Cieślak, Edmund
"Ustawa o rządzie (Regimentsnottel)
Prus Księżęcych z roku 1542.
Studium z dziejów przemian
społecznych i politycznych w lennie
pruskim" Janusz Małłek, "Roczniki
Towarzystwa Naukowego w
Toruniu" R. 72, 1967, z. 2 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 521-524
J a n u sz M a ł ł e k , U sta w a o r zą d z ie (R e g im e n ts n o tte l) P ru s K sią ż ę c y c h z ro k u
1542. S tu d iu m z d z ie jó w p r ze m ia n sp o łe c z n y c h i p o lity c z n y c h w len n ie p r u sk im ,
T oruń 1967, ss. 232, R oczn ik i T o w a rzy stw a N a u k o w eg o w T oruniu, R oczn ik 72, z esz y t 2.
Praca J an u sza M a 11 к a d otyczy p rzeło m o w eg o okresu w d zieja ch P rus K sią ż ę cych , k ied y po sek u la ry za cji Z akonu K rzyżack iego i jeg o p a ń stw a trzeba b y ło d o sto so w a ć fo rm y rzą d ó w do n ow ej sy tu a c ji p raw n ej le n n a pru sk iego. Sek u la ry za cja sp o w o d o w a ła b o w iem n ie ty lk o u ło żen ie na od m ien n ych w a ru n k a ch sto su n k ó w p o l- sk o -p ru sk ich , a le ró w n ież p o sta w iła sek u la ry zo w a n e K się stw o w n iek orzystn ej, iz o low anej sy tu a c ji m ięd zy n a ro d o w ej, a w sto su n k a ch w e w n ętrz n y c h pocią g n ęła za sobą g łęb o k ie p rzem ia n y po lity czn e i społeczne. W ty m o sta tn im za k resie przede w szy stk im o tw orzyła drogę do w zro stu w p ły w ó w sta n o w y c h na rząd y w p a ń stw ie, do czego, ja k w iadom o, Z akon K rzyżack i za w sz e lk ą c en ę n ie c h cia ł d o p u śc ić 11.
A utor w isto c ie rzeczy n ie z a w ęz ił sw ej p racy do sam ej u sta w y o rząd zie z 1542 roku, a w szerokim za k resie z a ją ł s ię przem ianam i sp o łe cz n o -p o lity cz n y m i w P r u sach K siążęcych , które dop row ad ziły do w ydania· tak iego, a n ie in n eg o sp r ec y z o w a nia p o w y ższej u sta w y . W o m aw ian ej pracy o b serw u jem y za tem d osyć rzad ki w y padek, k ied y p o d ty tu ł n ie o k reśla za w ężen ia tem atu, a w ręcz p r z ec iw n ie sy g n a lizu je ro zszerzen ie g łó w n eg o ty tu łu pracy. A u tor n ie w ą tp liw ie słu szn ie p o sta w ił jak o cel sw o ich bad ań nie ty lk o p raw ną an a lizę u sta w y o rządzie z 1542 r., a le w szero k im z a k r e sie za ją ł się w y d a rzen ia m i i tłem p o lity czn y m oraz sp ołecznym , k tó re d o p ro w a d ziły do w y d a n ia tej u sta w y . Z astosow an ą przez sieb ie m eto d ę autor o k reślił jako „ w ie lo w a rstw o w ą m etod ę b ad ania zja w isk a sp ołecznego albo fa k tu h isto ry czn eg o ” (s. 6), chociaż w cześn iej o k r e ślił ją prościej i kon k retn iej „n ależało p rzecież szu k ać g en ezy zm ian p o lity czn y ch w sy tu a c ji sp ołeczn o-gosp od arczej, a tę z ko lei badać w ja k iejś m ierze na tle g eo g ra fii k r a ju ” (s. 6).
K w eren d a a rch iw a ln a poza sześciom a tom am i op isó w recesó w sejm u P r u s K sią żęcych (W A P O lsztyn) dała raczej skrom n e w y n ik i. A utor słu szn ie zw raca uw a g ę, że dla po d jęteg o tem a tu n a leża ło przed e w szy stk im w y k o rzy sta ć d ok u m en ty z by łeg o a rch iw u m k ró lew ieck ieg o , obecn ie zn a jd u ją ce s ię w G etynd ze. Do teg o arch iw u m jed n ak bezpośredn io n ie dotarł, co je st rzeczą zrozum iałą. T ym n iem n iej n ie w y ja ś nił, dlaczego u zy sk a ł m ik ro film ty lk o jedn ego dok um en tu z tego arch iw um . Czy n ie m ożna b y ło w szerszy m za k resie p osłu żyć się m ik ro film em dla w y k o rzy sta n ia z a so b ó w tego archiw um ?
W rozd ziale I autor za ją ł s ię w szerokim za k resie rozw ojem gospodarczym i sp o łeczn y m P ru s K sią żęcy ch w p o ło w ie X V I w iek u , w y k o rzy stu ją c szczegółow o d o ty ch cza so w e u sta len ia , o cen iając je k ry ty czn ie i sięg a ją c niejed n o k ro tn ie do dan ych p ó ź n iejszy ch z X V II w ie k u w w y p a d k u braku d an ych z X V I w iek u . R ozdział ten z a op atrzył w liczn e ta b e le i zesta w ie n ia , często bardzo szczeg ó ło w e. N a su w a ć się tu taj m oże p ew n a w ą tp liw o ść co do celo w o ści przytaczan ia tych w szy stk ich danych, p a m iętając, że a naliza rozw oju sp o łeczn o -g o sp o d a rczeg o P rus K siążęcych n ie je st g łó w nym celem pracy. D la om a w ia n ej te m a ty k i c elo w e b y ło b y o g ra n iczen ie się g łó w n ie do spojrzen ia sy n tety czn eg o poprzez p rzytoczen ie in fo rm a cji c a ło ścio w y ch (jak np. w ta b eli 3 s. 24) oraz do zilu stro w a n ia za szły ch zm ian. T ym czasem z jed n ej stro n y w n iek tó ry ch w y p a d k a ch b ra k in terp reta cji przez autora p rzytoczon ych liczn y ch d a n y ch szczeg ó ło w y ch , z drugiej zaś cza sa m i b rak p od b u d ow y dla stw ierd zeń autora. T ak np. na s. 20 autor pisze: „T abela 4 p otw ierd za, iż na przestrzen i stu la t w s ta r o stw a ch P a słę k i M iłak ow o nie n a stą p iły w ię k sze zm ian y w e w ła sn o ści z ie m sk ie j” — zdanie n ie ścisłe , g d y ż tab ela 4 d otyczy ty lk o roku 1540 i n ie pok azu je ża dnych zm ian na p rzestrzen i stu la t (jej tytuł: S ta n o sa d n ic tw a G ó rn yc h P ru s w r. 1540). Z da lszeg o zd an ia autora m ożna w n io sk o w a ć, że za p ew n e chodzi o p o ró w n a n ie d a nych d otyczących w y m ie n io n y ch sta ro stw w ta b ela ch 4 i 5. T utaj na leża ło b y o cze k iw a ć w y lic z eń w y k a zu ją cy ch słu szn o ść stw ie rd ze n ia autora, a le ich brak. O ne m o g ły b y dopiero pok azać, co w ła ś c iw ie autor m a na m y śli. Czy chodzi o proporcje p o m ięd zy poszczeg ó ln y m i rodzajam i w ła sn o ści, raz dla roku 1540 w y k a z a n e na p o d sta w ie stan u o sa d n ictw a , drugi raz dla roku 1663 w oparciu o liczb ę łanów ? J e ż e li tak, 1 W ła d z tw o P o lsk i w P ru sie ch Z a k o n n y c h i K sią ż ę c y c h (1454— 1657). W y b ó r
ź ró d e ł. Opr. А. V e t u 1 a n i, W rocław 1953, ss. X II I i п.; K. G ó r s k i , P a ń stw o k r z y ża c k ie w P ru sa ch , G d a ń sk -B y d g o szcz 1946, ss. 163 i n.
to jedn ak n a przyk ładzie w sta ro stw ie P a słęk zaszły p e w n e zm iany, jak to w y n ik a z załączon ych obliczeń:
D ane p ow yższe, ob liczon e na p o d sta w ie tab el 4 i 5, w yk azu ją, że w sta r o stw ie P a słęk n a stą p ił w z ro st w ła sn o śc i ksią żęcej, a spad ek szla ch eck iej. N ie w iadom o, czy tego typ u w y liczen ia autor m iał na m y śli, a le n ie b y ło b y tych w ą tp liw o śc i, gdyby sa m stw ierd zen ie sw o je poparł od p o w ied n im i ob liczeniam i.
Pod obnych i in n ych nied o m ó w ień je st w ię ce j. Tak np. autor stw ierd za „dla szy b k ieg o p od n iesien ia się z u p adku gospodarczego, a w ię c dla zw ięk sz e n ia p rod u kcji roln iczej i rzem ieśln iczej oraz rozw oju h an dlu b y ły potrzeb ne trzy czyn niki: dobra w y d a jn o ść gleb, tan ia siła robocza i n isk ie k o szty transp ortu” (s. 61). A utor nie u z a sadnia bliżej — co n ie w ą tp liw ie b yłob y c iek a w e i w a żn e — dlaczego v /ła śn ie ty m trzem czy n n ik o m przypisuje tak w ie lk ie znaczenie, a n ie w id zi w śród nich na p rzy kład zasob ów pien iężn y ch (kapitału)?
P od obn ie autor trak tu je jako o c zy w iste sw o je uogóln ien ia: „Zboże zn a czn ie lep iej niż drzew o w yraża, czy kraj jest b ogaty i jak a je st jego ro zw o jo w a ten d en cja e k o nom iczna, jako p o d sta w o w y a rty k u ł w gospodarce n arodow ej m oże b y ć b ow iem pod staw ą w o d tw orzeniu tak produkcji, jak kon su m p cji i eksportu, a w ię c tego w szy stk ieg o , co sk ła d a s ię na życie ekon om iczne sp o łe cz e ń stw a ” (s. 68). T ym czasem S ta n isła w H o s z o w s k i , na którego p o w o łu je s ię autor, stw ierd za jedyn ie, że b a d a nia r ew o lu cji cen z u w a g i na skąp ość m ateria łu sta ty sty czn eg o w p ierw szej p o ło w ie X V I w iek u na jlep iej rozpocząć od cen zbóż jako bardziej w y m o w n y ch od dan ych d otyczących in n y ch tow arów . S. H oszow sk i p isze dalej: „ponadto zboże sta n o w iło w tym czasie [p ierw sza p o ło w a X V I w iek u — E.C.] p o d sta w o w y arty k u ł w go sp o darce narodow ej [P o lsk i — E.C.] (w produ kcji, k on sum pcji, ek sp orcie)” 2 S tw ierd zen ie to odn osi s ię do ok reślon ego okresu i k raju i n ie m iało w in ten cji S. H oszow sk iego w a rto ści ogólnego stw ierd zen ia , które n ad aje m u J. M ałłek bez przytoczenia a r g u m en tó w p rzem a w ia ją cy ch za tak im p o sta w ien iem spraw y.
M ożna by przytoczyć in n e jeszcze p rzyk ład y n ied o m ó w ień czy n ieścisło ści w pracy J. M ałłka. N ie zm ien ia to jed n a k fa k tu , że w rozd ziale I autor po d ją ł w ie l k i w y siłek , aby m o ż liw ie w szech stro n n ie i k o n k retn ie p rzed sta w ić proporcje p o ten cjału gosp odarczego rep rezen to w a n eg o w p o ło w ie X V I w ie k u z jed n ej strony przez księcia, z drugiej przez sta n y p ru skie oraz aby n ak reślić sta n rozw oju g osp od arcze go P rus K siążęcych w X V I w ieku . J e że li chodzi o układ sił, w y n ik a ją cy z p o ten cja łu gospodarczego, pom ięd zy k sięciem a stanam i, to — zd an iem autora — do p o ło w y X V I w ie k u u trzy m a ł s ię w zasad zie stan rów n ow agi, który w drugiej p o ło w ie X V I w ie k u uleg ł zm ianie na korzyść sta n ó w na s k u te k szyb kiego b o gacen ia s ię (szlachty, m ia st — g łó w n ie K rólew ca — s. 74).
O m ów ion e przez autora w rozd ziale I zja w isk a i p rzem iany w y w a rły isto tn y w p ły w na p o w sta n ie i u k szta łto w a n ie s ię k o m p eten cji rep rezen ta cji sta n o w ej w P r u sach K siążęcych (rozdział II). A utor p rzed sta w ił to zag a d n ien ie sięg a ją c do p o czą t k ó w u form ow an ia się rep rezen ta cji sta n o w ej w tym k raju oraz w y k o rzy stu ją c n ie k tóre u sta len ia bogatej już litera tu ry d otyczącej histo rii rep rezen ta cji sta n o w ej w różn ych krajach europ ejskich . N a p ow sta n iu i rozw oju rep rezen ta cji sta n o w e j w P rusach za w a ży ły — pod ob nie jak w w ie lu krajach europejskich — k la sy czn e przyczyny, zresztą w za jem n ie sp lecio n e ze sobą: kło p o ty fin a n so w e p an u jącego (po trzeba n ow ych pod atków ) oraz p o lity czn e (w dan ym w y p a d k u k o n flik ty z Polską). O ile jed n ak do w o jn y trzy n a sto letn iej w o la sa m y ch sta n ó w b yła isto tn ą przy czyną rozw oju rep rezen tacji sta n o w ej, o ty le po pok oju toruń skim w a żk ą ro lę o d g ry w a ła ona nad al jed y n ie w P rusach K rólew skich , g d y tym czasem w P ru sach K siążęcych p ierw szo p la n o w y m czy n n ik iem w ty m za k resie sta ła się w o la w ła d cy . 2 S. H o s z o w s k i , T h e re v o lu tio n o f p ric e s in P o la n d in th e 16th a n d 17th
c en te rie s, A cta P o lo n ia e H istorica, t. 2, 1959, s. 10.
B o k S z l a c h e c k a W o l n y c h K s i ą ż ę c a P r o p o r c j e Ve S z l a c h e c k a W o l n y c h K s i ą ż ę c a
1540 258 32 281 45,2 5,6 41 1663 1841 131 1361 55 4 49,2
523 O czy w iście w tym osta tn im przyp adk u o d d zia ły w a ły nad al zarów n o problem y f i n a n so w e, jak i uk ład sto su n k ó w czy k o n flik tó w m ięd zy le n n y m p a ń stw e m k rzy ża c k im a R zeczyposp olitą. N a u k szta łto w a n ie s ię rep rezen ta cji sta n o w e j P ru s K sią ż ę- stw a (zasada jed n o m y śln o ści obrad, w y b iera n ie p o słó w przez p o w ia to w e zjazdy szlachty). P o sek u la ry za cji P ru s uk ład s ił p om ięd zy k się ciem a sta n a m i uleg a ł sto p n io w ej ew o lu cji, od okresu p rzew a g i k sięcia (1525— 1529), poprzez r ó w n o w a g ę sił do w zm o cn ien ia roli sta n ó w n a sk u tek w y d a n ia R e g im e n ts n o tte l z 1542 r.
W ydan ie tego dok um entu łą czy ło s ię — jak to autor p r z ed sta w ił w rozd ziale III — bezpośredn io z zam iarem A lbrech ta w zięcia oso b iście ud zia łu w w y p r a w ie a n ty - tu reck iej. A lb rech t ch cia ł dzięki tem u w y jść z izo la cji p o lity czn ej na a ren ie m ię d z y narodow ej, a w szczeg ó ln o ści ch cłał u zysk ać co fn ię c ie b a n icji c esa r sk iej z 1532 r. Z am iar ten w y m a g a ł z jedn ej strony p ew n y ch reform in sty tu c jo n a ln y ch w p a ń stw ie na w y p a d ek n ieo b ecn o ści, a zw ła szcza e w en tu a ln ej śm ierci k sięcia w cza sie w y p r a w y, z drugiej zaś u c h w a le n ia od p ow ied n ich p o d a tk ó w dla fin a n so w e g o zabezp ieczenia tego przed sięw zięcia . J ed n o i d rugie stw a rza ło dla sta n ó w pruskich p ła szczy zn ę dla p rzeta rg ó w z k sięciem w celu uzysk an ia n o w y ch p r z y w ile jó w i u p raw n ień . Z u w a g i na za leżn o ść len n ą P ru s K siążęcych od P o lsk i istn ia ła k o n ieczn o ść u z y sk a nia a k cep ta cji reform przew id y w a n y ch w R e g im e n tsn o tte l przez R zeczpospolitą (rozdział IV).
G łów n y p rzed m iot bad ań autora — R e g im e n tsn o tte l — pod dany został szc z eg ó ło w e j a n a lizie w rozd ziale V. S zereg reform p rzew id zian ych w tym d o k u m encie w y n ik a ł z fa k tu w p ro w a d zen ia r efo rm a cji w P rusach K sią żęcy ch . D o tej g rupy z a li czyć n a leży przed e w sz y stk im u n o rm o w a n ie sy tu a c ji pra w n ej, sposob u p o w o ły w a nia, ob o w ią zk ó w oraz zaopatrzen ia m ateria ln eg o b isk u p ó w P r u s K sią żęcy ch . O po w ie d z ie li się oni n ie tylk o po stro n ie reform acji, ale z rezy g n o w a li na rzecz k sięcia z posia d a n y ch u p ra w n ień w ła d zy św iec k ie j oraz m a ją tk ó w ziem sk ich . W o d d zieln y ch paragrafach zap ew n ion o od p o w ied n ie zaop atrzen ie żo n ie i córce k się cia A lbrech ta. N a jisto tn iejsze i n a jw a żn iejsze p o sta n o w ien ia R e g im e n tsn o tte l d o ty czy ły sp r a w r zą d zenia p a ń stw em . Z tego zak resu u n orm ow an o sk ład R ady N a czeln ej, regen cji, problem sta łeg o pobytu w kra ju k sią żą t dop uszczonych do len na, zarządu dw orem k sią żęcy m i dochod am i p a ń stw a oraz w ie le in n y ch spraw .
W śród reform p rzew id zia n y ch w R e g im e n tsn o tte l czo ło w e zn aczen ie przypisać n a leży p o sta n o w ien io m od n oszącym się do R ady N a czeln ej. W arto n a d m ien ić, że
R e g im e n tsn o tte l u sta la ła jed yn ie, ja cy d o sto jn icy w chod zić m ają w sk ła d tej 14— 16-
-o so b o w ej R ady i z jak ich k r ę g ó w (in d ygen ów ) rek ru tow ać się m ają n iek tó rzy z nich. Rada ta istn ia ła już w cześn iej, a le m ia ła jed y n ie u p ra w n ien ia doradcze. Z daniem autora, reform y z 1542 r. p rzek szta łciły ją w k o le g ia ln y rząd (ss. 163, 164 zob. 130). A utor n ie ste ty nie p od jął próby b liższego sprecyzow ania, co rozu m ie pod tym p o jęciem . Czy oznaczać ono m iało, że obok k się cia p o w sta ł k o le g ia ln y organ w sp ó ł rządzący k r a je m ? 3 J eżeli tak, to przytoczon e p o sta n o w ien ia R e g im e n tsn o tte l o s k ła dzie i k ryteria ch p o w o ły w a n ia czło n k ó w R ady N a czeln ej nie sta n o w ią w y sta rc z a ją cej p o d sta w y dla tak iego stw ierd zen ia . B ez od p ow ied zi b o w iem autor po zo sta w ił bardzo isto tn y problem k o m p eten cji tej R ady jak o k o leg ia ln eg o rządu. G eneraln ie m ożna pow iedzieć, że o ile autor tra fn ie i w n ik liw ie p rzed sta w ił g e n e zę czy stan p op rzedzający różn e p o sta n o w ien ia R e g im e n tsn o tte l, o ty le zbyt m ało u w a g i p o ś w ię cił ró w n ie w ażn em u zagad nien iu , w jak i sposób i w jak im za k resie w prow adzono w ży cie R e g im e n tsn o tte l, a zw łaszcza p rzep isy odn oszące się do u sta len ia r z ą d u 4
3 P rzem a w ia ją za tym m in . n a stęp u ją ce fra g m en ty om aw ian ej pracy — op. cit., s. 168: „Tak w ię c p o w sta n ie n ow ej w ła d zy cen traln ej, w sp o m a g a ją cej k sięcia w P r u sach K siążęcych , p od obnie jak i w k się stw a c h R zeszy, jak m ożna przyjąć, p o leg a ło na: p rzem ian ie d otych czasow ej rady i g łó w n y ch u rzęd ó w dw orsk ich w s w o i s t e k o l e g i u m [podkr. — E.C.l, w urząd w tech n iczn y m tego sło w a zn aczeniu [...1” czy s. 169: „ A rtyku ł ten [art. 1 — E.C.] b y ł jed n ak p o w a żn y m zw y cię stw e m sta n ó w , zw łaszcza szla c h ty p ruskiej. W ten sposób m iał się um acniać d u a l i z m w ł a d z y [p odkreśl. — E.C.] w ustroju sta n o w y m w P rusach K sią żęcy ch ” (zob. ss. 171, 179). 4 A utor za ją ł się ty m za g a d n ien iem ty lk o w p u n k cie 2 rozd ziału VI, op. cit., ss. 186—Ί94 z tym , że na s. 189 stw ierd za : „ S zczegółow e p r zed sta w ien ie rea liza c ji przep isów III części R e g im e n tsn o tte l [d otyczącej u sta len ia rząd u — E.C.], k tó re z o sta ły w yo d ręb n io n e w rozd ziale pop rzednim n ie je st m o żliw e ze w z g lęd u na szczu p łość m ateriału , ja k im d y sp o n u jem y [...]”.
P o w szech n ie w iadom o, że zachodzić m oże — i często zach od zi — rozb ieżn ość m iędzy literą praw a a jego w p ro w a d zen iem w życie.
R eform y p rzew id ziane w R e g im e n tsn o tte l d otyczyły w p ra w d zie sp ra w w e w nętrzn y ch P rus K siążęcych, jed n a k sw y m znaczen iem w y k ra cza ły poza ram y K się stw a. Z u w a g i na za leżn o ść le n n ą od P o lsk i oraz z u w a g i na m o żliw ość przejęcia pan ow an ia w P rusach K siążęcych przez k sią żą t dop uszczonych do len n a, pod jęto zab iegi o potw ierd zen ie tego dokum entu przez w y m ien io n e strony. S zczeg ó ln ie z a in tereso w a n e ty m i za b iegam i b y ły sta n y pruskie, w id zą c w za tw ierd zen iu — jak to trafn ie w y k a za ł autor — g w a ra n cję u trzym an ia w przyszłości uzy sk a n y ch u p ra w nień i w p ły w ó w . Z abiegi te za k o ń czy ły się początk ow o n iep ow od zeniem , jeżeli ch o dzi o P olskę, później p o tw ierd zen iem przez kom isarzy k ró lew sk ich tylk o niektórych części R eg im en tsn o tte l; n atom iast k sią żęta dop uszczen i do len n a p o tw ierd zili całość przy w ilejó w sta n ó w P rus K siążęcych , a w tym R e g im e n tsn o tte l.
W su m ie pobudzająca do d y sk u sji n iek tórym i sform u ło w a n ia m i praca J. M ałłka z całą p ew n o ścią w isto tn y sposób w zbogaciła polską histo rio g ra fię odnoszącą się do Prus K siążęcych.
E d m u n d C ieśla k
N orbert O m m l e r , D ie L a n d stä n d e im H e rzo g tu m P re u sse n 1543— 1561. In a u g u -ra l-D isserta tio n zur E rlan gun g der D ok torw ü rde der P h ilo so p h isch en F a k u ltä t der R hein isch en F rie d r ic h -W ilh e lm s-U n iv e r sitä t zu B onn, B onn 1967, Druck: R h ein isch e F ried rich -W ilh elm s-U n iv ersitä t, ss. 230+155.
O bszerna m on ografia N orberta O m m l e r a sta n o w i z p ew n o ścią pow ażn e o sią g n ięcie nau ki zach odnion iem ieck iej. A utor po d ją ł tem a t, k tó ry od d aw n a już czek a ł na opracow anie. O kres 1543— 1565 w d ziejach w ew n ętrzn y ch P rus K siążęcych b y ł b o w ie m od k ilk u d ziesięciu la t tra k to w a n y po m acoszem u zarów n o przez h istoriografię polską, ja k i niem iecką. H isto ry cy p o lscy k o n cen tro w a li u w a g ę g łó w n ie na m o m en tach w ę zło w y c h w dziejach K sięstw a P ru sk ieg o w X V I w iek u , ta k ich ja k p o w sta nie ch łopskie w P ru sa ch w 1525 r. (H enryk Z i n s ) 4, g en eza „ R eg im en tsn o ttel” z 1542 r. (Jan usz M a 11 e k ) 2 czy in ter w e n c ja polska w 1566 r . 3. H istoriografia n ie m iecka od cza só w u k azan ia s ię cen n ych stu d ió w M axa T o e p p e n a i K urta B r e y - s i g a 4 n iem a l nie p ostąp iła naprzód w tej d ziedzinie. A p rzecież b y ły to lata szy b kieg o rozw oju parlam en taryzm u pruskiego, g w a łto w n eg o sporu relig ijn eg o sp o w o d o w an ego d ziałaln ością O ssiandra (spór ten p o siadał rów n ież po w a żn e rep erku sje polityczn e) i dojrzew ania sp raw y su k c e sji brand en bursk iej.
G łów n ym przed m iotem ksią żk i N . O m m lera są lo sy sta n ó w p ru skich poczynając od la n d tagu odb ytego w grudn iu 1543 r. (p ierw szy la n d ta g po ogłoszeniu „R eg im en ts n o ttel”) aż do 1561 r. tj. do m om en tu rozw iązania k w e stii in fla n ck iej. D ata p o czą tk o wa, p rzyjęta przez autora, nie bu dzi żad n ych zastrzeżeń. Isto tn ie, lata 1540— 1542, w których k sią żę A lbrech t ogło sił „przyw ilej ła sk i” i „R eg im en tsn o ttel” sta n o w ią w dziejach P ru s K siążęcych p o w ażną cezurę, k o ń czy ł się b o w iem w ó w cza s p roces
1 H. Z i n s, P o w sta n ie c h ło p sk ie w P ru sa ch K sią ż ę c y c h w 1525 r., W arszaw a 1953. 2 J. M a ł ł e k , U sta w a o rzą d z ie (R e g im e n tsn o tte l) P ru s K sią żę c y c h , T oruń 1967. 3 S. B o d n i a k, P o lsk a a P ru sy K sią żę c e u s c h y łk u rzą d ó w A lb re c h ta , R ocznik G dański, t. 9— 10, 1937, ss. 234— 278; A. P a w i ń s к i, S p r a w y P ru s K sią ż ę c y c h za
Z y g m u n ta A u g u sta w r. 1566— 1568 (w stę p ), Ź ródła d ziejow e, t. 7, W arszaw a 1879.
O statn io p ro b lem a ty k ę 1566 r. pod jął raz jeszcze J. M a ł ł e k w dw óch artyku łach :
G e n e za s e jm u 1566 r. w P ru sa ch K sią ż ę c y c h , K om u n ik aty M azu rsk o-W arm ińsk ie,
1961, nr 4, ss. 497— 527; P ro ces k r y m in a ln y n o w y c h r a d c ó w w K n ip a w ie -K r ó le w c u
1566 r., K o m u n ik a ty M azu rsko-W arm ińskie, 1963, nr 2, ss. 18X— 232.
4 M. T o e p p e n , Z u r G esch ich te d e r s tä n d isch en V e rh ä ltn isse in P re u sse n , L eipzig 1847; K. B r e y s і g, D ie E n tw ic k lu n g d es p reu ssisc h e n S tä n d e th u m s v o n sein en
A n fä n g en bis z u m R e g ie r u n g s a n tr itt F rie d ric h W ilh e lm s, d ru k ow an e jak o w stęp
w U rk u n d e n u n d A k te n stü c k e zu r G e sc h ic h te d es K u r fü r ste n F rie d ric h W ilh e lm v o n
B ra n d en b u rg , Bd. 15, B erlin 1894. M n iejsze już zn aczen ie p osiada praca E. W i c h e r -
t a, D ie p o litisc h e n S tä n d e P reu ssen s, ih re B ild u n g u n d E n tw ic k lu n g bis z u m A u s
gange d e s 16. J a h rh u n d erts, A ltp reu ssisch e M on atssch rift, 1868, Bd. ss. 213— 242,
