"W kręgu poezji i prozy staropolskiej"

Katarzyna Mroczek

"W kręgu poezji i prozy staropolskiej"

Biuletyn Polonistyczny 20/3 (65), 56-61

56

-u k a z a n ia p r z e s tr z e n i w d z ie le lite ra c k im z różnym i w ym iaram i p r z e s t r z e ­ n i w k u ltu r z e .

M gr W łodzim ierz B o le ck i

„W KRĘGU POEZJI I PROZY STAROPOLSKIEJ” SPRAWOZDANIE Z SESJI NAUKOWEJ

(2 7 -2 8 IV 1977)

W d n ia c h 2 7 -2 8 k w ie tn ia 1977 r . o d b y ła s ię w W arszaw ie s e s ja n a u ­ kow a z cy k lu "W k rę g u p o e z ji i p ro z y s ta r o p o ls k ie j" , zo rg a n iz o w a n a p r z e z P ra c o w n ię H is to r ii L ite r a tu r y S ta ro p o ls k ie j In sty tu tu B adań L ite ­ r a c k ic h PA N .

P ie r w s z a w ypow iedź, d o c . d r h a b . B a r b a r y O t w i n o w s k i e j , z a ty ­ tu ło w an a " F r a s z k a * D o s n u K o c h a n o w s k ie g o " (d o ty c z ą c a f r a s z k i 37 k s i ę ­ gi 11), z a w ie r a ła p ro p o z y c ję in t e r p r e t a c j i teg o liry k u w św ie tle h i s to r ii id e i. U tw ó r, p o z o rn ie p r o s ty i , zdaw ałoby s ię , n ie w ym agający s z c z e g ó l­ nego k o m e n ta rz a rz e c z o w eg o ani filo lo g ic z n e g o , s tw a rz a m o żliw o ści g łę b ­ szego o d c z y ta n ia , je ż e li się r o z p a tr z y ak tu aln e w c z a s a c h K ochanow skie­ go z n a c z e n ia obiegow e i filo zo ficz n e podstaw ow ych z a w a rty c h w nim te rm i­ nów i p o ję ć : s e n , ś m ie rć , k o sm o s, d u s z a , c ia ło . D la w y ja śn ie n ia ow ej g łę b s z e j k o n o ta c ji u tw o ru r e f e r e n tk a om ówiła k o re lu ją c e z nim k o n c ep cje p rz e d k o p e rn ik a ń s k ie j budowy kosm osu i p r z e d k a r te z ja ń s k ie j te o r ii d u sz y i c ia ła , ja k ró w n ie ż w yw odzącą s ię od Ś y n e z ju s z a i M a k ro b iu sz a te o r ię snów , re s p e k to w a n ą w o k r e s ie R e n e s a n s u . C a ło śc io w ą k o n cep cję u tw o ru r e f e r e n tk a z e s ta w iła z te o r ią F ic in a n a tem at k o n tem p lacji o r a z z r o z p a ­ try w a n ą p r z e z e ń w tym a sp e k c ie te o r ią sn u .

D r S te fa n N i e z n a n o w s k i w r e f e r a c i e d o tyczącym "B aro k o w ej p o e ­ z ji m isty c z n e j w P o ls c e " p r z e d s ta w ił w stęp n e ro z e z n a n ie w z a s y g n a liz o ­ wanym w ty tu le m a te ria le , p oniew aż b ra k w ch w ili o b ecn ej p e łn e j znajom o­ ś c i te j p o e z ji. Wiadomo c o ś jedynie o p r z e k ła d a c h m istyków h is z p a ń s k ic h o r a z znam y pew ną m a n ie rę s ty lis ty c z n ą u ja w n ia n ą p r z e z poetów im iennych XVII w . : n a ło ż e n ie sty listy k i " P ie ś n i n a d P ie ś n ia m i" n a p r z e ż y c ia m isty ­

57

c z n e . Z ab y tk i p rzech o w y w an e są p rz e w a ż n ie w r ę k o p is a c h k la s z to rn y c h . P o d sta w ą o b s e rw a c ji p rz e k a z a n y c h w r e f e r a c i e b y ły rę k o p is y k a r m e lita ­ nek b o sy c h .

R e fe re n t s tw ie r d z ił, że p o ls k a p o e z ja m isty c z n a n ie może w praw dzie konkurow ać z o sią g n ię c ia m i a rty sty c z n y m i Jana od K rz y ż a cz y T e r e s y z A vila, ale w a rto je j s ię p r z y j r z e ć , gdyż j e s t in te r e s u ją c a i z n a c z ą c a d la : l ) ję z y k a liry c z n e g o p o e z ji b a ro k o w e j; 2) p o s z e r z e n ia sk a li w ra ż liw o śc i lir y c z n e j i r o d z a ju p r z e ż y ć ; 3) u m ie ję tn o ś c i a n a liz y w łasn y ch p rz e ż y ć ; 4-) i co się z tym łą c z y , u m ie ję tn o śc i a u to r e f le k s ji, k tó r a w p o e z ji o b ja ­ w ia się w św iadom ości e s te ty c z n e j tw ó rc y ; 5) u k sz ta łto w a n ia s ię p o lsk ie j o d rę b n o śc i te j p o e z ji, k tó r a sk u p ia ć się b ę d z ie r a c z e j n a ra d o sn y m , zmy­ słowym p rz e ż y w a n iu n a ro d z e n ia n iż n a d ą ż n o ś c ia c h do ponadzm ysłow ego k o n tak tu z bóstw em , choć i ta k ie te k s ty b ę d ą ; 6) uform ow ania się polskiej to p ik i m is ty c z n e j, k tó r ą w y zy sk ają p o e c i ro m a n ty c z n i.

D oc. d r h a b . Julian L e w a ń s k i w r e f e r a c i e "R ej jako d ra m a tu rg . ^Kupiec** w obec S > M ercato ra^ ", s tw ie r d z ił, że p r z e budów anie w z o rc a T . K irc h m a ie ra , zaty tułow anego " M e r c a to r " (d ru k o w an eg o w 154-0 r . , k tó ry o s ią g n ą ł w k ró tc e 16 e d y c ji i p rz e k ła d ó w , a k tó re g o R ejow skie tłu m acze­ n ie było drugim p o n ie m ie c k ic h ), p o su n ą ł n a s z a u to r d a le k o : p o w ięk szy ł tr z y k r o tn ie t e k s t, n ie k tó re p a r tie p r z e ło ż y ł w ie r n ie , w innych w prow adził z u p e łn ie nowe ele m e n ty . " M e rc a to r" był sw ego ro d z a ju p a ro d ią słynnych w ó w czas m o ra lite tó w h u m an isty czn y ch (M a c ro p e d iu sa " H e c a s tu s " i D ie- sth e m iu sa " H o m u lu s "). R ej z ró w n ą sw obodą tr a k tu je w z o rz e c ła c iń s k i: 1) D o p isa ł w stęp n ą s c e n ę , w k tó r e j C h r y s tu s decydow ał się u r z ą d z ić S ąd O s ta te c z n y - w te n sp o só b o d b ie r a ją c m o ra lite to w i jego n a jis to tn ie j, s z ą c e c h ę g atunkow ą: n ie o k re ś lo n o ś ć c z a s o w ą ; podobnie p o tra k to w a ł p o s ta ­ c ie i s y tu a c je : gdy u K irc h m a ie ra są to ty lk o g ło s ic ie le pew nych te z i d e k la r a c ji, to w "K upcu" g ło s ic ie le ci o trz y m a li obfity a p a r a t p rz e ż y ć i lu d z k ic h zach o w ań . 2) K irc h m a ie ro w sk i b o h a te r s z tu k i, k u p ie c , ę trz y m a ł pomoc z n ie b a bez o k re ślo n e g o pow odu (ty lk o d la wygody d r a m a tu r g a ! ) , u R e ja on sam dochodzi do zro z u m ie n ia sw oich k a to lic k ic h błędów i p r o ­

si o ra tu n e k C h r y s tu s a , k tó ry d o p ie ro w tedy z s y ła św . P aw ła i św . K oz- m u sa n a ziem ię - w te n sp o só b w p o ls k ie j w e r s ji z o s ta ł u z a sa d n io n y i d r a ­ m a ty c z n ie , i m o ra ln ie o s ta te c z n y w yrok n ie b ia ń s k ie g o try b u n a łu . 3) Rej

58

-j e s t lep szy m d ra m a tu rg ie m od K irc h m a ie ra : komizm w w e r s -ji ła c iń s k ie -j o p ie r a s ię głów nie n a p aro d io w a n iu gatunku - w p o ls k ie j mamy k ilk a d z ie ­ s ią t s y tu a c ji d o b rz e ro zb u d o w an y ch ; sz tu k a s ta ła s ię " tra ic o c o m e d ią " o tr z e c h g rz e s z n y c h g łu p c ach i k u p cu , ró w n ie g rz e sz n y m , le c z m ającym "ro z u m p rę d k i" (i d late g o zbaw ionym ). 4-) R ej o s ią g n ą ł w ięcej n iż K irc h - m a ie r : d a ł św ie tn ą sz tu k ę p ro p a g u ją c ą kalw inizm - o to , ro zu m u ją cy wg k a lw iń sk ic h z a s a d ku p iec u sp ra w ie d liw ia ł św ia t i od ro czy li S ąd O s ta te c z ­ n y .

łfolejny r e f e r e n t, d o c . d r h ab . Zbigniew R y n d u c h , m ówiąc o " P rz e ­ m ian ach p o ję ć i sądów o s ty lu w tw ó r c z o ś c i A .M . F r e d r y " , z a ją ł się n a jp ie rw p r o z ą ła c iń s k ą tego p i s a r z a , u z a s a d n ia ją c , że jego p ism a ła c iń ­ s k ie , p o w sta łe w la ta c h 1652-1676, w ykazują w z a s a d z ie s ta łą tr o s k ę a u to r a o ja k o ś ć sty lu o r a z dow odzą św iadom ości w a rs z ta tu p is a r s k ie g o . Ale w m ia rę ro s n ą c e g o angażo w an ia s ię "p o lsk ieg o T a ćy ta" w d z ia ła ln o ś ć p o lity c z n ą sła b n ie r a c z e j poziom jego p is a r s tw a - i pod w zględem m e ry to ­ ry c z n y m , i , p rz e d e w szy stk im , r e to r y c z n o - s ty li stycznym . N iejed n o k ro tn ie te ż załam uje s ię c o h a e re n tia re ru m e t v e rb o ru m .

W d a ls z e j k o le jn o śc i omówił a u to r o pinie A .M . F r e d r y o s ty lu , z a ­ w a rte w " G e s t o r u m . " M o n i t a . . . " o r a z w " S c r ip to r u m .. . " , a ta k że jeg o w ypow iedzi o wym owie, 'm ó w c a c h i odm ianach s ty lu (w z n aczn ej m ie rz e sz k o ln o -b a ro k o w e g o ),, p o ch o d zące z p r a c p t. " M i l i t a r i a . . . " o r a z " V ir c o n s i l i i . . , po czym z a ją ł się wpływami n a jego p is a r s tw o T a c y ta , ^Seneki, L ip s ju s z a , S a a v e d r y , C y c e ro n a i in n y ch , p o d k re ś la ją c zachow a­ n ie p r z e z p o lsk ie g o p i s a r z a p ię tn a w łasn eg o s ty lu .

O m aw iając p r o z ę p o lsk ą F r e d r y , r e f e r e n t sk u p ił s ię ń a o cen ie je j ję z y k a i s ty lu , głów nie a fo ry s ty c z n e g o , w d z ie le p t, " P rz y s ło w ia mów p o to c z n y c h .. . " . Omówione z o s ta ły ta k ż e " P o trz e b n e c o n s id e r a tie . . . " i

in n e u tw o r y . .

M g r T e r e s a L a n c h o l e m ów iła o "R o li p rz y k ład ó w w p r o z ie H a u ra " . JPodstaw ę m a te ria ło w ą r e f e r a t u stan o w iły p rz y k ła d y z a w a rte w "S k ła d z ie labo s k a rb c u Znakomitych se k re tó w owkonomiej z i e m i a ń s k i e j ..." (K raków 1689 i 1693) J .K , H a u ra . A u to r, no b ilito w an y m ie sz c z a n in ż y jący w l a ­ bach 1 6 3 2 -1 7 0 9 , znany był jako tw ó rc a kompendium ro ln ic z e g o za ty tu ło w a­ n eg o "E konom ika z i e m i a ń s k a ..." . " S k ła d abo s k a rb ie c " - to t r z e c i a , g ru n ­

59

-townie p rz e r o b io n a w e r s ja teg o d z ie ła . W "E konom ice z ie m ia ń sk ie j" p r z y ­ kłady p o jaw iają s ię s p o ra d y c z n ie , n a to m ia st w " S k ła d z ie abo sk a rb c u " znajdujem y ic h k ilk a d z ie s ią t, w plecionych w tok wywodów o g o sp o d a rstw ie i o b y c z a ja ch . K ilka z n ic h to now ele typu " h is to r ii b u d u ją c y c h ", r e s z t a - ciek aw o stk i z te r e n u P o ls k i i in n y ch k ra jó w , o b ra z k i i fa c e c je (n p . anegdoty o z w ie rz ę ta c h , " c a s u s y tr e f n e " , m ające n a c e lu o d s tr a s z a n ie pijaków od n a ło g u , d y s k u rs mężów o ż o n a c h ). R e fe re n tk a o k r e ś liła funk­ c je , jak ie p e łn ią w d z ie le p rz y k ła d y (d o c e re i d e le c ta r e , zgodnie z r e s z ­ tą ze w stępnym i zało żen iam i a u t o r a ) . P r z e d s ta w iła ta k że sp o só b , w ja k i a u to r w ta p ia je w te k s t o p rz e z n a c z e n iu p ra k ty c z n y m , i u k a z a ła zn a c z n y sto p ień b e le tr y z a c ji "S k ła d u abo s k a rb c a " w p o ró w n an iu z "Ekonom iką z ie ­ m ia ń sk ą ". M arg in eso w o n a to m ia st p o tra k to w a n a z o s ta ła sp ra w a g en ezy p rzy k ład ó w .

R e fe ra t zaty tu ło w an y " P ie r w s z e studium o £> O dpraw ie posłów g r e c k ic h ^ (1823) i w ynikłe z n ieg o k o n sek w en cje b ad aw cze" w y g ło sił p r o f . d r J e rz y S t a r n a w s k i , A u to r omówił tom "C hefs d ’o e u v re s du th é â tr e p o lo n a is" z 1823 r . (w cy k lu "C h efs d ’o e u v r e s du th é â tr e é t r a n g e r " ) . Z w ró c ił u w a­ gę n a fa k t, że tylko t r z y u tw o ry tam z a w a rte ("O d p ra w a po słó w g re c k ic h " K ochanow skiego, " B a r b a r a R adziw iłłów na" A. F e liń s k ie g o i "G liń sk i" F . W ężyka) są nam znane ; n a to m ia st t r z y p o z o s ta łe - to łam igłów ki b ib lio g r a ­ ficzne d o tąd n ie r o z w ią z a n e .

•Następnie r e f e r e n t z a ją ł się przedm ow ą do "O dpraw y posłów g r e c k ic h " p ió r a A lphonse D e n is a . P rz y p o m n ia ł jego o c en ę "O dpraw y" i z w ró c ił s z c z e g ó ln ą uw agę n a s p o s tr z e ż e n ie , iż K ochanow ski w c z a s ie pobytu w P a r y ż u mógł p o z n a ć d z ie ło Ja c q u e sa M irle ta (p isa n e g o ta k ż e : M ille t) "O z a g ła d z ie T r o i" . H ip o teza t a z o s ta ła zapom niana w n o w o czesn y ch b a ­ d a n ia c h nad " O d p ra w ą " . K o m p araty sty czn e p r a c e d o ty c z ą tylko wpływów an ty czn y ch n a d ra m a t K ochanow skiego (od J. K alle n b a c h a po T . S in k ę ) i jego zw iązków z d ram atem re n esan so w y m w łoskim ( T . U le w ic z ), M o żli­ w ość wpływu w czesn o re n e s a n s o w e go d ra m a tu fra n c u sk ie g o n ie b y ła d o tąd r o z p a try w a n a . R e f e re n t z a ją ł s ię sz c ze g ó ło w iej analogiam i pom iędzy u tw o ­ ra m i M ir le ta i K ochanow skiego ( p o s ta ć A n te n o ra , p o s ta ć K a s s a n d ry i i n . ) .

A u to rk a r e f e r a t u zatytułow anego "O k o lę d z ie z ^ L u d y c ji w ieśnych4", d r H elen a K a p e ł u ś , s c h a ra k te ry z o w a ła p o lsk ie k o lęd y n o w o ro czn e i ic h s to ­

60

sunek do z a so b u k olęd inn y ch ludów s ło w ia ń sk ic h , w sk azu jąc p o d o b ień ­ stw a i ró ż n ic e tem atyki poetyk i fo rm u ł. Z w ró c iła ta k ż e u w ag ę , że tak ie a rc h a ic z n e p a r tie te k stó w , ja k : p o lo w an ie, z w ie rz ę ta k u lto w e, k o nw encja z ło ta , paw ie p ió r a , mówią o c h ro n o lo g ii u tw o ró w .

T e k sty z "L u d y c ji w ieśn y ch " p rz e d sta w io n e z o s ta ły n a tle o b rz ę d u , z p o d k re śle n ie m zw iązków z innymi te k sta m i (re p re z e n ta n ta m i in n y c h g a­ tunków) to w a rz y sz ą cy m i o b rz ęd o m . O m aw iając k o lęd ę "A c z y jż e to nowy trz e m " , a u to rk a z w ró c iła uw agę n a w yjątkow ość tem aty czn ą te k s tu w z e ­ spole kolędow ym polskim i sło w iań sk im . P ró b o w a ła o d c z y ta ć z n a c z en ie " g ro n o s ta ja " w św ietle w iedzy n a tem at w ie rz e ń i w iedzy a rc h e o lo g ic z n e j. U dow odniła, że r e a l i a k o lęd y zaty tu ło w an ej "A ta p a n i ślic z n ie c h o d zi" ś w ia d c z ą , że je s t to p o lsk a odm iana kolęd y d la go sp o d y n i.

W z ak o ń cz en iu omówione z o s ta ły inne ludow e kolędy p o lsk ie o ro d o ­ w odzie śre d n io w ieczn y m .

O s ta tn ia r e f e r e n tk a ,m g r K a ta rz y n a M r o c z e k , m ówiła o " S ta r o p o l­ sk ich tra w ę s ta c ja c h p salm ó w ". T e k s t p rz e d s ta w io n y stan o w ił frag m en t w ię k sz e j c a ło ś c i, k tó r e j tem atem b ęd zie c h a ra k te ry s ty c z n e d la l i t e r a t u r y s ta ro p o ls k ie j zjaw isk o św iadom ego p r z e k s z ta łc a n ia s tr u k tu r gatunków "p o ­ w ażnych" (n p . e p o s u , tr e n u , p a n e g iry k u , p salm u i t d . ) w c e lu u z y sk a n ia efektów k o m iczn y ch . P o sz u k iw a n ia o dpow iedniej d la tego z ja w isk a nazw y w ó w c zesn ej te rm in o lo g ii lite r a c k ie j d o p ro w a d z iły do w yboru d la n ieg o te rm in u " p a r o d ia " i w ycofaniu s ię z te rm in u " tr a w ę s ta c ja " .

R e fe re n tk a w ym ieniła p a ro d ie gatunków l i t e r a t u r y re lig ijn e j o r a z omó­ w iła te k s ty b ęd ące p rzedm iotem a n a liz y ( p a ro d ie psalm ów p o ch o d zące z dwu tom ików Jana z K ijan : "Nowego S o w i f r z a ł a . . . " i " F r a s z e k now ych

S o w iź rz a ło w y c h .. . D o ty ch czas b a d a c z e z e s ta w ia li p a ro d ie psalm ów Jana z K ijan z P salm am i Dawidowym i, tym czasem w ydaje s i ę , że a u to r te n p a ro d iu je ta k ż e p o p u la rn y w tym o k r e s ie psalm in n o w ie rc z y ( in s p ir o ­ wany c z ę s to p r z e z p salm b ib lijn y ) . E lem enty h u m o ry sty czn e o s ią g a Jan z K ijan w om aw ianych p a ro d ia c h psalm ów , s to s u ją c n a s tę p u ją c e z a b ie g i: 1) k o n tr a s t pom iędzy in te n c ją sy g n alizo w an ą tytułem a in te n c ją m ów iącego; 2) k o n tr a s t m iędzy tem atem zapow iadanym w ty tu le a tem atem re a liz o w a ­ nym w te k ś c ie ; 3) zdeform ow anie c h a r a k te ry s ty c z n e j d la psalm u D aw ido­ wego i d la p salm u p o p u larn e g o w e w n ętrzn ej s y tu a c ji k o m u n ik acy jn ej; Ą)

-

61

zdeform ow anie motywu p sa lm ie z n e g o (pocho d ząceg o z psalm u Dawidowego); 5) zdeform ow anie o b ra z u p o e ty c k ie g o , c h a ra k te ry s ty c z n e g o d la l ite r a tu r y p sa lm ic zn ej i d la l i t e r a t u r y e r o ty c z n e j; 6) k o n tr a s t dwu o b razó w p o e ty ­ ck ic h ; 7) w yzyskanie c h a ra k te ry s ty c z n y c h d la psalm u środków s ty lis ty c z ­ nych ( p e r y f r a z , p o w tó rz e ń ) , p r z y jednoczesnym z a sto so w a n iu słow nictw a codziennego n iż s z y c h k la s sp o łe c z n y c h (w y razó w d o sad n y ch , p rz y słó w ) i u ży cie zw rotów fra z e o lo g ic z n y c h o r a z sło w n ictw a c h a ra k te ry s ty c z n e g o d la p salm u p o p u la rn e g o , p r z y jed n o czesn y m za sto so w a n iu słow nictw a z k rę g u tem atyki m iło sn e j.

O b rad y zakończone z o sta ły d y s k u s ją nad an to lo g ią " P o e c i p o lsc y od ś re d n io w ie c z a do b a ro k u " w o p ra c o w a n iu K azim iery Ż u k o w sk iej.

' M gr K a ta rz y n a M ro cze k

OGÓLNOKRAJOWA NARADA BIBLIOTEKARZY I DOKUMENTALISTÓW

(2 9 -3 0 III 1977)

W d n ia c h 29 i 30 m a rc a 1977 r . odbyła się w W arsz aw ie O g ó ln o k ra ­ jow a N a ra d a B ib lio te k a rz y i D okum entalistów , zo rg a n iz o w a n a p rz e z Kom isję P racow ników In fo rm acji N aukow ej p r z y S e k c ji N auki Z a rz ą d u G łów nego Z w iązku N a u c z y c ie ls tw a P o ls k ie g o .

W p ie rw sz y m dniu o b ra d z o s ta ły w ygłoszone n a s tę p u ją c e r e f e r a t y : "K o m p u te ry z a c ja b ib lio g ra fii n a ro d o w e j" ( d r R adosław C y b u l s k i z B i­ b lio te k i N a ro d o w e j), "S ele k ty w n a d y s try b u c ja in fo rm a c ji" ( d r C z esław D a n i ł o w i ć z z B ib lio tek i P o lite c h n ik i W ro c ła w s k ie j). Obok tych s p e c ja ­ lis ty c z n y c h r e f e r a tó w , m gr Anna R o m a ń s k a ( z B ib lio tek i U n iw e rsy te tu W a rsz a w sk ie g o ) p rz e d s ta w iła " K ie ru n k i d z ia ła ln o ś c i Kom isji P raco w n ik ó w In fo rm a c ji Naukow ej S e k c ji N auki Z N P " , zap o z n a jąc z e b ra n y c h z p o d s ta ­ wowymi założeniam i p ra c y K o m isji. P o d k r e ś liła , że w cen tru m uw agi Ko­ m isji z n a la z ły s ię zarów no sp ra w y zawodowe g ru p y pracow ników dokum en­ t a c ji i in fo rm acji naukow ej (tz w . tem aty k a p ro d u k c y jn a , sp raw y k s z ta łc e ­ n ia i p o d n o sz e n ia k w a lif ik a c ji) , ja k c a ły z e sp ó ł sp ra w so c ja ln o -b y to w y c h . D ru g i d z ie ń o b ra d p rz y n ió s ł r e f e r a t y : in ż . M ieczy sław a D e r e n t o