • • ] ■ . ^ ,

Nacl»m ittags v e rb rä m te K loaken,

^ In : 1918. "Neue B l ä t t e r f ü r Kunst und D ich tu ng ", 1918 D re sden , J g . 1, H. 7 , S . 154 f f .

(6)

Ü b e r o in s e lte F ä u l n is , P a r f ü m ie r te r O estan k - G r o s z w i t t e r t e .

D ieeee wohl b e k a n n te s te G edieh t G ros*’ l ä ß t t u g le i c h e i n ig e s von e e i n e r frü h e n A m erik ab eg eisterun g erk e n n e n , a u f d i e schon B ise Laa- k e r -S o h ü le r i n ihrem "George G roez"~G edicht a n s p i e l t e 10:

S e id g e g rü ß t, b o y e, Über den A t l a n t i c 1 Du I . W. Hu rb an , du L ew is, du Abraham, Du Theo F . Morse

Und du L i l l i a n Elm ore.

Den Urwald zo gt i h r a u f Noten

Mit e u r e r Banjo-M usik d e r Reuen W elt. S t a r r hochwachsende Turm häuser.

F r e i d as g rau e Auge.

G l a t t r a s i e r t und b r e i t . '

T y pisch f ü r d i e l y r i s c h e T ech nik d es Dadaismus i a t h i e r e in e Sprach- o o lla g e n te o h n lk , d ie e in ig e B i ld e r - o f t v e rs e h e n mit A u sru fe z e i-chen - wie Zei t u n £ a Ü b e rs c h riften a n e i n a n d e r r e i h t s

P r o s t , Maxi Oben l ä u f t d ie m en sch liche F lie g e a u f G la s p la t te n I ! Bewegung! E in h e iz en ! P o rtw e in , sch w a rz, e t i k e t t i e r t e r , h e r - H eldono, en a v a n t! L ’homme m asqué!!! 1 G eorges l e B o e u f!! ! ! Champion o f th e w o r ld ! !! ! Der K n a lls p e k ta k e l! ! Daa Вa n k n o te n g e f lU s te r ! ! H a l lo o o ! ! ! Die Ermordung J a u r è s ! !

Die E x p lo sio n d e r Radrennbahn!!

Der s e n s a t i o n e l le W o lk e n k ra ta e rb ra n d !! Das neue A t t e n ta t d e r T elaph on jaänn er!!

D a d a iste n w ie Kurt S c h w it te r s , John I l e a r t f i e l d 11 und an d ere n u tz te n d ie s e M on tagetech nik z .B . h ä u f ig f ü r i l l u s t r a t i v e Zwecke im Buchwe-se n und n a ti ir l io h b e i den Dada-Aus S te llu n g e n .

F l a n k ie r t wurden d i e b e id e n G e d ic h te i n d e r g en a n n ten Z e i t -s c h r i f t von einem S -s -s a y , den Theodor D äu b le r v e r f a ß t h a t t e . D ä ub ler

^ B ise L a s k e r-O c h ü le r n a n n te Grosz wegen s e i n e r Am erikaschwär-m erei " L e d e re trü erikaschwär-m p f".

11 H e a r tf ie l d wandte d i e K o n tag eteo h n ik z .B . auoh f ü r den P ro -s p e k t d e r "K leine n Gro-sz-Mappe” ( B e r li n 1917) a n .

(7)

z ä h l t e e b e n f a ll s zu d en F ö r d e re r n G ro ez’ . In den J a h re n 1916 h ie 1919 v e r ö f f e n t l i c h t e D äu b ler a l l e i n v i e r A r t i k e l , i n denen e r d ie Ö f f e n t l i c h k e i t immer w ie d e r a u f d a s z e ic h n e r is c h e u n d s c h r i f t -s t e l l e r i -s c h e T a le n t d e -s A v a n tg a rd is te n George G rosz aufmerksam m ach te. D äu b ler war ee au c h , d e r Groez 1916 zu e i n e r e r s t e n , noch a u f i n t e l l e k t u e l l e K re le e b e s c h r ä n k te n , P o p u l a r i t ä t v e r h a l f , indem e r e in e n A r t i k e l Uber ih n i n Hené S o h ic k e le e Z e i t s c h r i f t "Die Wei-ßen B l ä t t e r " 12 v e r ö f f e n t l i c h t e . G rosz war von d i e s e r P o p u l a r i t ä t z u n äc h st ü b e rr a s c h t :

D ie Weißen B l ä t t e r b r a c h te n u n t e r anderem e in e d e r b e s te n N o ve lle n dee damnlя noch ganz u nbekan nten S c h r i f t s t e l l e r s Leonhard Fraruc (•D e r V a t e r " ) . S ie e n td e c k te n Franz K afka ("D ie V erw andlung"). S ie e n td e c k te n auch m ioh. - D ä u b l e r e A r t i k e l - m it A bbildungen - machte

mich so zu sag en Uber Nacht b e k a n n t, wenn auch zu n äc h st n u r i n i n -t e l l e k -t u e l l e n " K r e is e n . - Man s p ra c h Uber m ich. Ic h war s e l b s t e in wenig ü b e r r a s c h t [ . . . 3

1916 fan d G rosz a l s M i t a r b e i t e r d e r Z e i t s c h r i f t "Neue Jugend" Zugang au a n t i m i l i t a r i s t l a c h e n K r e is e n . S e in e a llg e m e in e Ablehnung d e r w ilh e lm in is c h e n G e s e l ls c h a f t wurde nun s t ä r k e r p o l i t i s c h akzen -t u i e r -t : Oeweineam mi-t T heodor D ä u b le r, W ieland H e r z f e ld e , Joh annes R. B ec h e r, A lb e rt K h r e n s te in und an d eren nahm e r an V o rtrag s ab e n d e n ( u . a . i n B e r l i n , D resd en , München und Mannheim) gegen den K rieg t e i l und l a s d a b e i e ig e n e T e x te . Aber s e i n p o l i t i s c h e s Engagement wurde d u rch e in e e rn e u t e E in b eru fu n g zum M i l i t ä r b e e n d e t! im J a n u a r 1917 wurde e r ein g e z o g e n , am n ä c h s te n Tag a b e r sohon i n e i n L aza-r e t t und e in i g e Woohen s p ä t e aza-r i n e in e N e aza-r v e n h e i la n s t a l t Ü b e aza-r s t e l l t . Durch V e rm ittlu n g wurde e r im Mai d e s J a h r e s au s dem M i l i t ä r d i e n s t e n t l a s s e n . D ie "Neue Jugend" w ar k u rz z u v o r v e rb o te n w orden.

Aber d i e F i n d ig k e i t d e r B rUder H e r z fe ld e e rsa n n e in e n Ausweg, um d a s b e h ö r d l i c h e r s e i t s e r l a s s e n e Z e i t e c h r i f t e n v e r b o t zu umgehen: S i e g r ü n d e te n e in e n neuen V erlag« wozu e s während d e s K rie g e s a l -l e r d i n g e e i n e r K o nzession b e d u r f t e , i n d e re n A n t r a g e te i -lu n g nachge-w ie sen nachge-werden m ußte, d a ß " e i n d rin g e n d e s B e d ü rfn is " f ü r e in e so lo h e Gründung v o r la g . Im Einvernehm en m it E ls e L a s k e r- S c h ü le r d i e H e r z f e ld e s und auoh G rosz w aren m it i h r s e i t langem b e fr e u n d e t

-12 T . D ä u b 1 e r , George G ro sz , "Die Weißen B l ä t t e r " , 1916 Z ü r ic h , J g . 3 , H. 11, S . 167 f f .

(8)

gab W ieland H e rz fe ld e v o r, e r w olle e in e n Roman d e r A u to rin d ru -cken:

I a K onzeaaionagesuch f ü r den M allk-V erlag h ie ß ea [ « • .]* B lee l a s - k e r-S c h ü le ra Roman "Der M alik" e e l l n F o rts etzu n g e n i n d e r "Neuen Jugend" e rs c h ie n e n . Ob ih n f e r t i g zu dru c k en , und n u r d azu , e e l e in V erlag n ö t i g , Sben d e r M alik -V e rlag . B lae L aa k e r-S c h ü le r h a tt e uns d ie s e Begründung g e s t a t t e t Der eig en e dazu geg rü nd ete M alik--V e rla g d ru ck te den Roman n i c h t , sondern v e r le g te d ie fcvel e r s te n Mappen von G rosz und noch e in ig e H efte d e r "Neuen Ju g e n d " •*.

Die a u f d ie s e Welse e r f o l g te Gründung des B e r li n e r M alik-V er- la g s war f ü r d ie E ntw icklung dea Dadaismus ln D eutschland von grö ß-t e r Bedeuß-tung, denn h i e r fanden d ie DadaiBß-ten ih re wohl w ic h ß-tig s ß-te v e r le g e ria c h e B a a ls .

Die erw'Ahnten b e id e n Grosz-Mappen waren b e r e i t e i n d a d a l s t i- so h e r M anier engeboten worden. Auf d e r e r s te n S e ite d e s

Werbepro-s p e k tWerbepro-s zu r "K leinen GroWerbepro-sz-Mappe" , v e r ö f f e n t l ic h t im Ju n i 1917, wur-den (anonym) g le ic h zwei d a d a ia tis c h e O ed iohte von George Groaz sb - g ed ru clrt: "Man muß Kautschukmann s e in ! " und "Kannst du r a d fa h re n ? " . D ie G e s ta ltu n g o blag John H e a r tf ie ld j e ie f i e l so V ö llig n e u a rtig aua mit i h r e r wechselnden Typographie und zw ischen P ro v o k atio n und K its c h v a riie re n d e n I l l u s t r a t i o n e n , daß h ie rm it gem einhin d e r Be-g in n dea B e r li n e r Dadaismus Be-gesehen w ird . GeorBe-ge Groaz h a tt e a ls o - ebenso wie d ie B rü der H e rz feld e - an d e r Gründung des Dadaismus ln B e r lin e n tsch e id en d e n A n te il .

S e h r b a ld wurde d ie s e D reierg ru p pe zum Kern dea Dadalamua ln D e u tsch lan d , wobei immer w ied er d e r M allk-V erlag zum P u b lik a tio n e - zentrum d e r D a d aisten w urde. Im M allk -V erlag e rs c h ie n e n auch 1919 d i e von G rosz g eg rü nd eten p o l it l a c h - a a t lr i a c h e n Z e i ts c h r i f t e n "Die P l e i t e " (zusammen mit W ieland H e rz f e ld e ) , "Jedermann s e in e ig n e r F u ü b a ll" (zusammen mit F ranz Jun g) und "Der b lu ti g e B rn s t" (zusam-men mit John H oex ter und C a rl B i n s te in ) .

Ala bedeutsam fU r d ie Entw icklung dea B e r l in e r Dadaismus erw ies e ic h auoh d ie Rückkehr R ichard Huelaenbecka ( Ja n u a r 1917) aus dem S chw eizer E x il . H uelsenbeck, d e r a l a E x p re s s io n is t an P fe m ferta Z e i t e c h r i f t "Die A ktion" m itg e a rb e ite t h a t t e , war a l s K rieg sgeg n er im F e b ru ar 1916 in d ie n e u tr a le Schweiz e m i g r ie r t, wo e r zu den

W. H e r z f e l d e , Zur Sache g e s ch rie b e n und gesprochen zw ischen 18 und 80, B e r li n und Weimar 1976, 3 . 130.

(9)

G rü nd u n gsm itglied ern dee Dadaiamue g e h ö r te . I « Z ü ric h e r d a d a i s t i - eohen "C ab aret V o lta ire " g e h ö rte e r zu- den H itw irkenden um Hugo B a l l , Кшщу H enning*, Hans Arp, T r ie ta n T sa ra und M arcel Jano o.

In B e r lin angekommen, fand elo h H ueleenbeok nach k u r z e r Z e it m it George G roez,

Max

H erm ann-Beiaae, Theodor

Däubler

und anderen lu ftan te n ,

us

an d e r G a le rie

des

K u n sth ä n d lers J . B. Neumann

aa

Kur- füreten dao m e in e n Vorleeungeabend zu v e r a n s ta l te n . Man w o llte e i -gene G edich te l e s e n . Pur a l l e Anwesenden üb errasch end sp rac h Huel-eenbeok dann in e e in e r E in le itu n g « re d e p l ö t z li c h ü b er den Dadaismus, auch e r k l ä r t e e r , d ie s e V e ra n s ta ltu n g s e i dem Dadaismus gewidm et. Be kam zu h e f tig e n A usein an dersetzun gen mit dem v ö l l i g u n v o rb e re i-t e i-t e n Publikum . Der Skandal war d a: am n ä ch si-ten Tage w id e re p ie g e li-te e ic h d ie E rregung in h e f tig e n P re s e e a tta c k e n . D ie se r e r s t e n Dada- -S o ire e in B e r lin s o l l t e n nooh w e ite re f o lg e n , George Groez sta n d d ie e e r neuen p ro v o k a n t- a n tib ü r g e rlic h e n K u ltu rä u ß erung s o f o r t s e h r a u fg e s c h lo ss e n geg enüber, denn e r sah in i h r e in V e n til f ü r s e in e schon lan g e gärend e Unruhe, U n z u frie d e n h e it und S p o t t l u s t .

Anfang A p ril 19IS wurde d e r B e r li n e r MClub Dada" g e g rü n d e t. Zu den M itg lie d e rn g e h ö rte n H ueleenbeok, G rosz, H e rz fe ld e , H e a r t f i e l d , Franz J u r g , « /a lte r M ehring, Raoul Hausmann, Johannes B aa de r, Hannah Höch und a n d e re .

Andere a l s d e r Dadaismus in d e r Schw eiz, in F ra n k re ic h und an-d ere n Länan-dern Europa« e n tw ic k e lte e lo h an-d e r B e r lin e r Daan-daismus - n ic h t z u l e t z t u n te r dam E in flu ß d e r r e v o lu tio n ä re n N ovem beroreig- n ia e e in D eutsch land aowie d e r Gründung d e r KPD zu e in e r p o l i -t i s c h в inflaßnehm enden Kuns-tbewegung, machte d e r d a d a ia tie c h e Un-e r n s t zunUn-ehmUn-end t 'in Un-e r g Un-e a Un-e l lUn-e c h a f ts k r itl o c h Un-e n Z iUn-e lr ic h tu n g P l a t z . A n te il an den s tä n d ig g e s e l l s c h a f t e k r i t i s o h e r werdenden Äußerungen d e r D ad a iste n h a tte n n ic h t nu r d ie 191B/1919 d e r KPD b e ig e tre te n e n M itg lie d e r G rosz, H e rz fe ld e und H e a r tf i e ld , son dern auch aus e i -n e r a-ndere-n p o l it is c h e -n R ichtu-n g komme-nd - F ra-nz Ju-n g . George G rosz e r i n n e r t e e ic h i n e e in e r A u to b io g rap h ie:

H ülsenbeck b ra c h te Dada nach B e r lin , wo d ie Sache s o f o r t p o l i t is c h e Züge annahm. I n B e r lin wehte e in a n d e re r Wind. Die ä s th e t is c h e S e i te wurde zwar b e ib e h a lte n . a b e r immer mehr duroh e in e A rt a n a

r-c h i s t i s r-c h - n i h i l i s t i s r-c h e r P o l i t i k v e rd r ä n g t, d e re n H au p tw o rtfü h rer d e r S c h r i f t s t e l l e r Franz Jung w ar1? .

(10)

Auch Jung u n t e r s t r i c h s p ä t e r d i e s e Abkehr vom Z ü r ic h e r D ad ais-mus:

S8 e n ts ta n d e in e d e t a i l l i e r t e H erau sf o r d e ru n g , vom e in z e ln e n zu -n ä c h s t a-n d i e e i -n z e l-n e -n . Wae s ic h J e t z t i -n B e r li -n a l s e i-n e Bewegu-ng h e ra tio z u b ild e n s c h ie n , h a t t e m it d e r Bewegung "D ada", d i e s i c h in Z ü r ic h a u f dfts K a b a re tt V o lt a ir e k o n z e n tr i e r t» , n i c h t v i e l mehr ge -meinsam a l s n u r den Kamen, , d e r e io h a l s s e h r g e e ig n e t e rw ie s f ü r u n s e re P ro v o k a tio n e n '

F ür George G rosz war d e r Dadaismus a b e r n io h t n u r e i n V e n til f ü r d a s schon « e i t langem ln ihm bo hren de a n t i b ü r g a r l i c h e L ebenage- f ü h l , so n d era von Anfang an auch e in e R e a k tio n a u f den a p ä tb ü r g e r- lio h e n K u l t u r b e t r i e h , d ea een p r o f i t o r i e n t i e r t e K unstp ro d u k tIon und - d i s t r i b u t i o n i n krassem G eg e nsa tz z u r d u rc h den K rieg b e h e rr s c h te n G e a e lls o h a f t s ta n d :

D iese d e u ts c h e Dada-Bewegung h a t t e i h r e W urzeln i n d e r S r k e n n tn is [ . . . ] , d aß e s v o l l e n d e t e r I r r s i n n w ar, «u g la u b e n , d e r G e is t w ler

Irg en d w elch e G e is ti g e r e g i e r t e n d ie W e lt, Goethe im T roim nelfeuer, N ie tz s c h e im T o r n i s t e r , Je eu a im 3 o h ü tze n g rab e n - d a gab es immer noch L e u te , d i e G e is t und Kunst f ü r e in e s e l b s t ä n d i g e Macht h i e l -t e n ; . . . ] . D er Dadaismus war k e in e "gem ach-te" Bewegung, son dern e in

o r g a n is c h e s P ro du k t, e n ts t a n d e n a lo R e ak tio n a u f d i e W olkenw anderer- to n d en ze n d e r sog en an n ten h e il i g e n K unet, d a ra n Anhänger ü b e r Ku-ben und G o tik naoheam ieu, während d ie F e ld h e rr e n a l t B lu t m a lte n . D er Dadaismus zwang d i e K u n s t b e fli s s e n e n , Farbf» zu bekennen

"Hands weg von d e r h e i l i g e n Kunst !" s c h r ia n d ie S ig n e r d es D ad ais-mus, "Die Kunst i s t i n G e fa h r!" "Dar G eia t w ird e n tw ü rd ig t!" Was f a a e l t e n a i e von G e i s t , wo es doch n u r e in e n so w ieso w ürd elo sen G e is t g a b , den d e r P r e a a e , d i e s c h r ie b ; Z e ic h n e t K r i e g s a n l e i h e ^ !

Das h eran nahende Ende d e s K r ie g e s , v erbu n den m it einem r as c h e n Anwachsen e i n e r r e v o l u t io n ä r e n S i t u a t i o n , wie s i e dann i n d e r No-v e m b e rre No-v o lu tio n i h r e n Höhepunkt f a n d , f ü h r t e n io h t n u r b e i George G rosz zu e i n e r a llm ä h lic h e n Überwindung d e s k ia a e e n i n d i f f e r e n t e n D a d a is шив, h in zu e i n e r k la r e n P artein ah m e f ü r d ie s o z i a l E n tre c h -t e -t e n - was l e -t z -t e n d l i o h d i e A uflö sung d e r d a d a i a -ti s c h e n Bewegung

in D eu tschla n d z u r F o lg e h a t t e .

D er Dadaismus war d e r m it GrÖhlen und höhnischem G e l ä c h te r v o l lz o -gene D urchbruch aus einem eng en, ü b e rh e b lio h e n und ü b e r s c h ä tz te n

F . J u n g , Dor Veg naoh u n te n . A ufzeichnungen aua e i n e r g ro 3 en Z e i t , Neuwied 1961, 3 , 98.

(11)

M ilie u , d aa , zw ischen den K laeeen ln d e r L u ft schwebend, k e in e r l e i M itv e ra n tw o rtlic h k e it dem Leben d e r A llg em ein h eit g e g e n ü b e r »cannte. Wir aahen dam als d ie ir r e in n ig e n Endprodukte d e r h errsch en d en u e - S A llsch aftao rd n u n g und b rach en ln O ei'éoh ter a u s . Noch n ic h t sauen w ir, da/i diesem I r r s i n n e in 3ystem z u g ru n d e le g . Die nahende Revolu-t i o n b r a c h Revolu-te allB Ä h lich e . E rk e n n Revolu-tn is d i e s e s SysRevolu-tem s In aem N ic h te , wo « I r uns nach Überwindung d e r P hrase von d e r Kunst b e fa n -d en, v e r l o r e ic h e in T e i l von uns D a -d a lste n [ . « . ] ö .

Doch z u r Überwindung dea Dadaismus b e d u rf te es eben d e r " a l l -m ählichen E r k e n n tn is " , denn auch am Anfang des B e r li n e r Dadaismus s ta n d d ie U n v e rb in d llo h k e it, d ie Freude am re in e n A n tib U rg erlic h e n , am S chreck en , den man den S p ieß b ü rg ern und "K unstkennern" e in ja g e n w o ll te . Das von R ich ard H uelaenbeck im A p ril 1918 ln B e r lin v o rg e- tr n g e n e " D a d a istIsc h e M a n ife s t“ b e to n te d ie s e U n v e rb in d lich k e it a u sd rü c k lic h :

Dnda i s t e in C L U B ,[...3 in den man e i n t r e t e n kann, ohne V erbind-l i c h k e i t e n au Übernehmen, H ie r i s t Je d er V o rs itz e n d e r und je d e r kann s e in rfort abg^ben, wo es s ic h um k ü n s tle ris c h e Dinge h a n d e lt .

U n te rs c h rie b e n wurde d io3 os M an ifest n ic h t nu r von George u ro sz , sondern von f a s t a ll e n w ic h tig e n B e r li n e r und Z ü ric h e r D a d a iste n ,

K U n e tleriäo h er Auedruok d e r zu diesem Z e itp u n k t noch ioraer v o r- d e rg rä u d ig a u f d a d a le t ia ç h —s p l e l e r ie c h e , d a b e i g l e i c h z e i t i g provo-z ie re n d e E ffe k te provo-z ie le n d e n H altung Grosa* waren G ediohte wie d e r b e r e i t e z i t i e r t e "Gesang an d ie W elt" und daa fo lg en d e :

Man muß Kautechukmann se in !

J a , Kautschuk/Bann s e in - e v e n tu e ll den Kopf zw ischen d ie Beine s te c k e n od er duroha Faß s p rin g e n - und e p i r a l i g in d ie L u ft

s c h n e lle n ! s ie h , e in P a rag rap h rem pelt Dioh a n ,

é lu e A ffic h e ,

e in F lo h z ir k u s ... (sä m tlic h e Flöhe lie g e n an S ch lin g en d«?aortl e r n a u sg es c h lo sse n -S p rin g en von Flöhen a u f Koiwsando, paradew arsch d s r F l ö h e . ...•>

Im oerhin w ic h tig l a t , daa G leich gew ich t zu b e h a lte n ! Wo vordem d ie g o tie o n e K irc h e , m esse lt e ic h h e u te das

Warenhaus hooh - ! - Die F a h re tü h le s a u s e n . . . E isen b ahn u n g lü cks, E x p lo sio n

s-k a ta s t r o p h e n . ... 18 Ebenda, 3 . 24.

Z i t . nach: E x p re ssio n ism u s. M an ifeste und Dokumente z u r d eu techen L i t e r a t u r 1910-1920, H rsg . T , A n z , M. S t a r k , S t u t t -g a r t 1982, 3 . 77.

(12)

- q u e r d u r a h r a a t d e r B alkanzug M it te le u r o p a ,

doch g ib t« auoh BauiBblüte und E d e lm a rm e le d e n ra tio n ie ru n g ... Vie g ee a g t , Kautechukmann a e in

b o w eg lieh i n a l l e n Knooben

n i c h t b la ß im D i c h te r - S e s s e l dösen

o d e r v o r d e r S t a f f e l e t aohön g e tö n te B ild oh en p i n s e l n . Den Bequemen g i l t s zu etÖ ren

beim V erdauu ngeeohläfohen

ihm den p a z i f i s t i s c h e n Popo k i t z e l n ,

ru m ort! e x p lo d ie r t ) z e r p l a t z t ! - o d e r h än g t euoh an s F e n s te r k re u z LaJït e u re n Kadaver in d i e B ra nn tw eing asse baumeint

Ja ! V ied e r e l a s t i s c h w erden, nach a l l e n S e i te n h ö ohet fe d e rn d - s i c h v e rb ie g e n - anboxen! K inn- o d e r H erzgrubenhieb!

L a d ie s and g e n tle m e n !I J e d e r h a t Z u t r i t t ! Kur n ä h e r t r e t e n ! I . . . n u r n ä h e r t r e t e n 1 ! . . . Schon b e u le n e ie den W eihrauo hkeeeel e i n . Nervös r u t s c h t d as weiohe ОеэШЗ h in und h e r!

J a ! Wenn n ic h t s ä m tlic h e Flöh e an S c h lin g e n l ä g e n i ... ... V ie le s e r s c h e i n t i n diesem G ed ic ht a l s e in e Vorwegnahme d e r M it te 1920 v e r a n s t a l t e t e n sog en an n ten " E r s te n I n t e r n a t i o n a l e n Dada-

-M esse": Die P a ro le “L a d ies and g e n tle m e n ll j e d e r h a t Z u t r i t t ! " w ir k t wie e in e d e r z a h lr e ic h e n p la k a tiv e n A u ffo rd e ru n g en , d i e d i e

лл

Vande d e r A u sstellu n g sräu m e e i e r t e n . Und g e ra d e z u prog ram m atisch e r s c h e in e n d ie V orte “Den Bequemen g i l t s zu s tö r e n (beim V erdauungs- s c h lä f c h e n ) ihm den p a z i f i s t i s c h e n Popo k i t z e l n " . Ea war d ie B l ü t e z e it d es B e r l i n e r D adaism us. F re im ü tig v erg a b man a n e in a n d e r T i t e l : Gror»z wurde zum "D nda-M arachall" und "Propagandada" e r n a n n t , K e a r tf i e l d zum "M onteur-Dada" (wegen s e i n e r g rap h iu o h en M ontagen), Raoul Hausmann zum "D adasophen", H uolsenbeck zum "Reklame-Dada" und H e ra fe ld e zum "P ro g ra ß -D ad a" .

Neben z a h lr e ic h e n d a d a ia tis c h e n V e r a n s ta ltu n g e r e ie e n g e s t a l t e t e a ic h d ie im Sommer 1920 von G rc sz , H e a r t f i e l d und Hausmann o rg a n i-s i e r t e ''E r i-s te I n t e r n a t i o n a l e Dada-Mei-si-se" zu e in e n Höhepunkt d e i-s Da-d a ism u s . Längst war Da-d ie Z ensur a u f Da-d ie A k t i v i t ä te n Da-d e r B e r l i n e r Da- da-G ruppe aufmerksam gewordenj wahrend dos K rie g e s v e rb o t man u n te r H inw eis a u f d a s g e lte n d e K rio g s re c h t z a h lr e ic h e A k tio n en, u n t e r an-derem auch d ie Z e i t s c h r i f t "Neue Jugend" - nach dem K rieg und d e r g e s c h e i t e r t e n N ovem berrevo lutio n s t e l l t e es s io h h e ra u s , daß s ic h

20

Die " E rs te I n t e r n a t i o n a l e Dada-Messe" wurde im Sommer 1920 i n den Räumen d e r B e r li n e r K unsthandlung D r. O tto B u rch a rd , L ü tzo- w ufer 13, v e r a n s t a l t e t .

(13)

an d e n G r u n d la g e n d e r G e s e l l s c h a f t i n D e u t s c h l a n d n i c h t s w e s e n t -l i c h e s v e r Ä n d e r t h a t t e : d i e H e r r s c h a f t d e s A d e l e war l e d i g l i o h d u r o h d i e H e r r s c h a f t d e s ( S p i e ß - ) B ü r g e r t u x e e m e t a t w o r d e n . D i e a l t e n Z e n ft o r e n u n t e r e o h i e d e n e i c h n ic h t g r u n d l e g e n d von den n e u e n . G r o s * e r i n n e r t e s l c fc a n d e n S k a n d a l шя d i e "Dada-Meese": A l l e d i e s e s e l t s a m e n G e b i l d e , K l e b e b i l d e r , M o n ta g e n l ö s t e n d a m l a e i n e r i c h t i g e S c h o c k w i r k u n g a u f d a s P u b li k u m u n d d i e ö f f e n t l i c h e M e i n u n g a u s . B e s o n d e r e v e r ä r g e r t w a r e n d i e m o d e r n e n K ü n s t l e r , w e i l h i o r n i c h t s m e h r e r n s t ge no m m en o d e r r e s p e k t i e r t w a r . S e l b s t d i e A v a n t g a r d e w u r d e v e r h ö h n t . D i e g a n z e V e r a n o t e l t u n g i s t d a n n b a l d u n t e r A n k l a g e g e s t e l l t w e r d e n , u n d D r . B u r c h a r d t m u ß te d i e A u s s t e l -l u n g s c h -l i e ß e n u n d o b e n d r e i n S t r a f e z a h -l e n ^

<.

T a t s ä c h l i c h w u r d e n G e o rg e O r d s z , J o h a n n e s B a a d e r , d e r V e r a n -s t a l t e r D r , O t t o B u r c h a r d , W ie l a n d H e r e f e l d e u n d d e r M a l e r R u d o l f S o h l i c h t e r w e g e n d e r a n t i m i l i t a r i a t i s c h e n A k z e n t u i e r u n g d i e s e r " D a - d a - K e a a e " u n t e r A n k l a g e g e s t e l l t ; s i e l a u t e t e t B e l e i d i g u n g d e r R e i c h s w e h r . R a o u l H a u sm a n n b e r i o h t e t e , w o r a n s i c h d i e Z e n s o r e n s t ö r t e n : * n d e r D e c k e d o s A u s s t e l lu n g s r a u m e s h i n g e i n a u a g e s t o p f t e r f e l d -g r a u e r S o l d a t m i t O f f i i i e r s a c h s e l s t ü c k e n u n d d e r Maske e in ea u c h v e i n e k c p f e s u n t e r d e r F e ld m ü t z e . A n d e r Wand sta n d e in aus s c h w a r z e m L e in e n a u s g e s t o p f t e r F r a u e n r u m p f o h n e Arme und B ein e, en d e s s e n B r u s t w a r e n e i n v e r r o s t e t e s M e s s e r und e in e zerb ro ch ene Ga-b e l t in g e n ä h t Am H i n t e r t e i l d e e F r a u e n k Ö r p e r e befand s ic h e in E i s e r n e s K r e u z . F e r n e r l a g e i n e M ap pe "G ott mit uns" a u s , d i e K ari-k a t u r e n v o n f i i l i t ä r a e n t h i e l t . D iese M ap pe war im M alikV erlag e r -s c h i e n e n [ . . . ] . Z u d e r s c h w e b e n d e n P u p p e in d e r A u ss tellu n g war f o l g e n d e A n m e r k u n g g e g e b e n : Um d i e s e s Kunstwerk z u b e g r e if e n , e x e r-z i e r e man t ä g l i c h zw blf S t u n d e n m it vollg ep aok tg m A ffen und f e l d - m iir o c h m ä ß ig a u s g e r ü s t e t a u f de m T em pelhofer F e ld 22.

Die erw ähnte Mappe m it dem T i t e l "G ott a i t une" e n t h i e l t L ith o - g ra p h ie n von George Grosz ,

er

h a t t e s e in e B l ä t t e r im U n t e r t i t e l a u s d rü c k lic h a l s " p o l it i s c h " b e z e ic h n e t. Das G e ric h t v e r u r t e i l t e Grosib und s e in e n V erle g e r W ieland H e rz fe ld e zu G e ld s tra f e n , d ie Druckformen wurden eingezogen und k e in g e r in g e re r a i e d e r R eicha- w e h rm in iste r h a tt e k ü n f tig ü b e r d ere n Verwendung zu b e fin d e n .

G r o s a , Bin k le in e s J a . . . , S . 132.

JO

V gl, dazu Raoul Hausmann: Dada v o r G e r ic h t, "D er A ra ra t" 1921, München, J g . 2 , H. 6, 3 . 100 f f .Г W W F

G ott m it u n s . P o l i t i s c h e Mappe von George G ro sz . 9 O r ig in a l-lith o g r a p h i e n , B e rlin -H a le n e e e 1920.

(14)

Der C h a ra k te r d i e s e r "Dad*-Mesee" wie« a ls o von d e r F o ra h e r noch d i e ty p is c h e n p ro v o zie re n d e n M i t t e l dee Dadaismus a u f , d e r I n h a l t war a b e r b e r e i t s d e u tl i c h p o l i t i s c h a k z e n t u i e r t . Und e r z e i g t e W irkung, wie d o k u m e n tie rte P u b lik u a e re a k tio n e n und l e t z t l i c h d a s G e r ic h ts v e r f a h r e n b e w ie sen . S p ü rb a r war d as p o l i t i s c h e Engage- a e n t d e r K P D -M itglleder George O rosz und W ieland H e r z fe ld e .

Oroez h a t t e schon 1919 d ie A bsicht g e h a b t, m i t t e l e n e u e r Z e i t -s c h r i f t e n d i e R e v o lu tio n zu u n t e r -s tü t z e n . Gemein-sam m it H e r z fe ld e , d e r s e in e n K a lik -V e rlo g d azu z u r V erfügung a t e l l t e , r e a l i s i e r t e e r s e in e p u b l i z is t is c h e n I d e e n . D ie d a d a ie ti s c h e Z e i t s c h r i f t " J e d e r -mann e e in e ig n e r F u ß b a ll* 2^ w o llte an d i e T ra d itio n e n d e r "A ktion" von F ra n z P fe m fe rt anknU pfen. G ro s z ’ Z e i t s c h r i f t w andte d a s dada- i a t la c h e M o n tag eprln zip e ra tm a la ko nsequ ent l n d e r f o to g r a p h is c h e n G e s ta ltu n g a n . G le ic h d i e e r s t e Nummer d e r Z e i t s c h r i f t b r a c h te a u f dem T i t e l b l a t t e in e s a t i r i s c h e Fotom ontage, in d e re n M itte lp u n k t G e n e ra l L u d e n io r ff zu sehen w ar. Die Folge w ar, daJi d i e s e Z e i t -s c h r i f t -s o f o r t v e rb o te n w urde.

Wenig s p ä t e r g rü n d e te G rosz e rn e u t e in e s a t i r i s c h e Z e i t s c h r i f t : "Die P l e i t e * 25. D er T i t e l g e h t a u f e in e Id ee C a rl E i n s te in s z u rü c k . Da man nach den b i s h e r ig e n E rfa h ru n g en auch i n diesem F a l l e e in V erbot n i c h t a u a sc h lie A e n k o n n te , p la n t e man e s nun so g a r e i n ,

wo-r a u f auch d e wo-r T i t e l o wo-r i e n t i e wo-r t w awo-r: Die P l e i t e v e rb e te n ! A ls das e r s t e H eft d e r " P l e i t e " im Mlirz 1919 e r o o h ie n , wurde auch d i e p o l i -t i s c h e H al-tun g d e r H erauagob er d e u -t l ic h : Man d r u c k -te e in e E in lad u ng zum I . Kongreß d e r Kom m unistischen I n t e r n a t io n a l e a b .

Nur wenig s p ä t e r Übernahmen George Groaz und C a rl E in o te i n d ie H e ra u sg e b e rs c h a ft d e r s a t i r i u c h e n W oc hensch rift "D er b l u t i g e E rn s t" von ihrem Freund John H o e x te r, d e r d ie e r s t e n b e id e n Nummern e d i e r t h a t t e . In d i e s e r Z e i t s c h r i f t wandten s i e s ic h "gegen d i e A u sb euter und gegen d ie b ü r g e r lic h e n I d e o lo g ie n " , wie einem W erbeprospekt zu entnehm en w ar.

Grosz* zunehmende P o l i t i s i e r u n g b e h i e l t z u n ä ch st Akzente d e s r a d i k a l e n a n t ib ü r g e r li c h e n Dadaiemus b e i . A usdruck d e r f ü r den B e rl i n e r Dadaismus ty p is o h e n Abrlehnung a rl rl e r b ü r g e r rl ic h e n K u n s tric h -tu n g e n , e i n s c h l i e ß l i c h dee E rp re s a io n le m u s , war da s 1920 gemeinsam

Jederm ann s e i n e ig n e r F u fib a ll. Herauagegeben von George G rosz und F ran z J u n g , B e r li n 1919.

25 Die P l e i t e . H erauagegeben von George O rosz und W ieland H erz-f e l d e , B e r li n 1919-1924.

(15)

m it John H e a r t f i e l d v e r ä f f e n t l i c h t e Ü b e r s p i t z t e "Kunetlump"-Pam-

p h l e t 2**. A n laß zu d i e s e r M einungsäußerung waren Vorgänge während d e r Харр- P u tsch -T age i n D re sden , wo am 15. März während d ee Kampfee e i n e K ugel e i n Rubenegemälde b e s c h ä d ig t h a t t e , O skar Kokoschka, P r o f e s s o r d e r D re sd en er K unstakadem ie, a p p e l l i e r t e d a r a u f h in empört an d i e Einwohner e e i n e r S t a d t , e ie mögen i h r e S traßen käm pfe k ü n ftig - n i c h t mehr v o r dem Zw inger a u s tr a g e n , so n d ern d o r t , wo Kunstwerke n i c h t g e fä h r d e t w ürden,

G rosz und H e a r t f i e l d p o l e m is ie r t e n i n Ihrem A r ti k e l "D er K u n s t- lunqp" h e f t i g gegen Kokoaohka, d e r d ie K unstwerke a l s d i e " h o i l i g - e ta n G ü te r" d e s d e u ts c h e n V olkes b e z e ic h n e t« und s i e ü b e r a l l e po-l i t i s c h e n Kämpfe s t e po-l po-l t e . FUr G rosz u n d H e a r t f ie l d war d a s Pam phlet A n laß, e ic h Uber g ru n d le g e n d e Problem e d e s b ü r g e r li c h e n K u l tu r- b e t r i e b e s zu ä u ß e rn . S ie p o le m i s ie r t e n gegen e in e b ü r g e r l i c h e H a

l-tu n g , d ie d i e Kunst und K u ltu r m a n i p u lie r e , ih n en e in e n k l a s s e n -n e u tr a l e -n S ta -n d o rt zu w eisen w o lle . Kokoschka v e rsu c h e m it seinem A p p e ll, d a s P r o l e t a r i a t von seinem r e v o lu t io n ä r e n Kampf a b z u le n k en , Indem e r den S c h u tz d e r K u lt u r g ü te r a l s h ö c h s te s Z i e l p r o k la m ie re .

So Ü b e rs p itz t und r a d i k a l i n s e in e n Forderung®1* d e r "K un st- lu m p " -A rtik e l auch w ar, во war «я doch z u g le iu h d a s V e rd ie n s t s e i n e r b e id e n A u to ren , d i e D is k u s sio n um e in e k las s e n g e b u n d en e , p r o l e -t a r i s c h - r e v o l u -t i o n ä r e K u l-tu r und L i -t e r a -t u r i n e n -ts c h e id e n d e r Weise v o r a n g e tr lo b e n eu h ab e n , n io h t z u l e t z t i n d e r "R oten F ah n e ", dem

27 Z e n tr a lo r g a n d e r KPD .

Mit d e r s e i t 1919 zunehmend a u f d i e A r b e i t e r k la s s e o r i e n t i e r t e n H a ltu n g d e r d a d a is t i s c h c n Gruppe G r o a z - H e a r tf ie ld - H e r z f e l d e kam e s in n e r h a lb d e r B e r l i n e r D a d a iste n v e r s t ä r k t zu k o n tr ä r e n A u ffa ssu n -g e n . 1927 r e s ü m ie r te W ieland H e rz fe ld e 'Л е г s e in e d a d a is t is c h e n Z io lv o r B te lltm g e n zu B eginn d e r z w a n zig e r J a h r e :

Nur d e r d e u ts c h e , d e r B e r l i n e r Dada, e r r e i c h t e s e i n Z i e l , n ä m lic h : a l l e K u nst-Ism en , f o l g e r i c h t i g auch s io h s e l b s t , zu v e r n i c h t e n , d i e K unst aua den G e f ild e n d e r "R ich tu n g en “ z u rü c k z u a o h le u d e rn i n s kon-k r e t e Loben2Ö.

? 6 J . H e a r t f i e 1 d , G. G г о в в , D er K u n s t l u m p. " D o r

G egner" 1 9 1 9 /2 0 , B e r l i n , J g . 1 , N r. 1 0 - 1 2 , 3 . 4 8 ; a u o h "Die A ktio n"

1 9 2 0 , B e r l i n , J g . 1 0 , S . 3 2 7 f f .

2^ d e r "R o ten Fahne" e r s c h i e n № 9 . J u n i 1 9 2 0 e i n e k r i t i s c h e

E rw id eru ng von G e r tru d A le x a n d er u n t e r dem T i t e l " H e rm John H e a rt-f i e l d und George G ro sz " .

(16)

D ie s e r von H e rz fe ld e p o s t u l i e r t e Bezug a u f d aa " k o n k re te Leben" - e i n e r P o s i t i o n , mit d e r auoh George G ro sz , John H e a r tf i e l d und F ran z Jung ü b e re in stim m te n - f ü h r t e s c h l i e ß l i c h zu u nü be rbrü ckb aren K o n tro v erse n b e i den D a d a is te n . Johanne* B aa d e r, Raoul Hauemann und R ic h ard H ueleenbeck w o l lte n den D adaism us, wie i n s e i n e r U rsp ru n g s- z e i t , ohne p o l i t i s c h e S te llu n g n ah m e, a l s r e in e “l ’a r t p o u r l ' a r t " Bewegung f o r t f ü h r e n . D ie K o n tro v erse n zw ischen den D a d a iste n f ü h r -t e n s c h l i e ß l i c h zum N iedergang d i e s e r Bewegung» s i e h a t t e s io h an-g e s i c h t s d e r neuen an-g e s e l l s c h a f t s p o l i t i s c h e n S i t u a t i o n nach d e r No-v e m b e rre No-v o lu tio n , d e r H e rau sb ild u n g e i n e r n i c h t b ü r g e r l ic h e n K u ltu r d e r A r b e i t e r k l a s s e , ü b e r h o lt .

George Oroez b e k a n n te s io h nach s e i n e r Abkehr vom Dadaismus k l a r f ü r e in e s o z ia l e n g a g ie r t e Kunst und k r i t i s i e r t e " a l l e d ie so-g e n a n n ten » G e is tiso-g e n « , ( d i e ) d i e s e Ordnunso-g immer noch d u ld e n , ohne a ic h k l a r dagegen zu e n ts c h e id e n . H i e r , wo e s g i l t auszum l- e te n , s te h e n a ie immer noch z y n isc h b e i s e i t e Ha h e r r s c h t d e r G laube an d i e a lle in s e lig m a c h e n d e P r i v a t i n i t i a t i v e . K i tz u h e lf e n , d i e s e n G lauben zu e r s c h ü t t e r n und den U n te rd rü c k te n d i e wahren Ge- a i c h t e r i h r e r H erren zu z e ig e n , i s t d e r S in n m einer A rb e it , Zu-g l e i c h p r o p h e z e ite e r ; "Es w ird e in e Z e it kora&en, i n d e r d e r K ünst-l e r n i c h t mehr J e n e r bo h èm oh afte, sohwammigo A n a rc h is t i a t [ . . . j" ^ 0 . Und i n Abgrenzung von den b e h a rre n d e n d a d a ia tis c h e n P o e i t io n t n B a a d e rs , H uelsenbecks und i h r e r Anhänger b e to n te G rosz " d ie neue gro&e "Aufgabe: T endenzkunst im D ie n s te d e r r e v o lu tio n ä r e n 3 a c h e " 3 \

In d e r Z e lt d e r Weimarer R ep u b lik a r b e i t e t e G rosz v o r alle m .w e i te r f ü r den M a lik V e rla g , a b e r auch f ü r an d ere l i n k e V e rlag e s o

-wie Z e i t s c h r i f t e n , u . a . auch f ü r d a s s a t i r i s c h e W ochenblatt d e r KPD, den "Knüppel" - d i e s e Z e i t s c h r i f t gab e r gemeinsam m it John H e a r t f i e l d von 1923 b i s 1927 h e ra u s - und d a s p r o g r e s s iv e T h e a te r Brwin P i a c a t o r e . Von d e r b ü r g e r l ic h e n Z en su r wurde e r b i s zu s e in e r

a n lä ß l i c h d e r F e i e r , [ I n : ] D ie L i t e r a r i s c h e W elt, B e r l i n , 11,3.1927» z l t . a u s: H e r z r e l d e , a .a . O ., S . 130.

G r o s z , H e r z f e l d e , a . a .O ., S . 43. 30 Ebenda, S . 4 4.

(17)

E m igration 1933 a t & i d i g w e ite r a r g w ö h n is c h b e o b a c h t e tj z a h l r e i c h e

P ro z es se zwiaohen 1920 u n d 1930 leg e n d a f U r Z e u g n i a a b .

K a t e d r a L i t e r a t u r y N i e m i e c k i e j U n i w e r s y t e t u Ł ó d z k i e g o O ś r o d e k K u l t u r y 1 I n f o r m a c j i NR D, W a rs z a w a

M arion König, Prank König

"UWAŻAJ! NADCHODZI GROSZ". GEORGE GROSZ I DADAIZM BERLIŃSKI

Przedm iotem rozważań a rty k u łu j e s t tw ó rczość znanego k a ry k a tu -r z y s t y , g -r a f i k a i p is a -r z a Geo-rge G -ro sza. A utorzy a rty k u łu zw ra cają uwagt n a c h a ra k te ry sty c z n ą cechę tw ó rc z o ś c i Goorge G rosza, n a jego podwójne u z d o ln ie n ie atar.ow iące s z c z ę ś liw ą sy n te zę jogo t a l e n t u ma-la r s k ie g o i p i3 a re k io g o . W iele m ie jsc a p o św ięca ją z m ie n ia ją c e j s ię

z b iegiem l a t p ostaw ie a r t y s t y . Mówiąc o jego u z d o ln ie n ia c h pod-k r e ś l a j ą , że u z d o ln ie n ia t e , będące od z a ra n ia n a tu ry aa ty ry c z n o - -fm ty m ie a z cz a ń a k ie j, p r z y j ę ły pod wpływem I wojny św iato w ej

zdecy-dowanie prow okacyjną poatawę an ty m łe azczań sk ą. Autorzy a rty k u łu wekazujt» równie* na c z y n n ik i, k tó re w płynęły na c ią g le z m ie n ia ją c ą a ię poatawe G r o a z a . W ymieniają p rz y tym głów nie J o g o w spółpracę

z g ru p ą b e r li ń s k ic h dadaifltów , in sp iro w a n ą p rz e z tw órozośó R ic ha rd a H uelcenbecka i zury ch o k i dsdaizm . A k centują p rzy tym rów n ież, że dadaizm b e r l i ń s k i , k tó ry e ię rów nocześnie o d g ra n ic z y ł o d z u r y c h -

o k ieg o , a t a ł a ię wpływowym ruohem k u ltu ra ln y m o z a s ię g u p o l i t y c z

-nym.

A utorzy a rty k u łu dochodzą w k o n k lu z ji d o w n i o s k u , ż e d r o g a a r

-ty s -ty c z n a w y-tyczona p rze z George G rosza i b r a o i H a r e f e l d e p r o w a d z i

-ł a oa n ie a rty k u -ło w a n e j n ie o h ę c i w etosu iik u d o m i e s z c z a ń s k i e g o p o

-rządk u ś w ia ta p oprzez zdecydowanie antym łeazczań ak ą p o s ta w ę aż d o

Cytaty

Powiązane dokumenty

Postêpy w walce z bezrobociem zale¿¹ od stopnia, w jakim uda siê usun¹æ przy- czyny zbyt wolnego – w stosunku do poda¿y si³y roboczej – przyrostu nowych miejsc pracy,

Kontrola dzia³alnoœci fundacji, których fundatorami s¹ Skarb Pañstwa lub jed- nostki sektora finansów publicznych umo¿liwi ocenê anga¿owania przez jednostki sektora

Pod wzglêdem legislacyjnym nie jest konieczne, a czasami jest wrêcz niecelo- we, formu³owanie katalogu obowi¹zków w zakresie jawnoœci finansów publicznych dotycz¹cych

oprócz priorytetowych kie- runków kontroli wytyczono tak¿e priorytety metodyczne: wdra¿anie audytu finan- sowego w kontroli wykonania bud¿etu pañstwa, koncentrowanie siê

Aber, wenn det so bei bleibt, mit det Wein saufen, denn muß der Keller hier, wie det Oelkrüglein der W ittwe zu Sarebda sind, det heeßt: er muß sich immer wieder alleene füllen, wenn

Z powodu kryzysu finansowego i dającego się zaob- serwować przerzucania refundacji kosztów świadczeń medycznych, w szczególności udzielanych w ramach opieki miejskiej,

Aufsteig, für das M ittel beider Sterne, die Abweichung für den folgenden

W tej lekcji poznamy podstawowe słowa i zwroty umożliwiające przedstawianie się, a także budowę pierwszych zdań w języku niemieckim.. Powitania i pożegnania