O mottach w cyklu wiedźmińskim Andrzeja Sapkowskiego : wprowadzenie

Magdalena Roszczynialska

O mottach w cyklu wiedźmińskim

Andrzeja Sapkowskiego :

wprowadzenie

Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historicolitteraria 4,

139-155

Folia 20

Studia Historicolitteraria IV (2004)

M agdalena R o s zc zy n ia ls k a

O mottach w cyklu wiedźmińskim

Andrzeja Sapkowskiego.

W prow adzenie

N a s z sp o só b na życie to gra. M y gram y, b a w im y się, p rzeko m a rza m y, drw im y. A ro b im y to tak, j a k nam się p o ­ doba, b o m ie rzi n a s sa m a m y ś l o tym, b y sta ra ć się p r z y ­ p o d o b a ć innym . G ra to in te g ra ln y s k ła d n ik n a szych o so ­ bow ości. Ten, k to c h cia łb y n a w ią za ć z n a m i k o n ta k t czy p o r o z u m ie ć się, m u si to za a kcep to w a ć. M u s i zrozu m ieć, że

u d zia ł

w n a sz ej g rze to w arunek, b ez sp ełn ien ia k tó reg o p o r o z u ­ m ien ie j e s t w ykluczone.

K o t D irk (T erry B ro o k s, The B la c k U nicorn) Z a c y to w a n e p o w y ż e j m o tto j e d n e g o z f e li e t o n ó w A n d r z e j a S a p k o w s k i e g o 1 p r z e w r o t n i e o b j a ś n ia p r o j e k t o w a n ą i r z e k o m o p o ż ą d a n ą p r z e z a u to r a W ie d ź m in a r e la c ję p o m ię d z y n i m s a m y m a c z y t e l n i k a m i j e g o p r o z y . O t ó ż m a to b y ć s w e g o r o ­ d z a j u g r a , p o l e g a j ą c a m .in . n a c z y s to l u d y c z n y m w f u n k c ji l ic y t o w a n iu się f r a g ­ m e n t a m i i k o n w e n c j a m i lit e r a c k im i , a le t a k ż e n a s t w a r z a n i u s u g e s t i i, ż e p r o c e s o m w y t w a r z a n i a i k o n s u m p c ji lite r a c k ie j p o d l e g a t u c o ś w ię c e j n i ż d z ie ło p o p u la r n e . I s t o t n y m s k ł a d n ik i e m te j g r y s ą m o tt a - i s t o tn y m t a k p r z e z w z g l ą d n a ic h , j a k o k o m p o n e n t ó w d z ie ł a lite r a c k ie g o , c e c h y , j a k i p o p r z e z i c h c z ę s to ś ć , w id o c z n o ś ć , p i e r w s z o p l a n o w o ś ć w t w ó r c z o ś c i S a p k o w s k ie g o .

O m o tt a c h n i e w ie le m ó w i ą p o l s c y b a d a c z e l it e r a t u r y 2 . S ł o w n i k te r m in ó w lit e ­

r a c k ic h p o d r e d a k c j ą J a n u s z a S ł a w iń s k ie g o d a je l a k o n i c z n ą d e f in ic ję

1

2

m otto - z wł. - cy tat postaw iony p rzed tek stem u tw o ru lub jeg o fragm entu [...] ośw ietlający zam y sł autora, cechy charakterystyczne rozw ijanego p rzezeń tem atu lub ideologię dzieła. P oprzez um ieszczenie m o tta pisarz często daje klucz do zn ac zeń sw ego utw oru, a ró w n o ­ cześnie sygnalizuje fakt je g o osadzenia w określonej trad y cji m yślow ej i literackiej3 .

D e f i n ic ja t a n ie z o s t a ł a o d m ie n i o n a w n o w y m w y d a n i u S ł o w n ik a , j a k b y n ic w te j m a t e r i i s ię p r z e z l a t a n ie z m ie n iło . N ie p o d a je s ię t e ż ż a d n e j b i b li o g r a f ii p r z e d m io tu . J e s t to z a d z iw ia ją c e w o b e c f a k tu , ż e z a r ó w n o l ite r a tu r a , j a k i l it e r a t u r o ­ z n a w s tw o l a t o s t a tn i c h t a k p r z e s y c o n e s ą i n te r te k s tu a ln o ś c ią , k t ó r ą m o tto c h y b a w s p ó łt w o r z y . R o d z ą s ię t u j e d n a k d w ie w ą t p li w o ś c i w y m a g a j ą c e k o m e n ta r z a : c z y m o tto r z e c z y w iś c i e j e s t w y k ł a d n ik i e m in te r t e k s tu a ln o ś c i ? I w j a k i s p o s ó b m o tto p r z y n a l e ż y d o p o r z ą d k u t e k s tu ? N a p r z y k ła d S te f a n ia S k w a r c z y ń s k a w e W s tę p ie d o n a u k i o lite r a t u r z e p is z e , ż e ty tu ł, m o tto , d e d y k a c ja , s ło w o w s tę p n e , p r z e d m o w a , a r g u m e n t u m s ą to w c h o d z ą c e w “ c a ło ś ć p u b l i k a c y j n ą [...] j e d n o s t k i k o n s t r u k c y jn e n a t y le m a r g in e s o w e , ż e n ie n a l e ż ą w ś c i s ł y m t e g o s ł o w a z n a c z e n i u d o c a łe g o u t w o r u ” , b ę d ą c e “ n a t y le n ie s a - m o is tn e i z a le ż n e , ż e b e z o p a r c i a o u t w ó r n ie m a j ą p e łn e g o s e n s u ” 4. M ie js c e d l a m o tta w id z i a u to r k a p o ty tu le a p r z e d te k s te m g łó w n y m , u w a ż a j e z a c y ta t z o b c e g o a u to ra , f u n k c ją m o tta j e s t w e d ł u g n ie j w s k a z a n ie g e n e z y u tw o r u , a u to ­ r y te tó w (tz w . a le g a c ja - w te r m in o lo g ii M ic h a ła G ło w iń s k ie g o 5) i tr a d y c ji lite ra c k ie j d z ie ła , p o d k r e ś le n ie “ z a s a d n ic z e g o m o m e n tu u t w o r u ” , a c z ę s to j e g o d e k o r a c ja 6. S ą d z ę , ż e w s k r a j n y c h p r z y p a d k a c h m o ż e b y ć n a w e t p r z e c iw n ie : p o p ie r w s z e ś w ia d c z y o t y m c a s u s o m ó w i e ń n i e i s t n i e j ą c y c h f a k tó w l i t e r a c k ic h 7, w k t ó r y c h w ł a ­ ś n ie j e s t ta k , ż e e le m e n t m a r g i n a l n y u s t a n a w ia te k s t. P o d r u g ie w y d a j e się , ż e n i e ­ k t ó r e , a m o ż e n a w e t w s z y s tk i e u tw o r y l ite r a c k ie p o z b a w i o n e o ś w ie t le n i a t y c h “ m a r ­ g i n a l i ó w ” u j a w n i a j ą j e d y n i e c z ą s tk ę s w o ic h p o t e n c j a l n y c h z n a c z e ń . T a k j e s t c h o ć b y w b a r o k o w y c h e m b le m a ta c h , k t ó r y c h tr ó jc z ł o n o w a k o m p o z y c j a s k ł a d a się z o d ­ d z ia ł u ją c y c h łą c z n i e e p ig r a f u , o b r a z u i p o e z ji. M o t t o ( c z y li e p ig r a f , in s k r y p c ję , le m m a ) u w a ż a n o z a “ d u s z ę ” ( a n i m a ) c a łe j k o m p o z y c j i, p o d c z a s g d y c a ło ś ć p is a n y c h

zwracam uwagę na pewne “niedopracowanie” problematyki motta ujawniające się choćby w tytułach wymienionych wyżej prac, por. także A. Kowalczykowa, Motto romantyczne. Na marginesie lektur, “Przegląd Humanistyczny” 1981, z. 1/2.

3

słowniku terminów literackich, Kraków 2001. Autor wskazuje ponadto na niejednoznaczność motta oraz

na jego alegacyjny charakter.

4

5

6

7

Don Kichota, [w:] tegoż, Opowiadania, Kraków 1978, a na terenie literatury polskiej - przez S. Lema, Doskonała próżnia. Wielkość urojona, Kraków 1974. Teksty te nazywa Jerzy Jarzębski apokryfami, por.

c z ę ś c i - i n s k r y p c ję i s u b s k r y p c ję ( c z y li p o e z j ę ) - z a “ s tr a w ę d u c h a ” . O b r a z z a ś (p i c t u r a ) m ia ł z a b a w ia ć , z a in te r e s o w a ć , z a tr z y m a ć w z r o k o d b i o r c y 8. W s p o m in a m r o z w a ż a n ia J a n u s z a P e lc a , b o c h y b a t y lk o n a g r u n c ie b a d a ń n a d l it e r a t u r ą s t a r o p o l ­ s k ą , a t a k ż e r o m a n ty c z n ą , k ie d y to z r ó ż n y c h w z g l ę d ó w p r a k t y k a o p a tr y w a n i a u t w o r ó w l it e r a c k ic h m o tt a m i ( d e w iz a m i, g o d ł a m i - j a k s ię w ó w c z a s m ó w iło ) b y ł a c z ę s ta , z n a le ź ć m o ż n a p r a c e d o t y c z ą c e te j p r o b l e m a t y k i . A l i n a K o w a l c z y k o w a 9 z w r a c a u w a g ę n a m n o g o ś ć i b o g a c t w o r o m a n t y c z n y c h m o tt, n a i c h s p e c y f ic z n e w d z ie l e l it e r a c k im f u n k c je : n a u c z y n i e n i e z m o tt a in te g r a ln e j c z ę ś c i u tw o r u , n a o d ­ w o ł y w a n i e s ię p o p r z e z m o tto d o o k r e ś lo n e j tr a d y c ji k u l tu r o w o - li t e r a c k i e j (u p o l ­ s k i c h r o m a n t y k ó w s t a n o w i ą j ą B ib lia , d z ie ł a S z e k s p ir a , B y r o n a , G o e th e g o , D a n te g o , d a w n e p i ś m ie n n i c t w o p o ls k ie , f o lk lo r ) , n a c z ę s to i lu z o r y c z n ą n o b ilita c ję u t w o r u p o p r z e d z o n e g o “ u c z o n y m ” m o tte m , w r e s z c i e n a p r a k ty k ę m is ty f i k o w a n i a m o tt lu b c z e r p a n i a i c h z w ła s n e j t w ó r c z o ś c i, c o p o d k r e ś l a te k s to w y c h a r a k te r l ite r a tu r y i j e d ­ n o r o d n o ś ć d z ie ła . C e n n a , p r z y n a jm n ie j w k o n t e k ś c i e p r o b l e m a t y k i , k t ó r ą s ię t u z a j ­ m u ję , w y d a j e m i się r e f l e k s j a M a r k a P i e c h o t y 10 n a m a r g in e s ie u w a g o m o tt a c h w D i u n i e F r a n k a H e r b e r t a , ż e m ia n o w ic ie “ m o tta - p r z y n a jm n ie j n a o b r z e ż a c h g łó w ­ n e g o n u r tu lite r a tu r y - p o c z y n a ją p e łn ić f u n k c je , k tó r y c h n ie p r z e w id y w a li i c h d a w ­ n ie js i u ż y tk o w n ic y i w s p ó łc z e ś n i te o r e ty c y lite r a tu r y ” . T e r e s a C i e ś li k o w s k a p r z y w o ­ łu je k a te g o r ię m o tt a w r a m a c h r o z w a ż a ń o i n te r t e k s tu a ln o ś c i11, w s k a z u ją c , ż e m o tto j e s t t a k i m r o d z a j e m in te r te k s tu , k t ó r y p r o w a d z i d o “ s p i ę tr z e n i a i n te r t e k s tu a ln o ś c i p o d w p ł y w e m p o m n o ż e n i a k o n t e k s tó w w e w n ą tr z t e k s t u o g a r n ia ją c e g o i w z a j e m n e ­ g o i c h [ ty c h k o n te k s tó w ] p r z e n i k a n i a ” . I d a le j: “ w t y m [tj. m o tta ] p r z y p a d k u p r z e ­ s t r z e ń i n te r t e k s tu a ln a m o ż e z o s ta ć w z b o g a c o n a o r ó ż n e k o n t e k s ty , t o w a r z y s z ą c e c a ł e m u u t w o r o w i , z k tó r e g o m o tto p o c h o d z i ” 12. P r z e c i w i e ń s tw e m - j e ś l i c h o d z i o z a s ię g - m ia łb y b y ć c y ta t, tj. “ t e k s t o d r ę b n y , w n o s z ą c y s o b ą k o n t e k s t w ła s n y , a w ię c z a s ó b i n f o r m a c j i p o c h o d n y z f u n k c ji p e łn io n e j w t e k ś c i e m a c i e r z y s t y m ” , k tó r y j e d ­ n a k ż e j e s t t e ż “ o b d a r z o n y n o w ą f u n k c j ą w t e k ś c i e z a p o ż y c z a j ą c y m ” 13.

A k u r a t t a o p o z y c j a n ie w y d a j e m i s ię tr a f n a : z a r ó w n o m o tto , j a k i k a ż d y in n y c y ta t p o d k r e ś l a j ą w t e k ś c i e z a p o ż y c z a j ą c y m r z e c z y w is to ś ć te k s tu , z k t ó r e g o p o c h o ­

8 J. Pelc, Obraz — słowo — znak. Studium o emblematach w literaturze staropolskiej, Czytelnik 1973, t. 1 i 2. Lemma to także cytat z poddawanego analizie lub interpretacji utworu, por. Słownik terminów literac­

kich... hasło: lemma.

9 W artykule hasłowym motto w Słowniku literatury polskiej X IX wieku, pod red. J. Bachórza i A. Ko- walczykowej, Wrocław 1994, także A. Kowalczykowa, M otto romantyczne...

10 M. Piechota,Motto..., s. 115.

11 T. Cieślikowska, Tekst intertekstualny. Tekst — kontekst — interstekst (sytuacje graniczne) [w:] tejże,

W kręgu genologii, intertekstualności, teorii sugestii, Warszawa 1995 oraz Relacje międzytekstowe w tekście literackim, “Przegląd Humanistyczny” 1977, z. 6.

12 T. Cieślikowska, Tekst intertekstualny..., s. 102-103. 13 Tamże, s. 103.

d z ą 14. W i n n y m m ie j s c u C i e ś li k o w s k a p is z e n a to m ia s t, ż e m o tto j e s t s z c z e g ó ln y m r o d z a j e m c y ta tu . S z c z e g ó ln o ś ć t a z w i ą z a n a j e s t z m ie js c e m , j a k i e m o tto z a jm u je w s tr u k tu r z e u t w o r u : m ia n o w i c ie o d n o s i s ię d o c a łe g o d z ie ła . C z y li - j a k to r o z u ­ m ie m - c a łe g o t e k s tu u m ie s z c z o n e g o p o n iż e j m o tta , a le c h y b a t e ż i te g o , c o p o w y ż e j (n p . t y t u ł u 15). S z c z e g ó ln y c h a r a k te r m o tt a w y n i k a p o n a d to z f a k tu , ż e j e s t o n o e l e ­ m e n t e m w y r ó ż n i o n y m , u w y d a t n io n y m , c o z a t y m id z ie - p r z y c i ą g a j ą c y m u w a g ę o d b io r c y ( p o d k r e ś l a s ię w t y m m ie j s c u c z y s to f o r m a l n e w y r ó ż n ik i) . Z a i n t e r e s o w a n i e c z y t e l n i k a m o ż e się s k u p ia ć n a t e k s ta c h b ę d ą c y c h c z ł o n a m i r e la c ji, w k t ó r e m o tto w c h o d z i , a m o g ą o n e b y ć t r o ja k i e g o t y p u :

n iez ależn ie o d ro d z aju m o tta , o d je g o rzeczyw istej ro li w tek ście zap o ż y cz ają c y m (czy je s t ty lk o o z d o b n ik iem , czy p o sz e rz a lu b d o p ełn ia sens u tw o ru , w k tó ry m ja k o m o tto w y stęp u je), w sk az u je ono so b ą n a 1. je g o z w iąz ek z u tw o re m z ap o ż y cz ający m , 2. z w ią ­ z e k

z u tw o rem , z k tó reg o p o ch o d zi, a p o n ad to 3. relację m ię d zy u tw o rem w y p o sa ż o n y m w to w ła śn ie m o tto i tek stem , z k tó reg o zo stało z a c z e rp n ię te 16.

M o ż l iw o ś ć w y s tą p i e n i a r e la c ji t r z e c i e g o t y p u p r o w a d z i d o k o n k l u z j i , ż e “ m o tto w ta k ie j s y tu a c ji s ta n o w i i n te g r a l n y s k ł a d n ik d z ie ł a z a p o ż y c z a j ą c e g o ” . Z a t e m m o tto j e s t i n ie j e s t z a r a z e m s k ł a d n ik i e m t e k s t u m a c ie r z y s te g o ( b o m o ż e b y ć r o z w a ż a n e j a k o n ie z a le ż n y k o n t e k s t a lb o n a w e t “ d e k o r a c ja ” ), j e s t i n ie j e s t s k ł a d o w ą t e k s t u z a p o ż y c z a j ą c e g o ( r a z j e s t e le m e n t e m d z ie ła , r a z k o m e n t a r z e m ) , j e s t w y e k s p o n o w a n e i z a r a z e m r o z p r o s z o n e . B y ć m o ż e p e łn i w lit e r a t u r z e p is a n e j ta k ie f u n k c je , j a k i e f o r m u ła i n ic j a l n a w f o l k lo r z e , tj. j a k o s w o is te o b r a m o w a n i e s t w a r z a p r z e j ś c ie o d ś w ia t a r z e c z y w is te g o d o ś w ia t a l it e r a c k i e g o 17. O d s y ła d o k o n k r e tn e g o te k s tu , a j e d n o c z e ś n i e d o “ u n i w e r s u m t e k s tó w ” , c z y l i d e f a c t o d o j e d y n e j z n a n e j n a m r z e c z y w is to ś c i. W t w ó r c z o ś c i S t a n is ła w a L e m a , p is z e J e r z y J a r z ę b s k i,

b ib lio tek a - z jej n a d m iarem o p isó w św iata, ró ż n o ro d n o ś c ią p u n k tó w w id z en ia i m eto d in terp retacji - p e łn i ro lę o b iek ty w u , z p o m o c ą k tó reg o zag ląd am y w rzeczy w isto ść, a w k o ń c u tak ż e je s t m e ta fo rą całej ludzkiej w ie d z y 18.

14 Por. np. R. Nycz, Tekstowy świat. Poststrukturalizm a wiedza o literaturze, Kraków 2000, s. 85: “za­ sadnie można przyjąć, iż ogół kontekstów inferowanych bezpośrednio z ich wykładników tekstowych wyznacza zakres intertekstualności właściwej danego utworu, a jednocześnie obligatoryjnej dla danego odbiorcy”.

15 Tworzy się w ten sposób rodzaj gry metatekstów: jest nim zarówno motto, jak i tytuł, por. H. Markie­ wicz, Tytuły dzieł literackich, [w:] Zabawy literackie, Kraków 1992, s. 14; tu też bibliografia.

16 T. Cieślikowska, Implikacje literackie we współczesnych utworach narracyjnych, [w:] W kręgu geno-

logii..., s. 128-129.

17 M.R. Mayenowa, Poetyka teoretyczna. Zagadnienia języka, Wrocław 1979, s. 269. 18 J. Jarzębski, Z “widmowej biblioteki”, [w:] S. Lem, Apokryfy, Kraków 1998.

J e s t w ię c m o tto c z y m ś p r z e k r a c z a j ą c y m k a te g o r ie , j a k ą ś a n o m a lią , c z y m ś “ p o ­ m ię d z y ” ? N ie w ą t p l i w i e j e s t j e d n y m z p r z e j a w ó w i n te r te k s tu a ln o ś c i, n a to m i a s t j e g o s p o s ó b is t n ie n i a w t e k ś c i e j e s t c h w ie jn y .

W s p o m n ia n e tr u d n o ś c i c z y n i e s p ó jn o ś c i z k w a l i f i k a c j ą m o tt a m a j ą p r z y ty m c h a r a k t e r p e r m a n e n tn y . G e r a r d G e n e tte , r o z w a ż a ją c m o ż liw e r e la c je p o m ię d z y t e k ­ s ta m i (tj. r e la c je tr a n s te k s t u a l n e ) k w a l if i k u j e p r z e d m o w y , p o s ło w ia , t y tu ły , e p i g r f y ( a w ię c m o tta ) d o “ p a r a t e k s tu a l n o ś c i ” , tj. r e la c j i w ią ż ą c e j t e k s t z z a w a r t y m i w n i m k o m e n t a r z a m i d o n ie g o s a m e g o . W y d a j e m i s ię , ż e m o tto s p e ł n ia ta k ż e w a r u n k i h i- p e r te k s t u a l n o ś c i ( j e d n o c z e n i a h ip o - i h i p e r t e k s t u ) o r a z - p r z y n a jm n ie j m o tt a S a p ­ k o w s k ie g o - a r c h i te k s t u a ln o ś c i ( o d w o ła n ie d o k o n w e n c j i g a tu n k o w y c h , s t y l is ty c z ­ n y c h itp .). M i c h a ł G ło w i ń s k i p o s t u l u je j e d n a k o d r z u c e n ie h i p e r t e k s t u a l n o ś c i j a k o p o p r o s t u o d m ia n y i n te r t e k s tu a ln o ś c i , a p a r a t e k s tu a l n o ś ć t r a k tu je j a k o j e d e n z p r z e j a ­ w ó w m e t a te k s t u a l n o ś c i ( d y s k u r s u o t e k ś c i e ) 19. W t y p o lo g i i (i te r m i n o lo g i i ) H e n r y k a M a r k i e w i c z a m o tto b y ł o b y c z y m ś p o m ię d z y “ i n te k s t u a li z a c ją ” r o z u m i a n ą j a k o c y ta t a “ m e t a te k s t u a l i z a c j ą ” 20 z ty m , ż e n i e d y s k u r s y w n ą ( a lb o p r z e w a ż n ie n ie d y s k u r s y w - n ą ) i n a t e m a t t e k s tu “ w ł a s n e g o ” n ie z a ś “ in n e g o ” . “ Z r ę c z n i e b y ł o b y z a k o ń c z y ć t e n p r z e g l ą d - p o b i e ż n y i n a p e w n o n ie p e łn y - k o n s t a ta c j ą , ż e o to h i s t o r ia p o ls k ie g o m o tta , p o w y c z e r p a n iu i n n y c h m o ż liw o ś c i, u r y w a s ię n a m is ty f ik a c ji. A l e n ie u k ł a d a s ię o n a w t e n s c h e m a t ” 21 - d o d a je b a d a c z , o d n o to w u ją c , ż e p o o k r e s ie d z ie w i ę t n a ­ s to w ie c z n e j m o tt o m a n i i u ż y c i e e p ig r a f u j e s t c o r a z r z a d s z e , a p o j a w ia j ą c e s ię n i e ­ k i e d y m o tt a s ą p r z e w a ż n ie z m y ś lo n e . * * * R z u t o k a n a t w ó r c z o ś ć A n d r z e j a S a p k o w s k ie g o n a w e t n i e w y r o b io n e m u c z y t e l ­ n i k o w i w y s ta r c z a , a b y z o r ie n to w a ć s ię , ż e w s p ó łi s t n i e j e w n ie j w i e le c u d z y c h t e k ­ s tó w i to w p r o w a d z a n y c h n a r o z m a ite s p o s o b y . A u t o r W ie d ź m in a c z ę s to p o p r z e d z a s w o je u t w o r y k r ó t k im i p r z e d m o w a m i , z d r a d z a j ą c y m i o k o l ic z n o ś c i p o w s ta n i a i d r u ­ k u te k s tu , u j a w n ia j ą c y m i k o n t e k s ty - ź r ó d ła c y ta tó w , p o ż y c z e k i p o d o b i e ń s tw , te - m a t y z u ją c y m i in te r p r e ta c ję . N i e k ie d y p r z y b li ż a s ię w s w e j p r a k ty c e n a w e t d o g r a n ic p l a g i a tu , n a p r z y k ła d w te d y , g d y ty tu ł u j e j e d e n z u t w o r ó w , j a k W a l t e r S c o tt s w ó j p o e m a t: P a n i J e z i o r a . T r z e b a j e d n a k d o d a ć , ż e m o tto p ie r w s z e g o r o z d z i a ł u te g o t o m u w p r o w a d z a c y to w a n ą z L a M o r t e D a r t h u r T h o m a s a M a l o r y ’e g o p o s t a ć b o h a ­ t e r k i a r tu r i a ń s k e g o c y k lu , P a n i ą J e z io r a , w k t ó r ą z a r a z w c i e l i s ię p r z e w r o t n i e h e r o in a s a g i S a p k o w s k ie g o . W t a k i o to s p o s ó b s p l a ta j ą się w c a ło ś ć j e d e n z n a jw a ż n ie j s z y c h k o n t e k s tó w tz w . S a g i o w i e d ź m i n ie - m it a r tu r i a ń s k i o r a z w a l te r s c o tt o w s k i w z o r z e c f a b u la r n y p o w i e ś c i h is to r y c z n e j. J e d n y m z n a jła tw ie j u c h w y t n y c h , w y r a ź n y c h , f o r m a l n i e ( g r a f ic z n ie ) w y o d r ę b ­ n i o n y c h c u d z y c h t e k s tó w w o b r ę b ie d z ie ł a A n d r z e j a S a p k o w s k ie g o s ą m o tta . M o t ­ 19 M. Głowiński, O intertekstualności, “Pamiętnik Literacki” 1986, z. 4, s. 80.

20 H. Markiewicz, Odmiany intertekstualności, “Ruch Literacki” 1988, z. 4-5, s. 260-261. 21 Tenże, Notatki do historii motta w literaturze polskiej... , s. 70.

t a m i o p a tr z y ł a u t o r w s z y s tk i e to m y , a w i c h r a m a c h t a k ż e w s z y s tk i e r o z d z ia ły S a g i

o w ie d ź m in ie . W r a ż e n i e n a d m i a r o w o ś c i t y c h f o r m j e s t w z m a g a n e p r z e z f a k t, ż e n i e ­

r z a d k o d a n a p a r ti a t e k s t u “ w s p ie r a n a ” j e s t n ie p r z e z j e d n o , l e c z d w a i w ię c e j m o tt; n a s t ę p u j e w te d y , b y u ż y ć t e r m i n o lo g i i T e r e s y C ie ś lik o w s k ie j, s p ię tr z e n ie s p ię tr z e n ia k o n t e k s tó w . O tó ż H e n r y k M a r k i e w i c z tw ie r d z i, ż e z w y c z a j t e n p o c h o d z i z p o w i e ś c i g o ty c k ie j o r a z p o w i e ś c i W a l t e r a S c o tta , a d o p r o w a d z o n y z o s t a ł d o a b s u r d u p r z e z n i e k t ó r y c h p o l s k i c h p o w i e ś c io p i s a r z y r o m a n t y c z n y c h 22, c o p o n o w n i e w s k a z u j e n a p o w i n o w a c t w a m ię d z y p r o z ą f a n t a s y S a p k o w s k ie g o a r o m a n t y c z n ą w p r o w e n i e n c ji p o w i e ś c i ą h is to r y c z n ą , z a w i e r a j ą c ą p i e r w ia s t k i s e n s a c j i i r o m a n s u , n ie s t r o n i ą c ą o d w ą t k ó w f o l k lo r y s ty c z n y c h i c u d o w n o ś c i. W o b e c te g o n a d m i a r u m o tt u d e r z a ją c e j e s t , ż e ż a d n e z o p o w i a d a ń w i e d ź m i ń - s k ic h , s t a n o w i ą c y c h p r e q u e l 23 d o S a g i o w i e d ź m i n ie , c z y l i o p o w i a d a j ą c y c h w y d a ­ r z e n i a w s t o s u n k u d o f a b u la r n e g o c z a s u S a g i w c z e ś n i e js z e , w p r o w a d z a j ą c y c h g łó w n y c h b o h a te r ó w , z a r y s o w u ją c y c h p o d s ta w o w e w ą t k i o r a z tło z d a r z e ń tj. ż a d n e z o p o - w i a d a ń s p ó jn y c h , c z y r a c z e j s p o j o n y c h z r e s z t ą “ w i e d ź m i n la n d u ” - m o tt a n ie p o s ia d a . W y ja ś n i e n i e n a jp r a w d o p o d o b n ie j t k w i w f u n k c ji, k tó r ą , j a k s ą d z ę , p e ł n i ą o n e w p r o z ie n a r r a c y jn e j S a p k o w s k ie g o . K a ż d e z o p o w i a d a ń w ie d ź m i ń s k i e g o c y k lu j e s t w a r i a c j ą n a t e m a t z n a n e j b a ś n i lu b b a ś n i o w e g o m o ty w u , o b n a ż a j ą c ą k o n w e n c j o n a l ­ n e w ł a ś c iw o ś c i g a tu n k u , o p o w i e d z i a n ą à r e b o u r s w t y m s e n s ie , ż e p o k a z u j ą c ą b a ­ ś n io w y ł a d w a r t o ś c i j a k o k u l tu r o w y m it, j a k o s p o ł e c z n ą k l is z ę , a n ie k ie d y n a w e t j e j w e r s ję p r z e w r o t n ą ta k ż e w t y m z n a c z e n iu , ż e f a n t a s y o d z a r a n ia się ty m i ła tw y m i k o n w e n c ja m i b a ś n io w y m i i s te r e o ty p a m i m y ś lo w y m i ż y w i. S k o ro w ię c k o n te k s te m d l a ta k ie j o p o w ie ś c i j e s t k a n o n b a ś n io w y , a s p e łn ia się o n w s a m y m te k ś c ie n a r ra c ji p r z e z n p . c y to w a n ie s c h e m a tó w f a b u la r n y c h , tr a d y c y jn y c h p o s ta c i i m o ty w ó w 24, n ie m a p o tr z e b y d o d a tk o w e g o e x p lic ite u ja w n ia n ia p u n k t u o d n ie s ie n ia w p o s ta c i m o tta . M o tto s ta je się w t a k i m u k ła d z ie z b ę d n y m b a la s te m , n a r u s z a ją c y m k l a r o w n ą p r e c y z ję s ty liz o w a n y c h o p o w ia d a ń . T y lk o j e d n o o p o w ia d a n ie p t. C o ś s ię k o ń c z y , c o ś s ię z a ­

c z y n a , s ta n o w ią c e a lte rn a ty w n e r o z w ią z a n ie a k c ji S a g i, r o z w ią z a n ie z h a p p y e n d e m ,

b ę d ą c e s w e g o r o d z a ju k o n s o l a c j ą n a u ż y te k c z y te ln ik ó w n a iw n y c h , p o p r z e d z o n e j e s t t e k s te m g r a f ic z n ie im itu ją c y m u tr w a lo n e w ś w ia d o m o ś c i o d b io r c y tej p r o z y m o tto . D o d a m , ż e j e s t to t e k s t o k o lic z n o ś c io w e j d e d y k a c ji d l a n o w o ż e ń c ó w , a w ię c tr a d y ­ c y jn y i c z y s to k o n w e n c jo n a ln y c h w y t b a ś n io w y , p o z o r n ie p r z e m ie s z c z o n y z k o ń c a n a p o c z ą te k o p o w ie ś c i, w is to c ie z a ś p u e n tu ją c y f a b u łę S a g i o w ie d ź m in ie - p r z e z o d e ­ s ła n ie j e j w r e jo n y f a n ta s ty c z n e j N ib y la n d ii. T a m , g d z ie j e j m ie js c e .

22

23

ziony w smoczej jaskini. Kompendium wiedzy o literaturze fantasy, superNOWA 2001, s. 30.

24

* * *

N i e c o w y ż e j u ż y ła m w o d n i e s ie n i u d o p r o z y S a p k o w s k ie g o w y r a ż e n i a “ s p lo t k o n t e k s tó w ” - m ó w ią c o n ie j m a m z a t e m n a m y ś li t e k s t p r z y p o m i n a j ą c y p a lim p s e s t. U p l e c i o n y , n a p is a n y , z ło ż o n y z w i e l u n a w a r s tw io n y c h , n a ło ż o n y c h n a s ie b ie , s p l ą ­ ta n y c h t e k s tó w , k t ó r y c h p o c h o d z e n ia , f u n k c ji i z n a c z e n i a c z ę s to t r u d n o d o c ie c .

S k o ro fik cy jn e św iaty s ą tak ie p rzy jem n e, dlaczeg o n ie m ielib y śm y czytać p raw d ziw eg o św iata, ja k b y b y ł fikcją? L u b też , skoro fik cy jn e św iaty s ą ta k m ałe, a p rzy jem n o ść k tó rą d ają, je s t je d y n ie z łu d zen ie m , dlac ze g o n ie m ielib y śm y w y m y ślić fik cy jn y ch św iatów , k tó re by ły b y ró w n ie zło żo n e, sp rzeczn e i p ro w o k acy jn e, co św iat rzeczy w isty ?25 - p y ta U m berto Eco.

M o t t a w p is a r s tw ie S a p k o w s k ie g o m a j ą w ła ś n ie c h a r a k te r p r o w o k a c ji: i c h ilo ś ć , m ie js c e w y s tę p o w a n ia , f u n k c ja in te r te k s tu a ln a , t e k s to w a s p ó jn o ś ć , j ę z y k , g a tu n e k (g e n r e ) p r z e z n ie r e p r e z e n to w a n y , a u to r s tw o b ą d ź a n o n im o w o ś ć , s ta tu s o n ty c z n y , r o la p e łn io n a w u tw o r z e - w s z y s tk o to p o d l e g a ir o n ic z n e j g rz e . P o p ie r w s z e , j e s t i c h z a d u ż o . W p i ę c i u t o m a c h S a g i A n d r z e j S a p k o w s k i z a m i e ­ ś c ił 6 4 m o tt a 26, n ie k tó r e b a r d z o d łu g ie , n ie k ie d y w y s tę p u j ą c e p o k i l k a n a r a z . P r z y o k a z ji, m o tto w k r a c z a n a t e r e n t r a d y c y jn i e z a r e z e r w o w a n y d l a in f o r m a c j i w y d a w ­ n ic z e j, p o j a w ia s ię n a f r o n ty s p is ie . T y m c z a s e m s k ą d i n ą d w i a d o m o , ż e t y tu ł w i e d ź - m iń s k ie g o c y k lu , S a g a o w ie d ź m in ie , n ie p o c h o d z i o d a u to r a , le c z o d w y d a w c y w ł a ś n i e 27. T e d w ie s f e r y , d w a z a k r e s y k o m p e t e n c j i, n a g r u n c ie t w ó r c z o ś c i S a p k o w - s k ie g o w y r a ź n i e s ię p r z e n ik a ją . M o t t a z n a jd u ją c e się n a d r u g ic h , w e w n ę tr z n y c h s t r o n a c h o k ł a d e k i p r z e d k o l e j ­ n y m i r o z d z ia ła m i, t w o r z ą j a k b y “ n a d - m o t t a ” i “ p o d - m o tt a ” . J e s t to w y r a ź n e w s k a ­ z a n ie n a o b e c n o ś ć s w e g o r o d z a j u h i e r a r c h i i w y z n a c z o n e j p o r z ą d k i e m l in e a r n e g o z a p is u : ty tu ł, m o tto , m o tto , r o z d z ia ł. A z a r a z e m w s p o m n i a n a h i e r a r c h i a j e s t n i e ­ u s ta n n ie p o d w a ż a n a , b o p r z e c ie ż z k a ż d e g o m ie j s c a r o z d z i a ł u p o w r ó c i ć m o ż n a d o j e g o m o tta , a z k a ż d e g o r o z d z i a ł u d o m o tt a c a łe g o to m u - o to g o to w y p r o j e k t h e r - m e n e u ty c z n e j le k tu r y , a z a r a z e m h ip e r t e k s t o w e g o c h a r a k te r u p r o z y w ie d ź m iń s k ie j. M o t t a “ o k ł a d k o w e ” , o d n o s z ą c e s ię d o c a ł o ś c i to m u , o k r e ś l a j ą i j a k b y im p lik u ją , n a k s z t a ł t d a w n e g o a r g u m e n tu , j e g o z a w a r to ś ć t e m a ty c z n ą , n p . w t o m ie III:

25 U. Eco, Fikcyjne “Protokoły” [w:] Sześć przechadzek p o lesie fikcji, Kraków 1995, s. 132. 26 W tomie I - 12, t. II - 10, t. III - 10, t. IV - 15, t. V - 17.

27 “Nie lubię i niechętnie widzę określenie «saga o wiedźminie». Był to niezbyt szczęśliwy pomysł mo­ jego wydawcy, pragnącego jakoś przyozdobić okładkę” powiedział A. Sapkowski Andrzejowi E. Gra­

T h ro u g h th ese field s o f d estru ctio n B a p tism s o f fire I ’ve w a tch e d all y o u suffering A s the b a ttles ra g e d h ig h er A n d th o u g h th ey d id h u rt m e so b a d In th e fe ar a n d a la rm Y o u did n o t d e se rt m e M y b ro th ers in arm s... D ire S tr a its 28

- z n a jd u je s ię p r z e d t o m e m o p o w i a d a j ą c y m k o l e j e ty p o w e g o f a n ta s t y c z n e g o th e

q u e s t , tj. w y p r a w y d r u ż y n y , c z y l i to w a r z y s z y b r o n i (b r o t h e r s in a r m s ) i j e j “ c h r z e s t

b o j o w y ” a z a r a z e m s y m b o lic z n e o c z y s z c z e n ie p r z e z o g i e ń ( b a p tis m o f f i r e ) , p r z e z k tó r e p r z e c h o d z i.

M o ż e t e ż ta k ie m o tto z a p o w ia d a ć n a s tr ó j, k l im a t c a łe g o to m u , j a k w to m ie IV : N o c ą ja k k ir c z a rn ą p rz y b y li do D u n D a re G d zie się m ło d a w ie d źm in k a sk ry w ała Z k a ż ­ dej jed n e j strony sioło o to czy li A b y u ciek n ąć im n ie z d o ła ła N o c ą ja k k ir c z a rn ą ch cieli j ą w ziąć z d ra d ą A to li im się to n ie ud ało N im b lad e słonko w zeszło , n a z m a rzły m g o ­ ściń cu T rzy d z ie ści tru p ó w leżało P ie śń d zia d o w sk a o rzezi straszliw ej, któ ra w D u n D a r e

w n o c S a o vin e się zd arzyła.

N i e k ie d y m o tto o k r e ś l a m o d a l n o ś ć d a ls z e j n a r r a c ji, n p . to w y ż e j p r z y w o ła n e s u g e r u je , ż e ź r ó d łe m i k o n t e k s te m s n u te j o p o w i e ś c i j e s t f o lk lo r , a s y t u a c j a k o m u n i ­ k a c y j n a - s y t u a c j ą m ó w i o n ą 29.

J e r z y J a r z ę b s k i n a m a r g in e s ie a p o k r y f ic z n e j d z ia ł a l n o ś c i S ta n is ła w a L e m a p y ta : P o co w ięc p isarzow i “p o d w ójność” po d m io tu w ypow iedzi, po co w p ro w ad za pom iędzy siebie sam ego a tem at jeszc ze dodatkow e “lustro” odbijające refero w an e k w estie?

i zaraz odpow iada:

N ie w szystko d a się pow iedzieć o d siebie [...]. P isarz m a n a uw adze raczej funkcję dookre- ślającą, j a k ą - czasem w b rew chęci m ów iącego - pełn i bardzo szeroko ro zu m ian a sytuacja w ypow iedzi, [...] sam a w ypow iedź różnie w ró ż n y ch u stach z n ac zy 30.

W o ln o z a t e m z a s a d n ie s tw ie r d z ić , ż e m o tto s p e ł n ia r o lę z a m a s k o w a n e g o k o ­ m e n t a r z a p r z e z p r a k ty k o w a n e n ie k ie d y z a p o ż y c z e n i e t e k s tu w tr a d y c ji, t u a k u r a t w f o lk lo r z e lu d o w y m . T r a d y c ję m o ż e r ó w n ie ż s ta n o w ić k la s y k a lite r a c k a - w to m ie V u m ie s z c z o n o n p . m o tto :

W e a re su ch s tu ff A s d ream s are m ad e on, a n d o u r little life Is ro u n d e d w ith a sleep “W illia m S h ak e sp eare” 31.

28 Dire Straits, Brothers in arms - grupa rockowa i piosenka popularne w połowie l. 80-tych XX w. 29 Oralność tej narracji znajduje poniekąd uzasadnienie w tekście - jedną z wyższych instancji nadaw­ czych jest ludowy wędrowny bajarz Pogwizd, skądinąd parodia aojda. Tu widzę pokrewieństwo przyna­ leżącego do kultury słowa pisanego motta z formułami inicjalnymi charakterystycznymi dla literatury ustnej. Jeśli fantasy jest współczesną formą mitologii - jej opowiadacz jest “pieśniarzem”. Rzeczywisto­ ścią mitu jest rytuał - współcześnie są nim rozgrywające się w rzeczywistości wirtualnej gry RPG, m.in. oparte na cyklu Sapkowskiego. Por. J. Wołyńska, Fantastyka jako form a współczesnej mitologii, [w:]

Ojczyzny słowa. Narracyjne wymiary kultury, red. W. Burszta, W. Kuligowski, Biblioteka Telgte 2002.

Z a s y g n a l i z o w a n ą w t e n s p o s ó b m o d a l n o ś c i ą j e s t s e n , n ie r z e c z y w i s t o ś ć , p o g r a ­ n ic z e m a r z e n i a i ś w ia d o m o ś c i; w t y m o s t a tn i m t o m ie a k c j a z o s t a j e r o z w i ą z a n a o s t a ­ t e c z n ie , a le n ie r o z s tr z y g a ln ie : g ł ó w n i b o h a te r o w i e o d p ł y w a ją d o u n i e ś m i e r te ln i a ją ­ c e g o i c h A v a lo n u , a p r z y w o ł a n y m o tt e m S z e k s p i r t y lk o tę a r tu r i a ń s k ą tr a d y c ję e k s ­ p o n u j e - m it o l o g ia c e l t y c k a p o j a w i a s ię t u j a k o j e d e n z w ł a ś c iw y c h i n te r p r e t a n tó w S a g i. M o t t o f r o n t y s p i s o w e o d p o w i a d a t a k ż e z a o s a d z e n i e n a r r a c ji w u n i w e r s u m f a n ­ t a s ty c z n y m 32 n p . w t o m ie I:

E lain e b lath , F e a in n e w e d d D e arm e a en a ’caelm e te d d E ig e an e v elien n d eiread h Q u e ’n esse, v a e n esseath F e ain n ew ed d , ela in e blath! K w ia tu s ze k , “k o ły sa n k a i p o p u larn a d z ie ­ cin n a w y licz a n k a elfó w ”

- w y r a ź n i e z m y ś lo n y j ę z y k “ e lf i ” te m a ty z u je c z a s i m ie js c e f a b u la r n y c h w y d a ­ rz e ń . J e s t to w ię c m ity c z n y c z a s w y p a d k ó w d z ie j ą c y c h s ię w r ó w n i e m it y c z n y m i z a r a z e m k o n w e n c j o n a ln y m N e v e r - N e v e r la n d z ie , N i b y la n d ii, k r a in i e N ig d y - N ig d y , o k tó r e j w ia d o m o , ż e z a m i e s z k i w a n a j e s t p r z e z e lf y , a p e w n i e i t e ż c a ł ą r e s z tę f a n t a ­ s t y c z n y c h is to t, z n a n y c h z k a r t s t a r o d a w n y c h b a ś n i. “ A u t e n ty c z n y ” j ę z y k , a ta k ż e in n e p r z y n a l e ż ą c e d o t e g o ś w ia t a “ w t ó r n e s y s te m y m o d e l u j ą c e ” o r a z r e k w iz y ty p r o p o n u j e się w r a m a c h z a d o ś ć u c z y n i e n ia p o t r z e b ie p r a w d y . P o d o b n e z a b i e g i w s w y m m o n u m e n t a l n y m d z ie le s to s o w a ł J o h n R o n a ld R e u e l T o lk i e n - n ie t y lk o w y ­ k r e o w a ł ś w ia t, a le d a ł m u j ę z y k , h is to r ię , m it o l o g ię 33. W c y k lu w i e d ź m i ń s k i m A n ­ d r z e j a S a p k o w s k ie g o d z ię k i m o tt o m o s i ą g a s ię e f e k t u p r a w d o p o d o b n i e n i a “ n i- b y - ś w ia t a ” p o p r z e z z a s to s o w a n i e “ o r y g i n a l n e g o ” , “ a u te n t y c z n e g o ” j ę z y k a t e g o ś w ia t a o r a z p o ­ p r z e z s u g e s tię “ h i s t o r ii ” , s w o is tą a r c h e o lo g i ę “ p r z e s z ł o ś c i ” . W to m ie I I c z y ta m y :

K re w n a tw o ic h ręk ach , F a lk a, k re w n a tw ej su k ien ce P ło ń , p ło ń , F alk a, z a tw e zb ro d n ie S p ło ń i skonaj w m ęce!

- to j a k a ś m it y c z n a p r o f e c ja , z a ś w t e k ś c i e p o w i e ś c i p o j a w i a j ą s ię a lu z je , ż e F a l k a j e s t p r e f i g u r a c j ą C ir i, b o h a te r k i S a g i. W r e s z c ie , m o tto t e g o t y p u s ta n o w i k o n ­ t e k s t in te r p r e t a c y j n y c a ł o ś c i t e k s tu , k tó r y j a w i s ię t e r a z j a k o “ s p e ł n io n a p r z e p o w i e d ­ n i a ” , tz n . u z y s k u j e w a r t o ś ć d o k u m e n tu , ś w ia d e c t w a lu b - “ w e r s j a m it u ” 34. R e a s u m u ją c : m o tt a “ p ie r w s z e g o r z ę d u ” z a p o w i a d a j ą t e m a t i n a s tr ó j d o m in u ją c y w d a n y m to m ie , o k r e ś l a j ą m o d a l n o ś ć n a r r a c ji i s y tu a c ję k o m u n ik a c y jn ą , s y t u u j ą 31 To niepodpisane przez Sapkowskiego pełnym adresem bibliograficznym motto pochodzi z Burzy, Szekspira a. IV, 1. W tłumaczeniu Leona Ulricha “Sen i my z jednych złożeni pierwiastków, Żywot nasz krótki w sen jest owinięty”.

32 O takich wymiarach intertekstualności w fantastyce pisze J. Jarzębski w szkicu Intertekstualność

a poznanie u Lema [w:] tegoż, Wszechświat Lema, Kraków 2003. Tu też wiele znakomitych uwag poży­

tecznych w rozważaniu problematyki mott w twórczości Sapkowskiego.

33 J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, tłum. M. Skibniewska, Warszawa 1981, Silmarillion, tłum. M. Skib-niewska, Warszawa 1985. Por. J. Kokot, Funkcje kulturowe wypowiedzi artystycznych w “The Lord

o f the Rings ” J. R. R. Tolkiena [w:] tejże, Tekst w tekście, UG b.r. wyd.

t e k s t w o b e c t r a d y c ji lite r a c k ie j ( lu b s z e rz e j: k u ltu r o w e j) , w s p ó ł k r e u j ą f a n ta s t y c z n y ś w ia t a z a r a z e m - p r z e c iw n ie - “ u r e a l n i a j ą g o ” . M i m o c h o d e m m o ż n a d o d a ć , ż e s p e ł n ia j ą w s z y s tk i e w a r u n k i i n te r t e k s tu a ln o ś c i w y m i e n i a n e p r z e z R y s z a r d a N y c z a . S ą to z a r ó w n o p r e s u p o z y c j e , tj. p o c h o d z ą c e s p o z a t e k s tu s ą d y i w y r a ż e n i a , n p . “j ę ­ z y k e lf i ” , j a k i a n o m a lie , m ie j s c a n ie s p ó jn e w t e k ś c ie , n p . t a k i e o d w o ł a n ie d o k a n o ­ n u l ite r a tu r y w y s o k o a r t y s t y c z n e j ( S z e k s p ir ) , k tó r e p o d k r e ś l a u m o w n o ś ć , k o n w e n - c jo n a l n o ś ć te g o ś w ia ta , in a c z e j m ó w ią c - “ z d r a d z a ” k o n w e n c j ę f a n ta s ty c z n ą . S ą to ta k ż e a tr y b u c je , w ła s n o ś c i w s p ó ln e z i n n y m i te k s ta m i, p r z y k ła d e m - “ e lf ia g r a m a ty ­ k a ” . M o t t a s ą p ie r w s z y m w y r a ź n y m s y g n a łe m s k o m p lik o w a n y c h r e la c ji in te r te k s tu - a l- n y c h w p r o z ie w ie d ź m iń s k ie j A n d r z e j a S a p k o w s k ie g o . ** *

W s p o m n ia n a k o m p li k a c j a p o j a w ia się g d y m o tto a k ty w iz u j e s ię w p o p r z e k l i ­ n e a r n e g o p o r z ą d k u t e k s t u i w b r e w h ie r a r c h io m , j e d n o z n a c z n i e u r u c h a m ia j ą c h e r - m e n e u t y c z n y , p o w r o t n y i w ie lo k r o t n y p o r z ą d e k le k tu r y . D z i e j e s ię t a k w te d y , g d y w y r a ź n i e o d n o s i s ię d o t e k s tu , p o k t ó r y m n a s tę p u je , a w ię c d o ty tu łu : t o m I I I z a t y ­ t u ło w a n y C h r z e s t o g n i a , m a m o tto z a c z e r p n ię te z p i o s e n k i D i r e S tr a its z a w ie r a ją c e j s ł o w a “ t h r o u g h t h e s e b a p ti s m s o f f i r e ” . N i e j e s t to o d o s o b n i o n y lit e r a c k i p r z y p a ­ d e k 35. J e d n a k u S a p k o w s k ie g o m o tto n ie t y lk o “ d o s t a r c z a ” t y tu łu , a le i d o o k r e ś l a g o , d o p o w i a d a z k o n i e c z n o ś c i p o m in i ę te w t y tu le t r e ś c i 36, w s k a z u j e j e g o a d r e s b i b l i o ­ g r a f i c z n y i r z e c z y w is te g o a u to r a . W t e n s p o s ó b - a le g a c y j n ie lu b i r o n ic z n ie - d a je j e d n ą z m o ż l i w y c h i n te r p r e t a c j i te k s tu . T a k ą , w k tó r e j in te r p r e t a n te m j e s t z e s p ó ł im p l i k o w a n y c h p r z e z w s p ó ł c z e s n ą p i o s e n k ę w a r to ś c i, t a k i c h j a k p r z y ja ź ń , b r a t e r ­ s tw o , p a c y f iz m . A c o z a t y m id z ie , z b li ż a p r o z ę S a p k o w s k ie g o z j e d n e j s tr o n y d o p o w i e ś c i p r z y g o d o w e j , z d r u g ie j - d o to lk ie n o w s k ie j h e r o i c f a n t a s y , w k tó r e j n i e ­ z ło m n y F r o d o n ie s ie d o b r o p r z e c iw k o z łu . R ó w n o c z e ś n i e z a ś , t a k u k s z t a ł t o w a n a r e l a c j a m ię d z y m o tt e m a t y tu ł e m w y r a ź n i e p o d k r e ś l a w ie lo j ę z y c z n o ś ć te k s tu , w i e l o ­ j ę z y c z n o ś ć , k t ó r a b ę d z i e d o ty c z y ć n ie t y lk o u ż y w a n i a r z e c z y w is ty c h j ę z y k ó w o b ­ c y c h : a n g ie ls k ie g o , n ie m i e c k ie g o , ła c in y , a le ta k ż e - m o ż n a p o w i e d z i e ć - j ę z y k ó w “ c a ł k o w i c i e o b c y c h ” , b o w i e m w y k r e o w a n y c h w y ł ą c z n ie w w y o b r a ź n i p is a r z a : “ e lf i e g o ” . “ k r a s n o l u d z k i e g o ” , “ w s p ó ln e g o ” . Z p u n k t u w i d z e n i a d z ie ł a lite r a c k ie g o w s z y s tk i e te j ę z y k i m a j ą r ó w n o r z ę d n y s ta tu s , s ą j e d n a k o w o “ p r a w d z i w e ” . Z in te r te k s tu a ln y c h k o m p lik a c ji w y n ik a ją z a te m k o n s e k w e n c je o n to lo g ic z n e : w c y ­ k l u w ie d ź m iń s k im j e s t u k s z ta łto w a n y s a m o is tn y św ia t, o b y w a ją c y się b e z o d n ie s ie ń d o r z e c z y w is to ś c i p o z a te k s to w e j, b a - in k o rp o ru ją c y to , c o s k ło n n i je s te ś m y u w a ż a ć z a r z e c z y w is to ś c i te j f r a g m e n ty , j a k n p . S z e k s p ir lu b B u r z a . O n e je d n a k t a k ż e s ą te k s ta m i, i, j a k o ta k ie , s k ła d a ją się n a p a n te k s tu a ln e u n iw e r s u m w ie d ź m iń s k ie g o św ia ta.

Z a b a w a t e k s te m i j e g o o n to lo g ią , c z y li d a ls z a k o n s e k w e n c j a i n te r t e k s tu a ln e g o s k o m p lik o w a n ia , r o z g r y w a s ię w d z ie le S a p k o w s k ie g o n a w i e le s p o s o b ó w . Z d a r z a

35 Np. podobnie w powieści J. Andrzejewskiego, Popiół i diament.

36 “Tytuł książki fantasy bezwzględnie musi składać się z dwóch wyrazów” - doradza młodym adeptom

s ię ta k , ż e w j e d n y m z m o tt w y s tę p u j e p r z y w o ł a n y z t y tu ł u i “ n a z w i s k a a u to r a ” te k s t, k tó r y j e s t ź r ó d łe m d l a in n e g o w y s tę p u j ą c e g o w S a d z e m o tta : n p . w t o m ie IV , r o z d z i a l e 8 z n a jd u je s ię m o tto z e s f in g o w a n e j e n c y k l o p e d i i “ E f f e n b e r g a i T a l b o t a ” E n c y c l o p a e d ia M a x i m a M u n d i - j e s t n i m “ h a s ł o ” d o ty c z ą c e p o s t a c i “j ę z y k o z n a w c y i h is to r y k a , F l o u r e n s a D e l a n n o y a ” , a u to r a m .in . M i tó w i l e g e n d lu d ó w d a w n e j P ó ł ­ n o c y o r a z B a j e k i k le c h d , z k t ó r y c h z k o l e i p o c h o d z ą m o tt a t e g o ż s a m e g o w to m ie I V r o z d z i a ł u 8 i j e s z c z e w i e l u in n y c h . T a r e la c j a w y s tę p u j e r ó w n i e ż w f o r m ie z w i e r ­ c ia d la n e j: h e r m e ty c z n a p r z e p o w i e d n ia “I t h li n n e a e p A e v e n i e n ” z to m u I, r o z d z i a ł u 1, w t o m ie II I , r o z d z i a l e 7 o k r e ś l o n a z o s ta je ( w e w z m ia n k o w a n e j j u ż “ e n c y k l o p e ­ d i i ” ) m ia n e m “ c a ł k i e m w s p ó łc z e ś n i e s f a b r y k o w a n e g o a p o k r y f u i p r z e b i e g ł e g o l it e ­ r a c k ie g o s z a lb i e r s tw a ” . J a k o c z y te ln ic y w i e m y o c z y w iś c ie , ż e o b a “ d z ie ł a ” s ą w y ­ t w o r e m f a n ta z j i S a p k o w s k ie g o . M o t t a m o g ą s ię w ię c w z a j e m n i e u z u p e ł n i a ć , w s p o m a g a ć a lb o p o d w a ż a ć . T o , c o w m y ś l d e f in i c j i m a “ o ś w ie tla ć z a m y s ł a u to r a , d a w a ć k l u c z d o z r o z u m ie n i a u tw o r u , o s a d z a ć g o w o k r e ś lo n e j t r a d y c ji m y ś lo w e j i l it e r a c k ie j ” 37 o d s y ł a s a m o d o s ie b ie , s a m o s ta n o w i d l a s ie b ie t r a d y c ję i p u n k t o d n ie s ie n ia , p r z e g l ą d a się s a m o w s o b ie . P o n i e k ą d ta k ie p o s t ę p o w a n ie i k o m p o z y c y j n y z a m y s ł a u to r a n ie d z i w i ą - m a m y p r z e c ie ż d o c z y n i e n i a z k r e a c j ą f a n ta s ty c z n ą , z e ś w ia t e m a u to n o m ic z n y m , o d b i e g a ­ j ą c y m o d te g o , k tó r y z n a m y z w ła s n e g o d o ś w ia d c z e n ia , a w ię c t a “ s a m o z w r o t n o ś ć ” w y d a j e s ię s łu s z n a . J e d n a k r z e c z y w is to ś ć , j a k a j a w i s ię c z y t e l n i k o w i p o p r z e z m o tta

S a g i o w ie d ź m in ie , j e s t w e w n ę tr z n i e s p r z e c z n a ; m o tt a n ie ty lk o s t a n o w i ą d l a s ie b ie

w z a j e m n i e “ ź r ó d ła ” , n ie t y lk o b u d u j ą k o h e r e n c ję k r e o w a n e g o u n iw e r s u m , a le t a k ż e p r z e c iw n ie - p o d k o p u j ą s w o j ą “ p r a w d z i w o ś ć ” , ś w ia d c z ą p r z e c iw k o s o b ie . W t e n s p o s ó b a n u lo w a n i u u l e g a w s z e l k a i c h w a r t o ś ć p o z n a w c z a , n a w e t w o b r ę b ie p r z e d ­ s t a w io n e g o ś w ia ta . T a k w ię c z łu d n e j e s t n ie t y lk o p r z e k o n a n ie o r e f e r e n c j a l n o ś c i tej lite r a tu r y , r z e k o m e o k a z u j e s ię r ó w n ie ż o d n ie s ie n ie d o r z e c z y w is to ś c i p o z a j ę z y k o - w e j, a n a w e t s a m e f u n d a m e n ty j e j te k s to w e g o ś w ia t a p r z e d s t a w i a się t u j a k o r o z ­ c h w ia n e , n ie p e w n e s w e g o s ta tu s u , c ią g le z m ie n n e . T e n p a r a d o k s r o z w i j a j ą i z a r a z e m p o d k r e ś l a j ą m o tta o d b r z m i e w a j ą c e e c h e m w k o l e j n y c h r o z d z i a ł a c h w y z n a c z a j ą c j a k o k o n t e k s t S a g i o w i e d ź m i n ie p o e ty k ę s n u i m a r z e n ia : w to m ie V s z e k s p i r o w ­ s k ie “ W e a r e s u c h s t u f f A s d r e a m s a r e m a d e o n , a n d o u r little lif e I s r o u n d e d w i t h a s l e e p ” , p o w t ó r z o n e p r z e d r o z d z i a ł e m 2 . j a k o “ A l l w e s e e o r s e e m I s b u t a d r e a m w i t h i n a d r e a m ” A l l a n a E d g a r a P o e 38 i w r o z d z ia le 5: “ W s z y s tk o j u ż k i e d y ś b y ło , w s z y s tk o j u ż s ię k i e d y ś w y d a r z y ło . I w s z y s tk o j u ż z o s ta ło k i e d y ś o p is a n e « V y s o g o ta z C o r v o » ” .

T ę m e t a te k s t o w ą u w a g ę m o ż n a r o z u m ie ć i ta k , ż e o to n ie m a r ó ż n ic y m ię d z y ty m , c o “ r z e c z y w is te ” , a j e ś l i m a m y n a m y ś l i l ite r a tu r ę - o p o w i e d z i a n e - i ty m , c o j ę z y k o w e . Z n a k , s y m b o l, s e n , j ę z y k , t e k s t - to j e d y n a d o s t ę p n a n a m r z e c z y w is to ś ć .

37 Por. Słownik terminów literackich...

38 Znowu brak adresu bibliograficznego - cytat pochodzi z Tamerlana E.A. Poego pt. A dream within

a dream, w. 10-11. W tłumaczeniu Włodzimierza Lewika “To, co widzisz, co się zda - Jak sen we śnie

“ S ło w a n a ś l a d o w a ć m o g ą b o w i e m j e d y n i e s ło w a ” 39. W t y m j e d n a k m ie j s c u r o z ­ p r z e s t r z e n i a n ie s ię s e n s u n ie u s ta je : V y s o g o ta z C o r v o to k r e a c ja S a p k o w s k ie g o ... N i e o c z e k i w a n y m e f e k t e m k ł o p o tó w o n t o lo g i c z n y c h j e s t n i e b y w a ł a “ p l e n n o ś ć ” u t w o r u A n d r z e j a S a p k o w s k ie g o . J e g o ś w ia t w r ę c z k i p i c o r a z to n o w y m i w y d a r z e ­ n i a m i i p o s ta c ia m i, p e ł e n j e s t d r o b i a z g o w o o p is a n y c h , j a k b y k t o ś d e le k t o w a ł s ię n im i, p r z e d m io t ó w , p l a s ty c z n i e o d d a n y c h s z c z e g ó łó w - s ło w e m , j e s t ś w ia t e m r o z ­ le g ł y m i b o g a to “ u d o k u m e n t o w a n y m ” . T e n p r z e r o s t , t a r e d u n d a n c ja s z c z e g ó łu j e s t , w m o je j o p in ii, w y w o ła n a w ł a ś n i e n i e p e w n o ś c i ą s t a tu s u o n t y c z n e g o , c h ę c ią s a m o - p o t w i e r d z e n i a , p o d k r e ś l e n i a w ła s n e j p r a w d z iw o ś c i. ** * N a j c i e k a w s z y m p r z y k ła d e m n a r u s z a n i a r e g u ł s p ó jn o ś c i te k s to w e j p r z e z e p i g r a f j e s t m o tto “ p a n o s z ą c e s ię ” , p r z e k r a c z a j ą c e s t r u k t u r a l n o - k o m p o z y c y jn e o r a z o n to lo - g i c z n e g r a n ic e p o p r z e z r o z p r z e s t r z e n ia n i e się n a t e k s t r o z d z ia łu . W t a k i m p r z y p a d k u p o d p i s a n y t y tu ł e m i a u to r e m d z ie ł a te k s t, z k tó r e g o p o c h o d z i m o t t o 40 r o z s z e r z a się w g łą b i z a w ł a s z c z a t e k s t r o z d z ia łu , n p . w t o m ie I V r o z d z i a ł 3:

C zęsto staw iano m i p y tan ie, ja k to się stało, ż e z d ec y d o w a łe m się sp isyw ać m e w sp o ­ m n ie n ia [...] P o p rz ed n io ró ż n y c h u d z ie lałem w y ja śn ień i łg ałem n ierzad k o , teraz atoli p ra w d zie o d d a m h o łd , alb o w iem dziś, gdy m i w ło s p o b ielał i p rz erz ed ł tęg o , w ie m , że p ra w d a to cen n e ziarn o , łeż z a ś - n ieg o d n e plew y. A p ra w d a je s t taka: ew en em en tem , który w szy stk ie m u dał asu m p t, k tó rem u z a w d z ięczam p ierw sze z ap isk i, z ja k ic h zaczęło się fo rm o w ać p ó ź n ie jsze d zieło m eg o ży cia , b y ło p rzy p a d k o w e z n alezien ie p ap ieru i o łó w k a w ś ró d rz ec z y , k tó re j a i m o i k o m p an i u k rad liśm y z [...] w o jsk o w y c h taborów . Z d arzy ło się to... Jask ier, P ó ł w ieku p o e z ji

- p o c z y m o d r a z u n a s tę p u je r o z d z i a ł tr z e c i:

... zd arzy ło się to piąteg o d n ia po w rz eśn io w y m n o w iu k się ży c a [...].T eraz, d ro g i p rz y ­ szły czy teln ik u , c o fn ę się nieco w cza sie [itd.].

O z n a c z n e j c z ę ś c i n a s tę p u ją c e j p ó ź n ie j a k c ji d o w ia d u je m y s ię z w s p o m n i a n y c h p a m i ę tn i k ó w J a s k r a , b a r d a i p o e ty , j e d n e g o z g ł ó w n y c h b o h a te r ó w S a g i. N a to m ia s t, g d y n a r r a c ja w r a c a d o g ł ó w n e g o p o d m io t u m ó w ią c e g o , p o n o w n i e z o s ta je m y p o ­ w i a d o m i e n i o o k o l ic z n o ś c i a c h i c h p o w s ta n i a , j e d n a k o k o l ic z n o ś c i te j a w i ą s ię te r a z w c a ł k i e m o d m ie n n y m ś w ie tle . M i a n o w i c i e d o w i a d u je m y s ię , ż e r z e k o m e p a m i ę t n i ­ k i s ą s p r y tn ie w y k a l k u lo w a n y m p o e ty c k i m z m y ś le n ie m , o b l ic z o n y m n a a u to r e k la m ę i c h a u to r a i, g d y b y s ię u d a ło , t a n t i e m y z a p e w n i a j ą c e g o d n ą s ta r o ś ć . Z a r ó w n o i c h

39 R. Nycz, Tekstowy świat..., s. 101.

40 Zasadniej byłoby powiedzieć “autora”, “dzieła”, “pochodzi”, bowiem w cytowanym dalej przykładzie okaże się, że autor i jego dzieło to literackie kreacje Sapkowskiego.

t y tu ł, j a k i z a w a r to ś ć , o k tó r e j m o g liś m y m n ie m a ć , ż e w o b r ę b ie f i k c y j n e g o ś w ia ta o p o w i a d a “ p r a w d ę ” o p r z e s z ł y c h w y p a d k a c h , o k a z u j ą s ię b y ć o b l ic z o n y m n a z y s k m a r k e tin g o w y m . C z y ż b y m im o c h o d e m , j a k o ż e J a s k i e r n ie r a z s t y lis ty c z n ie w c ie la ł s ię w a l te r e g o a u t o r a 41, S a p k o w s k i z d r a d z a ł t a j n i k i w ła s n e g o w a r s z ta t u p i s a r s k i e ­ g o ? T r a n s g r e s j a t a k a j a k t a z r ó w n u j e s ta tu s w y p o w ie d z i g łó w n e j i m o tta , d z ię k i c z e m u m a m y d o d y s p o z y c ji d w ie a lt e r n a t y w n e i w z a j e m n i e w y k l u c z a ją c e się r e la c je o t y m s a m y m f a k c i e , p o m ię d z y k t ó r y m i n ie m o ż e m y r o z s tr z y g n ą ć . O b ie s ą j e d n a ­ k o w o w a ż n e , o b ie “ p r a w d z i w e ” , a s e n s r o d z i s ię w k o n f r o n t a c ji c z ł o n ó w o k s y m o - ro n u . T a s y lle p s a p r z y p o m i n a n ie c o p a r a d o k s lo g ic z n y : z m y ś lo n y p o e ta J a s k i e r łż e , ż e n ie z e ł g a ł s w o ic h j e d n a k z e ł g a n y c h p r z e z s ie b ie p a m i ę tn i k ó w n a p is a n y c h p r z e z S a p k o w s k ie g o , a d o t y c z ą c y c h z m y ś lo n e g o ś w ia t a b ę d ą c e g o r ó w n ie ż k r e a c j ą a u t o ­ r a 42. Z a b i e g t e n j e s t w y r a z e m t e n d e n c j i S a p k o w s k ie g o d o d i a l o g i z o w a n i a , z a p o - ś r e d n i c z a n i a w c u d z y m j ę z y k u i c u d z e j ś w ia d o m o ś c i d o n i e s ie ń o “ f a k ta c h ” . S a p - k o w s k i i n f o r m u j e n a s tu , ż e r z e c z y w is to ś ć j a w i m u s ię j a k o s p l o t j ę z y k o w y c h s ą d ó w o ś w ie c ie . C o j e s t p r a w d ą ? N a p e w n o w y i n t e r p r e to w a ć m o ż e m y t a k i s e n s , ż e o tó ż w s z e l k ie f o r m y p a m i ę c i s ą z a f a łs z o w a n i e m p r z e s z ł o ś c i i p r e te n s j i d o “ b y c i a p r a w ­ d ą ” r o ś c ić s o b ie n ie m o g ą . * * * F o r m ą p a m i ę c i j e s t m ię d z y i n n y m i j ę z y k . J a k j u ż w s p o m in a ła m , m o tt a S a p - k o w s k ie g o z a p is a n e s ą w r ó ż n y c h j ę z y k a c h . M o g ą b r z m i e ć w p o p o ls k u , c z y li - j a k s ię g o n a z y w a w w ie d ź m i n la n d z i e - w e “ w s p ó ln y m ” . T o c o ś j a k b y g r e c k ie k o i n e ; p r z y p a d k o w o z a p e w n e ó w “ w s p ó ln y ” d o z ł u d z e n i a p r z y p o m i n a w ł a ś n i e j ę z y k p o l ­ s k i. M a m y t e ż m o tt a w j ę z y k u o b c y m lu b s f in g o w a n y m . W j ę z y k u p o l s k i m “ u d o ­ s tę p n ia n e s ą ” n a jc z ę ś c ie j m o tt a z t e k s tó w z m y ś lo n y c h - z w i a d o m y c h w z g lę d ó w , c h o c i a ż z d a r z a się i ta k , ż e m o tto n a c a ł y m lu b w c z ę ś c i s w e g o o b s z a r u o p e r u je j ę ­ z y k ie m “ e lf i m ” , k t ó r e g o z n a c z e ń , p r z e z d a le k ie e c h a g r a m a ty c z n o - le k s y k a ln e m o ­ ż e m y s ię t y lk o d o m y ś la ć . P o p o l s k u c y tu je s ię z k a n o n u k a n o n ó w - z B ib lii, z m o ż e n a jw a ż n ie j s z e g o a r c h i te k s t u S a g i, tj. c y k lu a r tu r ia ń s k ie g o , i w ó w c z a s , g d y m o tto s t a n o w i j a k i ś in n y is to tn y in te r p r e t a n t t e k s tu g łó w n e g o . T a k j e s t w p r z y p a d k u m o tta z m a r k i z a d e S a d e i m o tt a p o c h o d z ą c e g o z p r a c y B r u n o n a B e tt e lh e im a C u d o w n e i p o ż y t e c z n e . O z n a c z e n i a c h i w a r t o ś c i a c h b a ś n i. ( P r z y c z y m t y tu ł p o z o s t a w io n o w w e r s j i a n g ie ls k ie j. C ó ż , S a p k o w s k i j e s t n ie c o p r ó ż n y ) . B e tt e lh e im o w s k i e , p s y c h o ­ a n a l i ty c z n e m y ś le n ie o b a ś n i a c h j e s t j e d n y m z w a ż n y c h h o r y z o n tó w i n te r p r e t a c y j ­ n y c h p o w ie ś c i, o p o w ia d a ją c e j o d o j r z e w a n iu m ło d e j d z ie w c z y n y . O d n i e s i e n i e m 41 Analiza felietonistyki, wywiadów, czatów z Andrzejem Sapkowskim wskazuje na zasadnicze podo­ bieństwa języka i językowego obrazu świata autora Wiedźmina i postaci Jaskra z jego cyklu. Właściwie trudno już stwierdzić, kto tu kogo naśladuje: czy Jaskier jest alter ego autora, czy Sapkowski przejął język swojej postaci na użytek kontaktów ze społecznością odbiorców.

42 W dalszych partiach powieści dowiadujemy się, że pamiętniki Jaskra spłonęły. A przecież przywołuje się ich fragmenty w formie motta i tekstu narracji! To kolejne piętro komplikacji logicznego paradoksu.

n e g a t y w n y m s ą p o g l ą d y m a r k i z a d e S a d e : p r z e k o n a n ie o n a tu r a ln y m c h a r a k te r z e z ła , j a k k o l w i e k p o t w i e r d z a n e p r z e z w y p a d k i f a b u la r n e p o w i e ś c i, p o z o s t a j e w s p o r z e z - j e ś l i m o g ę t a k p o w i e d z i e ć - ś w ia d o m o ś c ią e t y c z n ą p o d m io t u w y p o w ie d z i ; p o ­ g lą d y te w ż a d n y m r a z ie n ie s ą a p r o b o w a n e , a m o tto s łu ż y n ie ja k o “ d i a l o g i z a c j i ” te k s tu . J e d y n y m a u to r e m , k t ó r y g o d n y j e s t c a ł k i e m n e u tr a ln e j c y ta c ji w j ę z y k u p o l ­ s k im , j e s t m is tr z f a n t a s y i S a p k o w s k ie g o - J. R . R . T o lk ie n . W y d a j e s ię , ż e w ś r ó d te j m n o g o ś c i m o tt n ie b y ł o j u ż m ie j s c a d l a t a k ie g o , k tó r e p o c h o d z i ł o b y z k a n o n u p o ls k ie j lite r a tu r y . P o d e jr z e w a m , ż e k a n o n t e n u z n a n y z o s ta ł z a n a t y le o b e c n y w k o m p e t e n c j a c h o d b i o r c z y c h c z y te ln ik ó w , ż e s ta n o w ić m o ż e (i s ta n o w i) a r c h ite k s t c a łe j p o w ie ś c i. T o z n a c z y , ż e j e s t n a t y le z n a n y i w y r a z is ty , ż e n ie w y m a g a w y o d r ę b n ia n ia w o s o b n e , w y r a ź n ie c y to w a n e , p o d p is a n e a d r e s e m b ib lio g r a ­ f ic z n y m je d n o s tk i, j a k i m i s ą m o tta . Z r e s z t ą p o ls k i k a n o n lite r a c k i p r z e ja w ia ł się b ę d z ie g łó w n ie w sty lu : w s ty liz a c ji s ie n k ie w ic z o w s k ie j, p e łn ią c e j z a r ó w n o ro lę w z o r c a f a b u ­ la rn e g o i g a tu n k o w e g o , j a k i ro lę , k o m p r o m ito w a n e j s k ą d in ą d , m ito lo g ii n a ro d o w e j. W ś r ó d j ę z y k ó w o b c y c h - a n g ie l s k i o b s ł u g u j e w s p ó ł c z e s n ą t w ó r c z o ś ć p o p u l a r n ą ( B r o t h e r s in a r m s ) , a t a k ż e k l a s y k ę ( S z e k s p ir , P o e , K i p l in g ) , n i e m i e c k i - w y łą c z n ie k l a s y k ę ( G o e th e ) , ł a c i n a n a to m i a s t j e s t j ę z y k i e m w y p o w ie d z i n a u k o w e j, m o c n o o s a d z o n e j w tr a d y c ji, j ę z y k i e m a u to r y te tu . P o m i e s z a n i e p o l s k i e g o z j ę z y k a m i o b ­ c y m i, is t n ie j ą c y m i i s f i n g o w a n y m i w y n i k a - w m o im p r z e k o n a n iu - z d w u z a ło ż e ń . P i e r w s z y m j e s t z a ło ż e n ie o n to lo g ic z n e : n ie m a ż a d n e j “ p r a w d y ” o r e a ln o ś c i w j ę z y ­ k o w y m o p is ie ś w ia ta , ś w ia t n ie t y lk o j a w i s ię j a k o te k s t, ś w ia t j e s t te k s te m . S k o ro ta k , to o b o ję tn e , c z y j ę z y k , k t ó r e g o u ż y w a m y , j e s t j ę z y k i e m f a k ty c z n i e is tn ie ją c y m , c z y z m y ś lo n y m . W r z e c z y w is to ś c i n ie m a m ię d z y n im i ż a d n e j r ó ż n ic y , o b a m a j ą t e n s a m s ta tu s , o b a s ą k o n w e n c j ą , o b a s ą z m y ś lo n e , s ą f i k c j ą r z e c z y w is to ś c i. Z a ł o ż e n i e e p is te m o lo g i c z n e g ło s i: j e d y n a “ p r a w d a ” t e k s t u o d n o s i s ię d o r z e c z y w is to ś c i j ę z y ­ k o w e j, te k s ty s ą z r o z u m ia łe , p o n i e w a ż s ą p o w t a r z a ln e , ite r a b iln e , p o n i e w a ż s ą i m i ­ t a c j a m i, p o n i e w a ż o d n o s z ą s ię s a m e d o s ie b ie . O r y g i n a ln o ś ć n ie j e s t m o ż liw a , b o n ie j e s t p r z y d a tn a . M ó w im y i m y ś lim y k l i s z a m i 43. J ę z y k i s ą w ię c d l a S a p k o w s k ie g o t a k i m i k l is z a m i, r e p r e z e n t a c j a m i ś w ia to p o g lą d ó w , d y s k u r s ó w , tr a d y c ji, k o n w e n c j i , g a tu n k ó w , id io le k tó w . R o d z a j u ż y w a n e g o j ę z y k a j e s t w y ł ą c z n ie w y k ł a d n ik i e m t y c h a r c h ite k s tó w , u r u c h o m i e n i e m w c z y t e l n i k u “ p a m i ę c i k o n w e n c j i ” . ** * W y r a ź n y m z a b i e g i e m w p i s u j ą c y m się w te p r z e k o n a n ia j e s t s p e c y f i c z n e o b ­ c h o d z e n ie s ię p r z e z S a p k o w s k ie g o z t e k s ta m i l ite r a tu r y w y s o k o a r t y s t y c z n e j. W p r z e c iw ie ń s t w i e d o w s z y s t k i c h i n n y c h m o tt, m o ż e z te g o p o w o d u , ż e k a n o n ic z n e , f r a g m e n ty z a c z e r p n i ę t e z t w ó r c z o ś c i S z e k s p ir a , P o e g o , G o e th e g o n ie t y lk o p r z y t o ­ c z o n e s ą w j ę z y k a c h o r y g in a łó w , a le p o d p i s a n e w y ł ą c z n ie n a z w i s k a m i s w o ic h a u ­ t o r ó w , b e z p o d a n ia t y tu ł u d z ie ł a i o z n a c z e n i a m ie js c a , z k t ó r e g o c y ta t p o c h o d z i. W

43 Tezy dekonstrukcjonizmu. Referuje je w odniesieniu do literatury R. Nycz, Tekstowy..., w części zaty­ tułowanej Dekonstrukcjonizm w teorii literatury.