Zmiany użytkowania ziemi w Krakowie w latach 1977-1998

Pełen tekst

(1)0iJ[? 568. Bogusław. 2001. Luchter. Katedra Oospodarkl Reglonalnel. Zmiany użytkowania ziemi w KrakoWIe w latach 1977-1998 I.. Wstęp. Badania z zakresu użytkowania ziemi w Krakowie mają swoją długoletnią Zainicjowane zostaly przez K. Bromka' i kontynuowane były przez jego uczniów: Z. Górkę', R. Mydl a' i innych, w tym również autora niniejszego artykułu'. Zakres czasowy opracowań sięga polowy XIX w., tj . momentu sporzą dzenia planu katastralnego dla Krakowa oraz map katastralnych miast i wsi przyłączonych do niego w póżniejszym okresie'. Dla najstarszych dziełnic Krakowa badania porównawcze przeprowadzono na podstawie planu Kollątajowskiego z 1785 r.' Niniejsza praca stanowi fragment realizowanej rozprawy habilitacyjnej pod roboczym tytułem: "Probłemy użytkowania ziemi w mieście Krakowie". Celem artykułu jest aktualizacja informacji odnośnie procesu przemian użyt kowania ziemi na tym obszarze w ostatnich ponad 20 latach. tradycję .. l K. Bromek, Użytkowallie ziemi w Krakowie i przyległych częściach powiatu krakowskiego ok. /960 r., UJ, Zeszyty Naukowe, Kraków 1966, nr 128, Prace Geograficzne z. 14. Prace IG UJ, z. 36. 2 Z . Górka, Monografia geogmficztło-ekmłOmiclIIo I dzielnicy ka/Clslrnluej miasta Krakowil-. ·Śródmieścle, Instylul Geografii UJ, Kraków 1973, maszynopis pracy doklorskiej. 3 R. Mydeł, Rozwój struktury przestrzennej miasta Krakowa, PAN, Ossolineum, Kl'ak6w-Wroclnw, 1979 oraz Rozwój urbanistyczny miasta Krakowa po drugiej wojl/ie Jwialowej, Secesja,. Kroków 1994 . .. n. LuchtCf, Kienmki przemialI. użytkowa/lia ziemi \II aglomeracji krakowskiej, AE w Krako· wic, Kraków 1987, mas:t.Yllopis pracy doktorskiej oraz p,.zestrzel/Ilc zwią zk i l/żylkmVllI/ia ziemi IV Krakowie. Dokumentacja Geograficzna, Wroclaw- WarszawiI-Kraków 1990, z, 2/3. 5 B. Lucl1tcr, UŻytkowllllie ziemi \\I Krakowie IV ,\~ IV;elie pIalIII k(lfmll'a/IJcgo Zl pol , X/X W., Zeszyty Naukowe AE w Krnkowic, Kmków 1987, nr 251 . 6 Plan Krnkowa z przyległymi miastami i przedmieściami tzW. Kol/ątajowski PIali Krakowu Z /785 r., In'tytllt Geografii UJ, Kraków, fotokopio..

(2) I. Bogusław. Luchter. 2. Zarys procedury badawczel Podstawę badaJI stanowiły dane zawarte w rocznych sprawozdaniach dotyczących wykazu gruntów, sporządzonych dla Krakowa ogółem i funkcjonują. cych w latach 1973-1991 czterech dzielnic administracyjnych 7. W 1991 r. podział ten zlikwidowano, wprowadzając 18 mniejszych dzielnic samorządo wych'. Na szczęście dla wszelkiego rodzaju analiz naukowych Wydział Geodezji Urzędu Miasta Krakowa (a od 19991'. - Wydział Architektury, Geodezji i Budownictwa) ze względów praktycznych, w dalszym ciągu prowadzi ewidencję według byłych dzielnic administracyjnych', co ułatwia porównywalność statystyczną wstecz W zasadzie od poprzednich zmian podziału administracyjnego Polski w latach 1973-1975. Przyjęcie roku 1977 jako bazy porównawczej wynika z okresu uwzględnio nego w cytowanej już pracy doktorskiej autora pl. Kierunki przemian użytkowa nia ziemi IV aglomeracji krakowskiej'" napisanej pod kierunkiem nie żyjącego już prof. dra hab. Jerzego Kruczały, wybitnego regionalisty, znawcy gospodarki przestrzennej miasta Krakowa i regionu krakowskiego". Analizę porównawczą przeprowadzono zatem zarówno dla całego terytorium miasta (w 19991'.327 km 2), jak i w podziale na wspomniane byłe dzielnice administracyjne. Podstawowe rodzaje użytków przyjęto na podstawie klasyfikacji przedstawionej w Zarządzeniu Ministerstwa Rolnictwa i Gospodarki Komunalnej z dn. 20 lutego 1969 l'. W sprawie ewidencji gruntów", natomiast główne ich kategorie (podział użytków pierwszego stopnia szczegółowości 7 por. Roczne sprawozdanie: wykaz gruntów według stanu z dn. 1 stycznia 1977, 1981, Dzielnicowe Wydziały Geodezji, Kraków. 8 Podział na 18 dzielnic wprowadzono 27 października 1991 f. (Dzialalllo,fć gospodarcza w mieście Krakowie: informacja statystyczna, Urząd Miasta Krakowa, Kraków 1993). Władze miasta często dokonywały zmian podziału administracyjnego, co utrudnia porównywalność statystyczną w ujęciu retrospektywnym. W latach 1867-1951, miasto składało się z tzw. dzielnic katastralnych. Dzielnicą katastralną stawała się każda jednostka osadnicza: wieś, względnie miasto, przyłączone do centralnej części, położonej w obrębie Plant, tj. Śródmieścia. W roku 1951, w wyniku budowy kombinatu metalurgicznego i towarzyszącej mu dzielnicy mieszkaniowej na gruntach kilkunastu ówcześnie podkrakowskich wsi, które z tego powodu radykalnie zmieniły swoje oblicze z dotychczas rolniczego na przemysłowo-rolnicze lub mieszkaniowo-usługowa-rolnicze, zrezygnowano z podziału na dzielnice katastralne i wprowadzono 6 dużych sztucznych dzielnic administracyjnych: Grzegórzki, Kleparz, Nowa Huta, Podgórze, Stare Miasto, Zwierzyniec. W 1973 r. w wyniku kolejnego poszerzenia granic liczbę dzielnic zredukowano do 4: Krowodrza, Nowa Huta, Podgórze, Śródmieście. Stan ten przetrwał do 1991 r. 9 por. Roczne sprawozdania: wykaz gruntów według stanu z dn. l stycznia 1992, 1996, 1998, 1999, Wydział Architektury Geodezji i Budownictwa, Urząd Miasta Krakowa, Kraków 1992, 1996,1998,1999. 10 B. Luchter, Kierunki przemian ... II Wykaz publikacji prof. dra hab. J. Kruczały, oprac. J. Wrona, Zeszyty Naukowe AE w Krukawie, Kraków 1997, nr 483. 12 Zarządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki Komunalnej z dn. 20 lutego 1969 r. w sprawie ewidencji gruntów, Monitor Polski, DZ.Urz. PRL, z dn. 25 marca 1969, nr 11, poz. 98..

(3) Zmiany. użytkowania. I. ziemi w Krakowie w latach 1977-1998. i grupy, podział użytków drugiego stopnia szczegółowości) zgodnie z cytowaną pracą autora". Kategorie wynikają z charakteru funkcjonalnego terenów. Obejmują one: tereny zielone (w skład których wchodzą: użytki rolne, lasy, grunty zadrzewione i zakrzewione, tereny zieleni osiedlowej), odznaczające się dużą intensywnością zagospodarowania, użytki techniczne obejmujące tereny zabudowane: zabudowę mieszkaniową, przemysłową, usługową itp., tereny komunikacyjne i użytki kopalne oraz pozostałe użytki, stanowiące w skali miasta nieznaczny odsetek (w 1998 r. - 6 % obszaru - por. rys. 1), wśród których należy wymienić: wody, tereny różne, użytki pozostałe. Ostatnią kategorię tworzą nieużytki (ok. 1%)14.. Nowa Huta. l" :'. ..... l'. ~ .-, ...... •. .I. '<1". o. Powierzchnia w ha 1000. r-\. 100. -\:::n). Podgórze. granice miasta granice byłych dzielnic administracyjnych. 5. mm. 4. 2. Im. 5. 3. I I " ' I" • I. '". 6. ... CJ • • ~ ~. 10 km. Rys. 1. Użytkowanie ziemi w Krakowie w 1998 r. według byłych dzielnic administracyjnych: l - użytki rolne, 2 - lasy, tereny zadrzewione i zakrzewione, 3 - pozostałe tereny zielone, 4 - użytki techniczne, 5 - tereny różne, 6 - użytki pozostałe i nieużytki Źródło:. opracowanie własne na podstawie: Roczne sprawozdanie: wykaz gruntów według stanu. z dn. l stycznia 1998 r. Wydział Geodezji Urzędu Miasta Krakowa, B. Luchter, Kienl1lki przemian .. , Nieco odmienny podział użytków gruntowych prezentuje załącznik nr II do aktualnego Rozporządzenia Ministrów Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa oraz Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej (Dz.U. z dn. 31 grudnia 1996, nr 158, poz. 813). Do 1998 r. poslugiwano się jednak klasyfikacją porównywalną. przyjętą zgodnie z cytowanym już wcześniej Zarządzeniem Ministra Rolnictwa i Gospodarki Komunalnej z 19691'. 13 14.

(4) I. Bogusła\V. Luchter. Proces przemian prześledzono przy pomocy analizy odchyleń udziału poszczegółnych kategorii, grup i form użytkowania ziemi w latach 1977 i 1998. Ze względu na wyróżnienie w statystykach geodezyjnych stosunkowo niewielkiej liczby form (tzw. użytków gruntowych) odchylenia te są niewielkie.. 3. Zmiany struktury ogólnel uiytkowanla ziemi w Krakowie w latach 1977-1998 Zmiany struktury użytkowania ziemi dla terytorium całego Krakowa w latach 1977-1998 przed stawiają tabela l i rys . 2. Z danych zawartych w tabeli l wynika, że uchwycone ilościowo przeobrażenia za leżą od stopnia szczególowości przyjętych grup użytkowych . W podziale pierwszego stopnia, tj. na 6 kategorii użytkowania ziemi, zmiany w analizowanym okresie wyniosły 8,96 pkt., w podziale drugiego stopnia, tj. na 12 grup użytkowania ziemi - 11,07 pkt., a w podziale trzeciego stopnia na 17 form użytkowani a ziemi - 11 ,18 pkt. Gdyby przyjąć bardziej szczególową klasyfikację (np. w pracy doktorskiej, autor niniejszego artykułu wyróżnill06 form użytkowania ziemi), zmiany te byłyby jeszcze większe. Potwierdzają to badania przeprowadzone na przykładzie Śródmieścia" czy Woli Duchackiej"'. Niestety, badania te w skali całego miasta są praco- i czasochłonne". Z przeprowadzonej analizy wynika, że największe zmiany objęły dwie charakterystyczne kategorie u żytków: tereny zielone i użytki techniczne - grunty typowe dla obszarów miast i aglomeracji miejsko-przemysłowych. Nieznaczne zmiany zaobserwowano natomiast w przypadku pozostałych kategorii użytko wania ziemi: terenów różnych (do których zalicza się między innymi tereny specjałne - np . wojskowe), wód (plynących i stojących), użytków pozostałych (tzw. terenów niezabudowanych) i nieużytków. Największy przyrost nastąpil w przypadku użytków technicznych (+8,54 pkt.) i to zarówno w podziale 1,2 jak i 3 stopnia, co jest zrozumiałe z racji rozwoju miasta, przy czym nieznacznej zmianie uległa podstawa odniesienia, tj. powierzchnia Krakowa. W 1977 r. wynosiła ona 322 km2 , a w 1998 r. - 327 km 2 •. IS B. Luchter, ZmiallY użytkowania ziemi w Krakowie \II latach 1983-/992 lIa przykładzie celltralllej części miasta, bylej dzielnicy kata:.a'alllej - Śrddlllie.~cie, Zeszyty Naukowe AE \II Krakowie. Kraków 1994. nr 422 OfółZ Zmian)' w l.agospodarOlw",ill cellfralllcj części Kmkowa IV okresie tl'Cl/Is/ol'llwcji (ze szczególnym I/wz.ględnieniem/at /922-/995), Zes'l.yty Naukowe AE w Kra· kowie, Kraków 1997, nr 483. 16 B. Luchter, Chol'llktel'yslyczlle cechy p/''lelllia1l1li,ytkolVallia ziemi IV strefIe p/'zej.vciowej Krakowa HI latach /983-/994, Zeszyty Naukowe AE w Krnkowie. Kmk6w 1996, nr 470. 17 Pr7.cprowadzone przez aulora prace terenowe na obszarl.c miasta Krakowa zajtr1y ponad 2 lata (1982-1983). Umożliwily jednllk analizę porówllnwczq w sposób wszechstronny,lj . według różnych jednostek przcs lrlclmych i szczegó łowych form użytkowania ziemi..

(5) Tabela l. Zmiany struktury u żytkow an ia ziemi w Krakowie w latach 1977-1998 1977. 1998. według kategorii. użytkowania. Wyszczególnienie. Lp.. h.. ha. %. %. (podział. ubytki l. Tereny zielone l. Użytki rolne: a) grunty orne, b) sady, e) łąki trwałe , d) pastwiska trwałe; 2. Grunty pod lasami: a) lasy, b) lereny zadrzewione i zakrzewione;. -. 2. ~. !~~ ~~e.:u.5'~e~łc:.w.:.i Użytki. ____ - - -8383,90. techniczne l. Tereny osiedlowe - zabudowane. 2. Tereny komunikacyjne: a) drogi, b) tereny kolejowe; 3. Użytki kopalne. -- - -- -- ----- -- -f--3 Tereny różne ---f--4 Wody --- ----- -- -1. W ody stojące 2. Wody p łynące. 3. Rowy. ----- - -- --f-- f-----Użytki pozostałe 5 f---f--6 Ni eużytki - ------ - --Razem. 2 1 055,30 19225,38 13603,35 760,00 3000,23 1861,80 1072,15 947,89 124,26 757 ,77 5965,48 2 338,26 1 644,39 693,87 80,16. 65,44 59,75 42,28 2,36 9,32 5,79 3,33 2.95 0 .38 2,36. 19029 16556 11403 808 2966 1 379 ] 527 1144 383 946. 58,22 50,65 34,89 2,47 9,07. 26,06 18,54 7,27 5 ,11. 11309 8087. 34,60 24,75 9,30 6,88 2,43 0,55. - -- - - -. 2,16 0,25. f--- - 1031,18 3,20 f- - 2,15 --690,73 57,57 497.52 135,64. 0,18 1.55. f- - Q.,,!? -. --. 3039 2244 795 183 758. ziemi. l . stopnia) przyroslJl. według. użytkowania. użytkowania. (podział. (podzial 3. stopnia). ubytki. ziemi 2_ stopnia) przyroslJl. 739 100 432 207. 2,26 0,31 1,32 0,63. 558. 1,71. 2.57. 186,20. 0 58. 291. 0.89. 100,00. 32684. 100,00. ubytki. ziemi. przyroslJl. - 9,10 +0,11. + 1,35 -Hl,55 +0,80. I. +0.53. --- --. --. -. --. +6,2 1. .,"-----. +0.53. - - -+621. +2,03 +1 ,77 +0,26. -. --. -0,88. --. f- - --. -- ---0-,88. +0,11. f-- --. +0,30. -0,86. -. - -- r- --0,86. +0,31 ---1!,96. +8,96. -11 ,07. - - -- f----Hl,13. +0,13. f----. -0 ,88. ~:. ~ ~.. '". ". :;;;-. g... -" -~ \Q. I". -0,23 +0,21. +021. +0 ,31. -Hl.31. - - - - - - -- - - - - --0,86 - - - - -+ ll ,07. - 11.1 8. źródło: opracowanie własne na podstawie: Roczne sprawozdanie - wykaz gruntów, Wydziały Geodezji Urzędów. Dzielnicowych 1977, oraz Wydz iał Geodezji Urzędu Miasta Krakowa 1998_. +030. - - -- - --. -0 ,23. - ---. §~. "~. -0,25 -157. +8,54. ~.. N. - 7,39. - --. ą. S'. - 7,22. 4,68 3,50 1,18 2,89. - -2,32 --. wedlug fonn. grup. 422. 827,36. 32 174,67. ~ §.. Zmiany w punktach: 1977- 1998. + 11 ,18. .. .. Ot :':. ~. ,... ~ ;.

(6) I. Bogusław. Luchter. Pomimo sytuacji k1yzysowej lat 80. oraz załamania się procesu inwestycyjnego z poc z ątkiem łat 90. przeobrażenia te nałeży uznać za istotne. W porównaniu z wcześniejszymi badaniami należy stwierdzić, iż tempo rozwoju użytków technicznych tylko nieco zmalało. Przykładowo w latach 1960-1983 przyrost u ży tków technicznych wyniósł 11,02 pkt.". '-.. '-'. ,_ .. 50. . _.. ,_o. ._.. '_0 ,_. , _ . • _ • . _ . . _.. 40 30. 20 lO O. -----1-----------Lf-'_::"+·:':_:_"·:"_":_"·:"-t":_"·:"_":_"·:"_"·_". "'_:':_:"-t':':_'-"_.:.._":_".:.. _ ":_".:"_":_"':"1-":_"'_:':_:"_':':_:"_ .:.:_:+".:.._":-"':"_":_"'-ł:':'_"".-:. 1977. 1980 użytki. rolne. - - - tereny zabudowane. 1990. 1985. 1995. tereny komunikacyjne. 1998. _ .. _ . . wody. lasy. Rys. 2. Zmiany udzialu poszczególnych kategorii i grup wierzchni ogólnej miasta Krakowa w latach 1977-1998 Żródło:. -----. u ży tkowania. ziemi w po-. opracowanie własne na podstaw ie materiałów Wydziału Geodezj i Urzędu Miasta Krakowa. oraz B. Luchter, Kierunki przemian ... Największe zmiany w obrębie użytków technicznych w analizowanym ohesie 1977-1998 objęły tereny zabudowane (wzrost udziału o 6 ,21 pkt.) oraz tereny komunikacyjne (wzrost o 2,03 pkt.) . W przypadku terenów komunikacyjnych istotny przyrost zarejestrowano w obrębie dróg kołowych. Tereny kolejowe przetrwały natomiast od ponad 20 lat w niemal niezmienionej postaci (oczywiście pod względem zajmowanej powierzchni). Nie wybudowano w tym czasie nowych linii kolejowych, co najwyżej zmodernizowano już istniejące . W żaden sposób nie wpłynę lo to jednak na wartości liczbowe. Zasadniczo inaczej zmieniła się struktura terenów zielonych. Wynika to z faktu zakwalifikowania do tej kategorii użytków terenów spójnych wpraw-. II B. Luchrer, Użytkowanie ziemi w Krakowie po li wojnie lwiatowej, Zeszyty Naukowe, AE w Krakowie, Kraków 1993, nr 395..

(7) Zmiany. ziemi w Krakowie w latach 1977-1998. dzie pod względem fizjonomicznym (przeważający obszar zajmuje różnego rodzaju zieleń), ale odmiennych pod względem funkcjonalnym. Grunty leśne i tereny zielone osiedlowe spełniają przede wszystkim funkcje rekreacyjne. Użytki rolne posiadają natomiast produkcyjny charakter, ponadto w granicach miast stanowią tereny przewidziane w planach zagospodarowania przestrzennego pod zabudowę. W latach 1977-1998 zaobserwowano dalsze zmniejszenie się terenów zielonych z ponad 65% w 1977 l'. do 58% w 1998 r. (por. tabela l). Podział użytków 2. stopnia pozwala dokładniej prześledzić te zmiany. Główny wpływ na ten spadek miały użytki rołne. W 1977 r. zajmowały one ok. 60 % powierzchni miasta, w 1998 r. już tylko 51 % (przykładowo w 1931 r. - 79%, a w 1960 l'. - 68%)". W latach 1977-1998 nastąpił natomiast przyrost powierzchni leśnej (z 3,3% do 4,7%) i nieznaczny zieleni osiedlowej (z 2,4% do 2,9%). W tym ostatnim przypadku przyrost ten obejmuje zielel) osiedlową sensu stricto, tj. towarzyszącą budynkom mieszkalnym (zabudowie wielorodzinnej). Natomiast widoczny jest spadek udziału, czego nie zarejestrowały wykazy geodezyjne, innych form użytkowania ziemi, wchodzących w skład zieleni osiedlowej, na skutek realizacji inwestycji, zwłaszcza w centrum miasta, w związku z przywróceniem ceny ziemi i innych mechanizmów charakterystycznych dla gospodarki rynkowej20.. 4. Zmiany struktury uiytkowanla ziemi według byłych dzielnic admlnlstracYlnych miasta Krakowa Badania retrospektywne procesu przemian użytkowania ziemi w Krakowie na podstawie danych dotyczących byłych 4 dzielnic administracyjnych: Krowodrzy 21, Nowej Huty", Podgórza" i Sródmieścia 24 można przeprowadzić również. 19 B. Luchter, Proces przemian użytków rolnych w Krakowie, Zeszyty Naukowe, AE w Krakowie, Kraków 1992. nr 367. 20 Za przykład posłużyć może budowa obiektu bankowego w rejonie ul. Lubicz (dZielnica Wesoła) na terenie użytkowanym dotychczas przez Miejskie Przedsiębiorstwo Zieleni, a także innych obiektów usługowych, usługowo-mieszkalnych czy mieszkalnych w centralnej części miasta - np. budynku mieszkalnego przy ul. Łobzowskiej w miejsce dotychczasowego ogrodu jordanow. skiego. 21 Nazwa dzielnicy przyjęta w 1973 r. od niegdyś samodzielnej wsi. następnie XVII dzielnicy katastralnej. przylączonej do Krakowa w latach 1909-1915. 22 Nazwa dzielnicy wprowadzona w 1951 r., w trakcie zmian podziału administracyjnego mia· sta, wskutek budowy huty żelaza i towarzyszącej jej dzielnicy mieszkaniowej. W 1973 r. znacznie poszerzono obszar Nowej I-luty poprzez przyłączenie sąsiednich wsi. Porównywalność statystyczna tych dwu jednostek administracyjnych: Nowej Huty z lat 1951-1973 i po 19731'. stala się w związku z powyższym - niemożliwa por. K. Bromek, Zarys rozwojl/ histol)'cz/wgo i telytorialllego Krakowa, Folia Geographica, Series Gcographica·Occonomica, PWN, Warszawa-Kruków, 1975, vol. 8. 23 Nazwa dzielnicy została zaczerpniQla ocl miasta Podgórza, przyłączonego do Krakowa w 19151'.• niegdyś XXII dzielnicy kataslralnej. 24 Nazwa dzielnicy administracyjnej przyjc;;ta w 1973 r. od naj starszej części Krakowa, polo. żoncj w obrębie Plant. bylej J dzielnicy katastralnej w latach 1867-1951..

(8) I. Bogusław. Luchter. uznanych po 1991 r. przez urzędy geodezyjne (z czasem Wydział Geodezji Urzędu Miasta Krakowa) za podstawowe jednostki ewidencyjne. Jeszcze bardziej szczegółową analizę pod względem przestrzennym można byłoby przeprowadzić posługując się obrębami geodezyjnymi, wchodzącymi w skład wspomnianych, byłych dzielnic administracyjnych, względnie działkami - najmniejszymi jednostkami terytorialnymi ewidencji gruntów. Z genetycznego punktu widzenia obręby geodezyjne w niewielkim stopniu nawiązują do jednostek podziału terytorialnego niższego stopnia, tj. gmin czy wsi, a także dawnych dzielnic katastralnych. Ponadto jednostki te często zmieniały swój zasięg terytorialny, co dodatkowo utrudnia porównywalność w ostatnich 20 latach. Z tego też powodu ograniczono się do analizy przemian użytkowania ziemi według wspomnianych byłych dzielnic administracyjnych, przyjętych w wyniku poprzedniej reformy podziału administracyjnego Polski w latach 1973-1975. Zgodnie z danymi geodezyjnymi największe zmiany w analizowanym okresie 1977-1998 objęły prawobrzeżną część Krakowa, byłą dzielnicę administracyjną Podgórze, najmniejsze zaś Nową Hutę - prężnie rozwijającą się szczególnie w latach 1950-1980. Niezależnie od różnic klasyfikacyjnych należy stwierdzić, że największy rozwój użytków technicznych miał miejsce przede wszystkim na terenie Podgórza (+ 11,46 pk!.), gdzie powstały nowe zespoły osiedli mieszkaniowych - zabudowy wielorodzinnej: Kurdwanów Nowy, Nowy Bieżanów, Nowy Prokocim, Rżąka, Wola Duchacka, Zaborze-Ruczaj, a w ostatnich latach m.in. SM "Lipska", SM "Zadworze" - w Płaszo wie czy osiedle Złocień we wschodniej, przyłączonej po 1973 r. części Bieża nowa, względnie domów jednorodzinnych - szczególnie na pograniczu Borku Fałęckiego, Jugowic i Opatkowic, a także w innych częściach miasta - np. Dęb nikach, Swoszowicach, Wróblowicach itp. Nastąpił również rozwój terenów komunikacyjnych, nie tylko towarzyszących wspomnianym osiedlom, ale także od nich niezależnych. Za przykład posłużyć może południkowa obwodnica, przebiegająca przez Tyniec, Kostrze, Sidzinę po Opatkowice, łącząca autostradę Kraków-Katowice (w rejonie Olszanicy) z drogą w kierunku Zakopanego. Przyrost powierzchni użytków technicznych, jak już wcześniej wykazano, odbywał się kosztem głównie użytków rolnych (w największym stopniu na obszarze Podgórza, w naj mniejszym - Śródmieścia), a także użytków pozostałych, tj. terenów niezabudowanych, przeznaczonych w planach zagospodarowania przestrzennego pod zabudowę. Spadek udziału tego rodzaju gruntów, przejmowanych w okresie gospodarki planowej często na wyrost, związany był z zahamowaniem tempa inwestycyjnego w ostatnich latach. Najwyższy spadek udziału terenów niezabudowanych zanotowano na terenie Śródmieścia. Na uwagę zasługuje wzrost udziału powierzchni leśnej (w tym terenów zadrzewionych i zakrzewionych, tj. gruntów porośniętych roślinnością leśną o powierzchni mniejszej niż 0,1 ha) we wszystkich dzielnicach, w tym również pozbawionym niemal tego typu użytków Śródmieściu (por. rys. 3)..

(9) ziemi w Krakowie. IV. latach 1977-1998. Nastąpi! natomiast nieznaczny wzrost udziału zieleni osiedlowej (na terenie Podgórza zarejestrowano wręcz spadek udziału tej grupy użytków), co w sumie sprawiło, że Kraków w procesie przemian zwłaszcza ostatnich lat staje się terytorium, w którym zieleń powoli ustępuje miejsca zabudowie, tyle że przeważnie mieszkaniowej i handlowej (pozostałe rodzaje zabudowy podlegały rozwojowi w mniejszym stopniu), natomiast zarejestrowano zjawisko likwidacji wielu obiektów przemysłowych, zwłaszcza uciążliwych dla otoczenia (np. Zakładów Sodowych "Solvay")".. 1992. l77. 100. ..... :1,:. 1998. .:.:..... ',',. :.::. 80 ti' ~. 60. 'B. 'N 'O. ;o. 40. 20 () ~. ~. Po. .'". o o. K - Kl'Owodrza, NH - Nowa Huta, P - Podgórze, S - Śródmieście, OG - Kraków ogó1em ~1. ~3. F;;;;;;:;I 4. Os. Rys. 3. Zmiany struktury użytkowania ziemi w Krakowie w latach 1977-1998: l - użytki rolne, 2 - tereny zabudowane, 3 - tereny komunikacyjne, 4 - lasy, tereny zadrzewione i zakrzewione, 5 - pozostałe użytki i nieużytki Źródło: opracowanie własne na podstawie: Roczne sprawozdanie - wykaz gruntów. Wydziały. Geodezji. Urzędów. Dzielnicowych, Wydział Geodezji. Urzędu. Miasta Krakowa.. W przypadku terenu wspomnianych Krakowskich Zakładów Sodowych "Solvay" należy w ostatnich latach w ogólnej strukturze użytkowania ziemi (podział użytków l stopnia - na kategorie) nie zarcjestl'Owano żadnych zmian, gdyż zabudowa przemysłowa została zastqpiona zabudową o charakterze usługowym, głównie handłowym (zrealizowano Centrum Handłowe "Zakopianka" - z hipermarketem "Carrefour" i supermarketem "Castorama" itp.). 25. stwierdzić, iż.

(10) I. Boguslaw Luchrer. Na niezmienionym poziomie kształtowały się w minionym okresie tereny wodne, a odchylenia od wartości początkowej (tj. za 1977 r.) spowodowane były głównie różnicami klasyfikacyjnymi". Niepokój wzbudza natomiast stały wzrost powierzchni nieużytków zarówno w skali Krakowa, a także niemal we wszystkich dzielnicach za wyjątkiem Śródmieścia (co w tym jedynym przypadku należy uznać za zjawisko pozytywne)". Największy przyrost nieużytków zanotowano w Podgórzu. W ostatnich latach dzielnica ta wyprzedziła Nową Hutę. Potwierdza to zmiany punktu ciężkości terenów inwestycyjnych Krakowa. We wszystkich dzielnicach Krakowa zarejestrowano również spadek udziału terenów różnych (do których zaliczono m .in. tereny zamknięte - np. wojskowe, a także wały ochronne czy grunty przeznaczone pod rekultywację), największy na obszarze dwóch dziełnic: Nowej Huty i Podgórza. O iłe proces kurczenia się terenów specjalnych (np. terenów wojskowych, koszar i poligonów milicyjnych czy ZOMO) należy uznać niew ątp liwie za zjawisko pozytywne nie tylko z racji przestrzennego rozwoju miasta, o tyle negatywnym zjawi skiem jest zmniejszanie się areału terenów np. wałów przeciwpowodziowych (ich niedostatek dał się szczegółnie odczuć w czasie ostatniej wielkiej powodzi - w lipcu ł 997 r.) czy też gruntów przeznaczonych pod rekultywację.. 5. Przemiany struktury własnościowej uiytkowanla ziemi w latach dzlewlęćdzleslqtych Przemiany polityczno-gospodarcze w Polsce rozpoczęte na przełomie lat 80. i 90. wpłynęły istotnie na strukturę własnościową użytkowania ziemi, również w mieście Krakowie. W początkowym okresie przemian (1992)" więk szość gruntów znajdowała się w posiadaniu zarówno gospodarstw indywidualnych (ponad 46%), jak i podmiotów patlstwowych (43% - por. tabeła 2). Zaledwie 11 % przypadało na pozostałych właścicieli. W roku 1998 widoczne są już istotne wpływy przemian strukturalnych. O ile udział gruntów będących w użytkowaniu gospodarstw indywidualnych nie zmienił się, o tyle niemal o połowę spadł udział terenów użytkowanych przez podmioty państwowe (do ok. 26%), natomiast wzrósł pozostałych - zwłaszcza własności komunalnejdo ok. 15%. Struktura własnościowa gruntów w Krakowie jest zróżnicowana. Najwięk szy udział własności indywidualnej obserwuje się w przypadku użytków 1'0126 Przykladowo na terenie bylej dzielnicy administrncyjncj Sródmicścic w 1977 r. nie wyróż niono w ogóle rowów melioracyjnych, podczas gdy według danych z 1992 T, nastąpił ich przyrost. kosztem wód płynących, choć faktycznie żadnych przeobrażeń hydrotechnicznych w tym okresie (1977-1992) nie odnotowano. 27 Badania autora na przykładzie najstarszej części Krnkowa, zawartej w obrębie Plant - tj. byłej I dzielnicy katastralnej - Śródmieście wykazały nieznaczny wzrost udziału nieużytków sZlUcznych w ostatnich latach (1992-1995), B. Luchter, ZmiallY w zagospodarowaniu .... s. 126. 21 Dane za 1992 f, pochodzą Z Rocznych sprawozdań .. ,.

(11) ~. S·. ą. Tabela 2. Zmiany struktury. własnościowej użytkowania. ziemi w Krakowie w latach 1992-1998 ~.. Zmiany struktury wlasnosciowej w punktach 1992-1998 Wyszczególnienie. Lp.. państwowa. pn;yrosty. 1 2 3 4 5 6 7 8. Użytki. rolne. ubytki. komunalna przyrosly. Nieużytki. -10,7 -46,7 -52,0 -20,1 -14,5 -18,8 -57$ -45,5. +45.9 +17;3 +8,4 +13.2 +32.7 +39.0. Ogółem. -17 ,0. +14,2. Lasy Zieleń. osiedlowa Użytki techniczne Wody. Tereny różne Użytki pozostałe. ogółem. ubytki. gospodarstw przyrosly. +0,5. ...7,1. -4.0. +483. -. ubytki. +0,2. +1,5 +4,9 -0,3 +19.1. +4 ,8. -0,1 ._-. ~.. pozostała. indywidualnych. przyrosty. ubytki. ~. -t-3.1 +2,4 +5 ,9 +1.3 +1 .2 +5.9 +6,0 +1.7. ",,';;"" ~. ;,'O .....,. I". ...2,9. ----. Źródlo: opracowanie własne na podstawie: Roczne sprawozdanie: wykaz gruntów . według stanu w dn . 1 stycznia 1992 r.. i l stycznia 1998 r., Wydział Geodezji i Mienia Komunalnego Urzędu Miasta Krakowa 1992, Wydział Geodezji Krakowa 1998.. ~". Urzędu. Miasta. ~.

(12) I. BogusialI' Luchter. nych (78%). Odmiennie sytuacja ta kształtowała się w przypadku terenów leśnych. W 1992 r. ponad 83% tej grupy użytków stanowiły grunty państwo we, reszta przypadała na łasy prywatne. W 1998 r." zmalal udział wlasności pań s twowej (do 37%) na rzecz komunalnej (48%). Jeszcze inaczej struktura wlasnościowa przedstawia się w przypadku użyt ków technicznych. W 1992 r. ponad 55% ich areału przypadało na podmioty państwowe, podczas gdy w 1998 r. już tylko 35%. W 1998 r. w przypadku terenów zabudowanych przeważały jeszcze grunty państwowe, ale i tu nastąpil spadek z 72% do 46%. Tereny komunikacyjne niemal w calości należą do paJ\stwa (ponad 90%), w tym znakomita - w przypadku terenów kolejowych - do PKP. Również w przypadku użytków kopalnych zarejestrowano proces przejmowania terenów paJ\stwowych i przeznaczania ich na własność komunalną (w 1992 r. użytki kopalne niemal w 100% były państwowe). Generalnie w latach 90. można zaobserwować przeobrażenia polegające przede wszystkim na spadku znaczenia włas ności pm\stwowej na rzecz komunalnej, natomiast w mniejszym stopniu - prywatnej (indywidualnej) czy innej (np . spóldzielczej). Proces ten trwa nadal i dalsze badania pozwolą na rejestrację kolejnych zmian.. 6.. Zakończenie. I wnioski. Przeprowadzone badania przemian użytkowania ziemi w Krakowie w latach 1977-1998 mają charakter ogólny i fragmentaryczny. Wynika to po pierwsze z doboru jednostek przestrzennych, a po drugie z przyjęcia określonych grup użytkowych. Częste zmiany podzialu administracyjnego w Polsce, zmuszające w rezultacie urzędy terytorialne do prowadzenia sprawozdawczości statystycznej w układzie narzuconych im jednostek, ograniczają porównania ilościowe w ujęciu dynamicznym. Należy jednak zauważyć, że prowadzona w ostatnich ponad 20 latach ewidencja gruntów na terenie Krakowa pozwala dzięki szczę śliwemu zbiegowi okoliczności na przeprowadzenie badań retrospektywnych z trzech powodów. Po pierwsze, urzędy geodezyjne zachowały byłe dzielnice administracyjne jako podstawowe jednostki ewidencyjne, co w istotny sposób wydłuża porównywalność danych. Po drugie - w analizowanym okresie 1977-1998 nie dokonano większych zmian w stosunku do powierzchni Krakowa Uedynie w 19861'. - wprowadzono korektę podziału administracyjnego, w wyniku której powierzchnia miasta wzrosła z 322 km 2 do 327 km 2), głównie wskutek jego nadmiernego przestrzennego rozwoju"'. Po trzecie 29. Dane za 1998 r,t pochodzą z Rocznych sprawozdań .... 30 W wynikll reformy podziału administracyjnego krnju w liliach 1973-1975 wiele miast istotnie powil1kszylo swój obszar przyłączając genetycznie zróżnicowane jednostki osadnicze, Dotyczy to głównie miast G6mcgo Śląska. które przejściowo "wchłonęły" inne, mniejsze organizmy miejskie. Wzrost znaczenia samorządności lokalnej spowodował sukcesywne wyłączanie tych ośrodków jeszcze w latach 80., n zwłaszcza w latach 90. (dotyczy to np. Tych, Wodzislawia Śląskiego i in,) Krnków przyłączył "tyłko" sąsiednie wsie, kłóre po ł989 r. pozostały w jego granicach, co umożli wia porówn y walność w ujęciu ilościowym..

(13) Zmiany. użytkowania. ziemi. IV. Krakowie. IV. latach 1977-1998. zachowano w ostatnim okresie (do 1998 r. włącznie) zasady klasyfikacji gruntów przyjęte jeszcze z końcem lat 60. - zgodnie z cytowanym już Zarządzeniem Ministra Rolnictwa i Gospodarki Komunalnej". Największą możliwość porównań dają takie jednostki osadnicze, jak miasta i wsie. Przyłączane sukcesywnie do Krakowa pozwalają na ich statystyczne "włączanie" lub "wyłączanie", co umożliwia porównywalność danych zarówno wprzód, jak i wstecz. Za przykład posłużyć mogą byłe dzielnice katastralne, funkcjonujące w latach 1867-1951. Pomimo, że Kraków zwiększył swój obszar z ok. 7 km 2 w 1867 r. do 230 km2 w 1951 r., przyjęty podział pozwolil na dokonanie porównal\ zarówno w granicach z 1867 r.,jak i 1951 r., a także z późniejszych lat. Istotnym mankamentem jest zbyt ogólna klasyfikacja przyjęta w wymienionych już sprawozdaniach geodezyjnych. Niewielka liczebność przyjętych form użytkowania ziemi w stosunku do grup czy kategorii użytków utrudnia badania zmienności struktur. Wynika to z prostego faktu: im mniej elementów struktury, tym mniejsze zróżnicowanie zjawiska pod względem ilościowym w ujęciu dynamicznym. Przyjęcie w ewidencji nowych zasad klasyfikacji użyt ków zgodnie z cytowanym już Rozporządzeniem" spowoduje w przyszłości dalsze utrudnienia w zakresie analizy porównawczej procesu przemian użytko wania ziemi:Badania tego typu należy jednak prowadzić, gdyż w znacznym stopniu przyczyniają się do pogłębienia wiedzy odnośnie ewolucji struktury przestrzennej Krakowa. Changes in Land Use in Kraków, 1977-1998 The aim of this afticle is to present changes in land lIse in Kraków during 1977-1998 in the light of data compiled by geodesic offices. The time-frame of the research necessitated the adoption af Poland's farmer administrative boundaries, created on the basis of the previous administrative chan ges carried out in the years 1973-1975. These boundaries, although abolished in 1991, are stiIJ used as the basi s for recording land titles. Aside from spatial comparability, a major role is also played by comparability with regard to the adopted categories, groups and forms of land use. In the period under analysis. the authar llses the classification adopted by the Executive Order of the Ministry of Food and Municipal Economy from 1969. It was onI y in 1999 that the principles contained in the Ordnance of the Ministry of Spalial Economy, Housing and the Food Economy from 1996 were introduced. These principles are different from the farmer ones, which makes retrospective statistical comparability more difficult.. 31 Zarządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki Komunalnej z dn. 20 lutego 1969 r. w sprawie ewidencji gruntów, Dz.U. z dn. 25 marca 1969, nr II, poz. 98. 32 Rozporządzenie Ministrów Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa OTaz Rolnictwa i Gospo~ darki Zywnościowej, Dz.U. z dn. 31 grudni. 1996, nr 158, poz. 813..

(14)