Rachunkowość instrumentów finansowych na przykładzie wybranych transakcji opcyjnych

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 691. 2006. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Pawe∏ Bielawski Katedra RachunkowoÊci. RachunkowoÊç instrumentów finansowych na przyk∏adzie wybranych transakcji opcyjnych 1. Wprowadzenie Instrumenty finansowe sprawiają wiele trudności w teorii i praktyce rachunkowości, ponieważ związane są z nimi takie problematyczne kwestie, jak: pozabilansowa forma prezentacji, wartość początkowa w chwili nabycia bardzo mała lub równa zeru i w ogóle nie prezentowana w sprawozdaniach finansowych, odraczanie strat i przedwczesne uznawanie zysków, a w związku z tym brak możliwości pełnego odzwierciedlenia przychodów i kosztów danego okresu, brak prezentacji ryzyka z tytułu ich po siadania, ustalanie wartości godziwej, efektywna stopa procentowa, skorygowana cena nabycia i inne. Pierwsze szczegółowe rozwiązania w zakresie standaryzacji rachunkowości instrumentów finansowych zostały opracowane przez amerykańską Radę Standardów Rachunkowości Finansowej (FASB). Następnie Międzynarodowa Rada Standardów Rachunkowości (IASB), uwzględniając powyższe rozwiązania amerykańskie, opracowała dwa międzynarodowe standardy dotyczące rachunkowości instrumentów finansowych (MSR 32, MSR 39). Na podstawie tych koncepcji uregulowano w Polsce rachunkowość instrumentów finansowych od 1 stycznia 2002 r. Zmiany w Ustawie o rachunkowości z 29 września 1994 r. (Dz.U. 1994, nr 121, poz. 591) wprowadzone ustawą z dnia 9 listopada 2000 r. (Dz.U. nr 60, poz. 703, nr 94, poz. 1037, nr 113, poz. 1186) dotyczą wielu aspektów rachunkowości polskiej, w szczególności prezentacji, wyceny i ewidencji instrumentów finansowych. Ze względu na wielość problemów związanych z tymi aktywami, w niniejszym opracowaniu przestawiono jedynie zagadnienia dotyczące rachunkowości opcji..

(2) 100. Paweł Bielawski. 2. Klasyfikacja instrumentów finansowych Zgodnie z art. 3 ust. 23 Ustawy o rachunkowości, instrumentem finansowym jest kontrakt powodujący powstanie aktywów finansowych u jednej ze stron i zobowiązania finansowego lub instrumentu kapitałowego u drugiej, pod warunkiem, że z kontraktu zawartego między dwiema lub więcej stronami jednoznacznie wynikają skutki gospodarcze, bez względu na to, czy wykonanie praw lub zobowiązań wynikających z kontraktu ma charakter bezwarunkowy, czy warunkowy. Przez aktywa finansowe rozumie się aktywa pieniężne, instrumenty kapitałowe wyemitowane przez przedsiębiorstwo, a także wynikające z kontraktu prawo do otrzymania aktywów pieniężnych lub prawo do wymiany instrumentów finansowych z inną jednostką na korzystnych warunkach. Zatem aktywa finansowe mają postać: – aktywów pieniężnych (art. 3 ust. 25), którymi są aktywa w formie krajowych środków płatniczych, walut obcych i dewiz wraz z odsetkami z ich tytułu, – instrumentów kapitałowych (art. 3 ust. 26) będących kontraktami, z których wynika prawo do majątku jednostki, pozostałego po zaspokojeniu lub zabezpieczeniu wszystkich wierzycieli, a także zobowiązanie jednostki do wyemitowania lub dostarczenia własnych instrumentów kapitałowych, a w szczególności udziały, opcje na akcje własne lub warranty, – prawa do aktywów pieniężnych jednostki lub tylko prawa do wymiany instrumentów finansowych. W standardach rachunkowości instrumenty finansowe można zaliczyć do czterech kategorii aktywów finansowych: – aktywa finansowe przeznaczone do obrotu, – udzielone pożyczki i należności własne jednostki, – aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności, – aktywa finansowe dostępne do sprzedaży. Do aktywów finansowych przeznaczonych do obrotu, zgodnie z art. 6 rozporządzenia Ministra Finansów w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu prezentacji i sposobu prezentacji instrumentów finansowych z 12 grudnia 2001 r. (Dz.U. nr 149, poz. 1674), zalicza się aktywa nabyte w celu osiągnięcia korzyści ekonomicznych wynikających z: – krótkoterminowych zmian cen, – wahań innych czynników rynkowych, – krótkiego czasu posiadania nabytego instrumentu, – tego, że aktywa te stanowią element portfela aktywów, z którego realizacja korzyści spodziewana jest w ciągu 3 miesięcy. Aktywami finansowymi są także pożyczki udzielone i należności własne przeznaczone do obrotu w ciągu 3 miesięcy. Pożyczki udzielone i należności własne.

(3) Rachunkowość instrumentów finansowych…. 101. (art. 7 rozporządzenia) są to aktywa powstałe na skutek wydania bezpośrednio drugiej stronie kontraktu środków pieniężnych, pod warunkiem, że ma on cechy instrumentu finansowego oraz gdy w kontrakcie jednostka nie zrzeka się kontroli nad wydanymi instrumentami finansowymi. Aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności (art. 8 ust. 1 rozporządzenia) to aktywa nie zakwalifikowane do pożyczek udzielonych i należności własnych, dla których zawarte kontrakty ustalają termin wymagalności spłaty wartości nominalnej oraz określają prawo do otrzymania w ustalonych terminach korzyści ekonomicznych, np. oprocentowania, w stałej lub możliwej do ustalenia kwocie, pod warunkiem, że jednostka zamierza i może utrzymać te aktywa do czasu, gdy staną się one wymagalne. Dotyczy to (art. 8 ust. 2 rozporządzenia) także instrumentów finansowych z opcją umożliwiającą przedterminową sprzedaż lub wykup, jeśli jednostka zamierza i może utrzymać instrument do terminu wymagalności (dla opcji sprzedaży) lub kwoty otrzymane od emitenta we wcześniejszym terminie nie będą istotnie odbiegały od wartości instrumentu wynikającej z ksiąg rachunkowych (opcja kupna). Aktywa finansowe nie zakwalifikowane do żadnej z powyższych grup są aktywami dostępnymi do sprzedaży (art. 9 rozporządzenia). Opcje najczęściej są klasyfikowane jako aktywa utrzymywane do terminu wymagalności, mogą być również zaliczone do aktywów przeznaczonych do obrotu lub dostępnych do sprzedaży, jeżeli nabyto je wyłącznie w charakterze spekulacyjnym. Instrumenty finansowe można podzielić na instrumenty podstawowe (bazowe) i instrumenty pochodne (złożone, derywaty). Pochodny instrument finansowy to taki, którego wartość zależy (jest pochodną) od wartości innego instrumentu (w szczególności instrumentu podstawowego), na który pochodny instrument został wystawiony. Opcje zalicza się do instrumentów pochodnych. Ze względu na rodzaj zależności finansowej między dwiema stronami umowy instrumenty można podzielić na wierzycielskie, własnościowe oraz terminowe. Biorąc pod uwagę długość okresu, na jaki są emitowane, instrumenty finansowe można zaliczyć do instrumentów krótkoterminowych lub długoterminowych. Kontrakty opcyjne są zarówno aktywami krótkoterminowymi, jak i długoterminowymi i można je zaliczyć do instrumentów terminowych. Instrumenty finansowe mogą być również podzielone na wystandaryzowane i niewystandaryzowane. Pierwsze są przedmiotem obrotu giełdowego, drugie pozagiełdowego. Opcjami handluje się zarówno na giełdzie, jak i poza nią..

(4) 102. Paweł Bielawski. 3. Ogólna charakterystyka opcji Kontrakt opcyjny stanowi sprecyzowaną umowę zawartą pomiędzy sprzedawcą a nabywcą. Daje nabywcy prawo, ale nie nakłada obowiązku zakupu lub sprzedaży określonej ilości aktywów według z góry ustalonej ceny i w ciągu określonego okresu lub w umówionym terminie przyszłym. W praktyce polega to na nabyciu opcji na dokonanie sprzedaży lub zakupu danej ilości aktywów w określonym terminie w przyszłości, po cenie ustalonej w dniu zawarcia transakcji. Decydujące znaczenie przy realizacji opcji ma porównanie ceny bazowej (wykonania opcji, rozliczenia opcji) z bieżącą ceną rynkową instrumentu, którego ta opcja dotyczy. Dysponowanie opcją ułatwia bezpieczne utrzymywanie określonej pozycji na giełdzie lub poza nią przez inwestorów. Call option to wzrost notowań, put option – spadek notowań, a double option oznacza gwałtowne zmiany, gdy nabywający opcję zobowiązany jest do wypłacenia podwójnej premii. Ryzyko nabywcy opcji ograniczone jest do wysokości płaconej premii, podczas gdy ryzyko sprzedawcy opcji jest teoretycznie nieograniczone. Specyfika transakcji opcyjnej sprawia też, że potencjalny zysk nabywcy opcji jest nieograniczony, natomiast zysk sprzedawcy opcji nie może przekroczyć wysokości premii otrzymanej od nabywcy. Opcje są więc doskonałym instrumentem służącym do kontroli ryzyka. Transakcje opcyjne po raz pierwszy były zawierane na towarach jako opcje towarowe, a następnie wprowadzone zostały do obrotu opcje dotyczące akcji. Na początku lat siedemdziesiątych doszło do powstania nowego segmentu rynku opcji – opcji finansowych. Wprowadzono do obrotu giełdowego jako nowe narzędzie transakcje opcyjne dotyczące walut, obligacji i kontraktów financial futures. W zależności od rodzajów aktywów giełdowych, będących w obrocie na giełdach, funkcjonują następujące rodzaje opcji [Kolb 1991, rozdz. 12], [K. Jajuga, T. Jajuga 1998, s. 182–183], [Kolb, Rodriguez 1992, s. 679–680]: opcje na towary, opcje na akcje, opcje na obligacje, opcje na waluty, opcje na kontrakty futures (opcje na walutowe kontrakty futures, opcje na procentowe kontrakty futures, opcje na indeksowe kontrakty futures), opcje na pozostałe aktywa. Nabywający opcje (holder) zobowiązuje się tylko do wypłacenia sprzedającemu określonej premii oraz prowizji maklerskiej, nie przyjmując na siebie zobowiązania dostawy lub odbioru aktywów w terminie, na jaki transakcja opcyjna została zawarta. Nabywca opcji jest stroną aktywną w transakcji i do niego należy decyzja, czy zrealizować opcję, czy ją odrzucić. W efekcie nabywca opcji ma trzy możliwości wyboru, jakie daje mu opcja. Nabywca ma prawo zrealizować opcję, może zrezygnować z realizacji opcji, dopuszczając do jej wygaśnięcia, oraz może odsprzedać posiadaną opcję sprzedawcy lub osobie trzeciej na rynku wtórnym, jakim jest giełda. Sprzedawca opcji (grantor) jest stroną pasywną transakcji opcyjnej. Rola sprzedawcy opcji sprowadza się do wyczekiwania na decyzję nabywcy,.

(5) Rachunkowość instrumentów finansowych…. 103. a w wypadku realizacji opcji do dostarczenia (w opcji kupna) lub odebrania (w opcji sprzedaży) danego elementu aktywów giełdowych. Sprzedawca opcji za oczekiwanie otrzymuje od nabywcy premię wyznaczającą cenę opcji. Wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje kontraktów opcyjnych [Gibson 1991, s. 4]: – opcje kupna (call option) – kupujący opcje uzyskuje prawo do zadeklarowania zakupu określonej ilości aktywów po danej cenie (ustalonej w momencie zawarcia transakcji terminowej) bądź do rezygnacji z tego zakupu do określonego terminu, – opcje sprzedaży (put option) – kupujący opcje uzyskuje prawo do zadeklarowania w określonym terminie, czy dokonuje sprzedaży danej ilości aktywów po cenie uprzednio ustalonej, czy też rezygnuje z tej sprzedaży. Decydujące znaczenie przy realizacji opcji ma porównanie ceny bazowej (wykonania opcji, rozliczenia opcji) z bieżącą ceną rynkową elementu aktywów, którego ta opcja dotyczy. Mogą wystąpić trzy sytuacje [Jajuga, Kowalak, Pielichaty 1994, s. 135]: – opcja jest w cenie (in-the-money), gdy opłaca się ją zrealizować i rozliczyć. Oznacza to dla opcji kupna towaru, że cena rozliczenia jest niższa niż bieżąca cena towaru, a dla opcji sprzedaży towaru, że cena rozliczenia jest wyższa niż bieżąca cena towaru, – opcja nie jest w cenie (out-of-the-money), gdy nie opłaca się jej zrealizować i rozliczyć. Oznacza to dla opcji kupna towaru, że cena rozliczenia jest wyższa niż bieżąca cena towaru, a dla opcji sprzedaży towaru, że cena rozliczenia jest niższa niż bieżąca cena towaru, – opcja jest po cenie (at-the-money), gdy cena rozliczenia jest równa bieżącej cenie towaru1. 1. Na przykład gdy przedmiotem kontraktów opcyjnych są akcje, to wartość każdego kontraktu opcyjnego musi równać się co najmniej różnicy pomiędzy bieżącym kursem akcji a ceną realizacji opcji S – E (S – kurs akcji, E – cena realizacji). Jeżeli kurs akcji jest wyższy niż cena realizacji (S > E), to opcję kupna określa się jako opcję w cenie, natomiast jeżeli cena akcji jest niższa od ceny realizacji (S < E), to określa się ją jako opcję out-of-the-money (nie w cenie). W wypadku gdy cena akcji jest równa lub prawie równa cenie realizacji (S = E), opcja jest wtedy po cenie. W czasie poprzedzającym wygaśnięcie kontraktu opcja in-the-money (w cenie) będzie warta więcej niż różnica S – E. Różnica ta (S – E) jest definiowana jako wartość wewnętrzna opcji i jest ona wartością opcji w wypadku jej natychmiastowej realizacji. Gdy opcja jest w cenie, to jej wartość może być większa niż S – E, ponieważ możliwość odraczania realizacji opcji zazwyczaj ma wymierną wartość (tzw. wartość zewnętrzną lub wartość czasową). Jeżeli opcja kupna (in-the-money) byłaby zrealizowana przed terminem wygaśnięcia (realizacji), inwestor otrzyma za nią jedynie kwotę S – E. Prowadzi to do wniosku, że nie opłaca się realizować opcji akcyjnych wcześniej (ale pod warunkiem, że akcje są pozbawione dywidendy). Można zatem zapisać następującą relację: wartość opcji = wartość wewnętrzna + wartość zewnętrzna (Wo = Ww + Wz). Gdy opcja nie jest w cenie i jest po cenie (out-of-the-money, at-the-money), wtedy wartość wewnętrzna opcji kupna i sprzedaży wynosi 0 (zob. np. [Kolb 1997, s. 76], [Chiras, Manaster 1978, s. 213–234])..

(6) Paweł Bielawski. 104. Kontrakty opcyjne są narzędziami wykorzystywanymi zarówno przy transakcjach spekulacyjnych, arbitrażowych, jak i zabezpieczających. Dysponowanie opcją ułatwia bezpieczne utrzymywanie określonej pozycji na giełdzie przez inwestorów, producentów i odbiorców towaru. Tabela 1. Podstawowe strategie handlu opcjami w zależności od oceny rynku przez inwestora Ocena rynku. Pozycja. Ryzyko. Zysk. Silnie zwyżkujący. kup call. ograniczone. nieograniczony. Łagodnie zwyżkujący. sprzedaj put kup call-spread sprzedaj put-spread. nieograniczone ograniczone ograniczone. ograniczony ograniczony ograniczony. Ustabilizowany. sprzedaj call i put-straddle. nieograniczone. ograniczony. Silnie wahający się. kup call i put-straddle. Łagodnie zniżkujący. sprzedaj call sprzedaj call-spread kup put-spread. Silnie zniżkujący. kup put. ograniczone. nieograniczony. nieograniczone ograniczone ograniczone. ograniczony ograniczony ograniczony. ograniczone. nieograniczony. Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Gibson 1991, s. 13–21].. Odpowiedni dobór opcji i instrumentów bazowych (np. akcji, towarów itp.) daje możliwość uzyskania dowolnie wybranego poziomu ryzyka. Podobnie jak w wypadku kontraktów terminowych (futures), obrót opcjami opiera się na technikach typu spread, straddle2 i innych (możliwość tworzenia różnych strategii opcyjnych jest teoretycznie nieograniczona), które zakładają handel dwiema lub więcej powiązanymi opcjami dla stworzenia pojedynczej pozycji. Specyfika transakcji opcyjnych przybiera w praktyce postać połączenia różnych kombinacji opcji w zależności od oceny rynku. Podstawowe strategie handlu opcjami przedstawiono w tabeli 1.. 2. Na przykład straddle jest to kombinacja opcji sprzedaży i opcji kupna z tą samą ceną rozliczenia i tym samym terminem wykonania. Nabywca tej kombinacji opcji oczekuje dużej zmiany ceny instrumentu bazowego, na który była wystawiona opcja, nie mając pewności, czy będzie to spadek, czy wzrost kursów (ceny)..

(7) Rachunkowość instrumentów finansowych…. 105. 4. Metody wyceny i ewidencji wybranych transakcji opcyjnych Przykład 1. Transakcja opcyjna na obligacje jako instrument finansowy utrzymywany do terminu wymagalności. Opcja daje prawo nabycia obligacji za 100 000 zł z 12-miesięcznym terminem wykonania. Cena kontraktu opcyjnego notowana na giełdzie wynosi: T0 – 5 000 zł, T1 – 12 000 zł, T2 – 10 000 zł. Scenariusz: T0 – nabycie opcji kupna na obligacje za 5000 zł (łącznie z kosztami transakcji art. 14 ust.1), T1 – cena kontraktu wzrosła do 12 000 zł, T2 – w momencie wykonania opcji cena kontraktu zmniejszyła się do 10 000 zł, następuje wykonanie opcji kupna obligacji za 100 000 zł (łącznie z kosztami transakcji art. 14 ust. 1). W wypadku tej opcji występują jednocześnie następujące warunki (art. 10 ust. 1): instrument finansowy nie został zaliczony do aktywów przeznaczonych do obrotu lub dostępnych do sprzedaży, charakter wbudowanego instrumentu oraz ryzyko z nim związane nie jest ściśle powiązane z charakterem umowy zasadniczej i ryzykiem z niej wynikającym, możliwe jest wiarygodne ustalenie wartości godziwej instrumentu pochodnego; wartość kontraktu (umowy zasadniczej) i wbudowanego instrumentu pochodnego ujmowane są w księgach oddzielnie. Podmiot nabywa opcję kupna wystawioną na obligacje. Opcja daje jednostce prawo nabycia obligacji za 100 000 zł z 12-miesięcznym terminem wykonania. Podmiot nabywa opcję kupna za 5000 zł. Po sześciu miesiącach od pozyskania opcji wartość godziwa opcji wynosi 12 000 zł. Opcja jest zrealizowana w terminie wykonania, kiedy wartość godziwa obligacji wynosi 110 000 zł. Wybór ceny nabycia do obliczania opcji powoduje pojawienie się następujących zapisów w księdze podmiotu. W momencie otwarcia kontraktu opcji na rynku terminowym wymaga się uznania ceny (premii) zapłaconej za opcję kupna. Zapis księgowy jest następujący: (1) Dt – aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności 5000 zł, Ct – rachunek inwestycyjny w biurze maklerskim 5000 zł. W momencie zamknięcia kontraktu opcji na rynku terminowym od jednostki wymaga się następujących zapisów – zapis księgowy: (2) Ct – rachunek inwestycyjny w biurze maklerskim 100 000 zł, Ct – aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności 5000 zł, Dt – obligacje 105 000 zł..

(8) Paweł Bielawski. 106 Aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności (analityka do krótkoterminowych aktywów finansowych) SP X (1) 5000. 5000 (2). Rachunek inwestycyjny w biurze maklerskim (analityka do środków pieniężnych) SP X. 5 000 (1) 100 000 (2). Obligacje (analityka do krótkoterminowych aktywów finansowych) SP X (2) 105 000. Wybór wartości godziwej powoduje pojawienie się następujących zapisów w księdze podmiotu. W momencie otwarcia transakcji opcyjnej na rynku terminowym wymaga się uznania ceny (premii) zapłaconej za opcję kupna. Zapis księgowy: (1) Dt – aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności 5000 zł, Ct – rachunek inwestycyjny w biurze maklerskim 5000 zł. Po sześciu miesiącach podmiot wycenia kontrakt opcji i uznaje zmiany wartości godziwej. Zapis księgowy: (2) Dt – aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności 7000 zł, Ct – zyski i straty na kontraktach opcyjnych 7000 zł. Aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności (analityka do krótkoterminowych aktywów finansowych) SP X (1) 5000 (2) 7000. 12 000 (3). Obligacje (analityka do krótkoterminowych aktywów finansowych) SP X (3) 110 000. Rachunek inwestycyjny w biurze maklerskim (analityka do środków pieniężnych) SP X. 5000 (1) 100 000 (2). Zyski i straty na kontraktach opcyjnych (analityka do kosztów i przychodów finansowych) (3) 2000. 7000 (2).

(9) Rachunkowość instrumentów finansowych…. 107. W momencie zamknięcia kontraktu opcji na rynku terminowym od podmiotu wymaga się następujących zapisów. Zapis księgowy: (3) Ct – rachunek inwestycyjny w biurze maklerskim 100 000 zł, Ct – aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności 12 000 zł, Dt – obligacje 110 000 zł, Dt – zyski i straty na kontraktach opcyjnych 2000 zł. Przykład 2. Transakcja opcyjna o charakterze spekulacyjnym na obligacje jako instrument finansowy dostępny do sprzedaży. Opcja daje prawo nabycia obligacji za 100 000 zł z 12-miesięcznym terminem wykonania. Cena kontraktu opcyjnego notowana na giełdzie wynosi: T0 – 5000 zł, T1 – 12 000 zł. Scenariusz: T0 – nabycie opcji kupna na obligacje za 5000 zł, koszty transakcji 2% (100 zł), T1 – cena kontraktu wzrosła do 12 000 zł, podmiot sprzedaje opcje kupna na sesji giełdowej, ponieważ istnieje możliwość osiągnięcia w krótkim terminie korzyści ekonomicznych (7000 zł zysku na kontrakcie opcyjnym), koszty transakcji 2% (240 zł). W tym wypadku opcja kupna nie została zaliczona do aktywów utrzymywanych do terminu wymagalności, pożyczek udzielonych i należności własnych, aktywów przeznaczonych do obrotu, lecz do aktywów dostępnych do sprzedaży. Nie jest klasyfikowana do aktywów przeznaczonych do obrotu, gdyż nie stanowi części portfela podobnych aktywów, które podlegają obrotowi w celu wypracowania zysku (art. 6 ust. 1, również MSR 39 art. 21). Opcja nie jest realizowana w terminie wykonania, lecz kiedy wartość godziwa opcji kupna na obligacje wynosi 12 000 zł. Podmiot nabywa opcję kupna wystawioną na obligacje. Opcja daje jednostce prawo nabycia obligacji za 100 000 zł z 12-miesięcznym terminem wykonania. Podmiot nabywa opcję kupna za 5000 zł i spodziewa się osiągnięcia w krótkim terminie korzyści ekonomicznych. Po sześciu miesiącach od pozyskania opcji wartość rzetelna opcji wynosi 12 000 zł. Wybór ceny nabycia do obliczania opcji powoduje pojawienie się następujących zapisów w księdze podmiotu. W momencie otwarcia kontraktu opcji na rynku terminowym wymaga się uznania ceny (premii) zapłaconej za opcję kupna. Zapisy księgowe: (1) Dt – aktywa finansowe dostępne do sprzedaży 5000 zł, Ct – rachunek inwestycyjny w biurze maklerskim 5000 zł, koszty transakcji (1a) Ct – rachunek inwestycyjny w biurze maklerskim 100 zł, Dt – koszty transakcji 100 zł. W momencie zamknięcia kontraktu opcji na rynku terminowym od jednostki wymaga się następujących zapisów. Zapisy księgowe: (2) Dt – rachunek inwestycyjny w biurze maklerskim 12 000 zł, Ct – aktywa finansowe dostępne do sprzedaży 5000 zł,.

(10) Paweł Bielawski. 108. Ct – zyski i straty na kontraktach opcyjnych 7000 zł, koszty transakcji (2a) Ct – rachunek inwestycyjny w biurze maklerskim 240 zł, Dt – koszty transakcji 240 zł. Aktywa finansowe dostępne do sprzedaży (analityka do krótkoterminowych aktywów finansowych) SP X (1) 5000. 5000 (2). Koszty transakcji (analityka do kosztów finansowych) (1a) 100 (2a) 240. Rachunek inwestycyjny w biurze maklerskim (analityka do środków pieniężnych) SP X (2) 12 000. 5000 (1) 100 (1a) 240 (2a). Zyski i straty na kontraktach opcyjnych (analityka do kosztów i przychodów finansowych) 7000 (2). Wybór wartości godziwej jako podstawy przy obliczaniu opcji powoduje pojawienie się następujących zapisów w księdze podmiotu. W momencie otwarcia transakcji opcyjnej na rynku terminowym wymaga się uznania ceny (premii) zapłaconej za opcję kupna. Zapisy księgowe: (1) Dt – aktywa finansowe dostępne do sprzedaży 5000 zł, Ct – rachunek inwestycyjny w biurze maklerskim 5000 zł, koszty transakcji (1a) Ct – rachunek inwestycyjny w biurze maklerskim 100 zł, Dt – koszty transakcji 100 zł. W momencie zamknięcia kontraktu opcji na rynku terminowym od podmiotu wymaga się następujących zapisów. Podmiot wycenia kontrakt opcji i uznaje zmiany wartości godziwej. Zapis księgowy (2a) Dt – aktywa finansowe dostępne do sprzedaży 7000 zł, Ct – zyski i straty na kontraktach opcyjnych 7000 zł, (2) Dt – rachunek inwestycyjny w biurze maklerskim 12 000 zł, Ct – aktywa finansowe dostępne do sprzedaży 12 000 zł, koszty transakcji (3) Ct – rachunek inwestycyjny w biurze maklerskim 240 zł, Dt – koszty transakcji 240 zł..

(11) Rachunkowość instrumentów finansowych…. Aktywa finansowe dostępne do sprzedaży (analityka do krótkoterminowych aktywów finansowych) SP X (1) 5000 (2a) 7000. 12 000 (2). Koszty transakcji (analityka do kosztów finansowych) (1a) 100 (3) 240. 109. Rachunek inwestycyjny w biurze maklerskim (analityka do środków pieniężnych) SP X (2) 12 000. 5000 (1) 100 (1a) 240 (3). Zyski i straty na kontraktach opcyjnych (analityka do kosztów i przychodów finansowych) 7000 (2a). Przykład 3. Transakcja opcyjna na pakiet akcji. Opcja daje prawo nabycia pakietu akcji za 50 000 zł (1000 akcji o wartości jednostkowej 50 zł) z 12-miesięcznym terminem wykonania. Cena kontraktu opcyjnego notowana na giełdzie wynosi: T0 – 10 000 zł, T1 – 12 000 zł, T2 – 15 000 zł. Scenariusz: T0 – nabycie opcji kupna na pakiet akcji za 10 000 zł, T1 – cena kontraktu wzrosła do 12 000 zł, T2 – w momencie wykonania opcji cena kontraktu wzrosła do 15 000 zł, następuje wykonanie opcji kupna na pakiet akcji za 50 000 zł. Wartość rynkowa pakietu akcji w momencie wykonania opcji kupna wynosi 65 000 zł (1000 akcji o wartości jednostkowej 65 zł, wzrost notowań o 30%). W tym wypadku opcja kupna została zaliczona do aktywów utrzymywanych do terminu wymagalności. Nie jest klasyfikowana do aktywów przeznaczonych do obrotu, gdyż nie stanowi części portfela podobnych aktywów, które podlegają obrotowi w celu wytwarzania zysku (art. 6 ust. 1, również MSR 39 art. 21). Podmiot nabywa opcję kupna wystawioną na pakiet akcji. Opcja daje jednostce prawo nabycia akcji za 50 000 zł z 12-miesięcznym terminem wykonania. Podmiot nabywa opcję kupna za 10 000 zł. Po sześciu miesiącach od pozyskania opcji wartość godziwa opcji wynosi 12 000 zł. Opcja zostaje zrealizowana w terminie wykonania, kiedy wartość godziwa opcji wynosi 15 000 zł..

(12) Paweł Bielawski. 110. Wybór ceny nabycia do obliczania opcji w następstwie uznania wstępnego powoduje pojawienie się następujących zapisów w księdze podmiotu. W momencie otwarcia kontraktu opcji na rynku terminowym wymaga się uznania ceny (premii) zapłaconej za opcję kupna. Zapis księgowy: (1) Dt – aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności 10 000 zł, Ct – rachunek inwestycyjny w biurze maklerskim 10 000 zł. W momencie zamknięcia kontraktu opcji na rynku terminowym od jednostki wymaga się następujących zapisów. Zapis księgowy: (2) Ct – rachunek inwestycyjny w biurze maklerskim 50 000 zł, Ct – aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności 10 000 zł, Dt – akcje 60 000 zł (w historycznej cenie nabycia: 10 000 zł cena nabycia opcji + 50 000 zł wykonane prawo nabycia pakietu akcji). Aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności (analityka do krótkoterminowych aktywów finansowych) SP X (1) 10 000. 10 000 (2). Rachunek inwestycyjny w biurze maklerskim (analityka do środków pieniężnych) SP X. 10 000 (1) 50 000 (2). Akcje (analityka do krótkoterminowych aktywów finansowych) SP X (2) 60 000. Wybór wartości godziwej jako podstawy przy obliczaniu opcji powoduje pojawienie się następujących zapisów w księdze podmiotu. W momencie otwarcia transakcji opcyjnej na rynku terminowym wymaga się uznania ceny (premii) zapłaconej za opcję kupna. Zapis księgowy: (1) Dt – aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności 10 000 zł, Ct – rachunek inwestycyjny w biurze maklerskim 10 000 zł. Po sześciu miesiącach podmiot wycenia kontrakt opcji i uznaje zmiany wartości godziwej. Zapis księgowy: (2) Dt – aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności 2000 zł, Ct – zyski i straty na kontraktach opcyjnych 2000 zł. Po dwunastu miesiącach podmiot wycenia kontrakt opcji i uznaje zmiany wartości godziwej. Zapis księgowy: (3) Dt – aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności 3000 zł, Ct – zyski i straty na kontraktach opcyjnych 3000 zł. W momencie zamknięcia kontraktu opcji na rynku.

(13) Rachunkowość instrumentów finansowych…. 111. terminowym od podmiotu wymaga się następujących zapisów. Zapis księgowy: (4) Ct – rachunek inwestycyjny w biurze maklerskim 50 000 zł, Ct – aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności 15 000 zł, Dt – pakiet akcji 65 000 zł (w wartości rynkowej: 15 000 zł wartość rynkowa opcji + 50 000 zł wykonane prawo nabycia pakietu akcji). Aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności (analityka do krótkoterminowych aktywów finansowych) SP X (1) 10 000 (2) 2000 (3) 3000. 15 000 (4). Akcje (analityka do krótkoterminowych aktywów finansowych) SP X (4) 65 000. Rachunek inwestycyjny w biurze maklerskim (analityka do środków pieniężnych) SP X. 10 000 (1) 50 000 (4). Zyski i straty na kontraktach opcyjnych (analityka do kosztów i przychodów finansowych) 2000 (2) 3000 (3). Przykład 4. Transakcja opcyjna na kontrakt terminowy (futures) walutowy. Opcja daje prawo nabycia kontraktu terminowego za 30 000 zł (kontrakt terminowy walutowy na 1 000 000 euro) z 6-miesięcznym terminem wykonania. Cena kontraktu opcyjnego notowana na giełdzie wynosi: T0 – 15 000 zł, T1 – 10 000 zł, T2 – 20 000 zł. Scenariusz: T0 – nabycie opcji kupna na kontrakt terminowy walutowy za 15 000 zł, T1 – cena kontraktu zmniejszyła się do 10 000 zł, T2 – w momencie wykonania opcji cena kontraktu wzrosła do 20 000 zł, następuje wykonanie opcji kupna na kontrakt terminowy walutowy za 30 000 zł. Wartość rynkowa kontraktu terminowego walutowego na 1 000 000 euro w momencie wykonania opcji kupna wynosi 50 000 zł. W tym wypadku opcja kupna została zaliczona do aktywów utrzymywanych do terminu wymagalności. Nie jest klasyfikowana do aktywów przeznaczonych do obrotu, gdyż nie stanowi części portfela podobnych aktywów, które podlegają obrotowi w celu osiągania zysku (art. 6 ust. 1, również MSR 39 art. 21)..

(14) Paweł Bielawski. 112. Podmiot nabywa opcję kupna wystawioną na kontrakt walutowy. Opcja daje jednostce prawo nabycia kontraktu futures walutowego za 30 000 zł z 6-miesięcznym terminem wykonania. Podmiot nabywa opcję kupna za 15 000 zł. Po trzech miesiącach od pozyskania opcji wartość godziwa opcji wynosi 10 000 zł. Opcja zostaje zrealizowana w terminie wykonania, kiedy wartość godziwa opcji wynosi 20 000 zł. Wybór ceny nabycia do obliczania opcji w następstwie uznania wstępnego powoduje pojawienie się następujących zapisów w księdze podmiotu. W momencie otwarcia kontraktu opcji na rynku terminowym wymaga się uznania ceny (premii) zapłaconej za opcję kupna. Zapis księgowy: (1) Dt – aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności 15 000 zł, Ct – rachunek inwestycyjny w biurze maklerskim 15 000 zł. W momencie zamknięcia kontraktu opcji na rynku terminowym od jednostki wymaga się następujących zapisów. Zapis księgowy: (2) Ct – rachunek inwestycyjny w biurze maklerskim 30 000 zł, Ct – aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności 15 000 zł, Dt – kontrakt terminowy walutowy w historycznej cenie nabycia 45 000 zł. Aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności (analityka do krótkoterminowych aktywów finansowych) SP X (1) 15 000. 15 000 (2). Rachunek inwestycyjny w biurze maklerskim (analityka do środków pieniężnych) SP X. 15 000 (1) 30 000 (2). Aktywa finansowe przeznaczone do obrotu (analityka do krótkoterminowych aktywów finansowych – kontrakt terminowy walutowy) SP X (2) 45 000. Wybór wartości godziwej jako podstawy przy obliczaniu opcji powoduje pojawienie się następujących zapisów w księdze podmiotu. W momencie otwarcia transakcji opcyjnej na rynku terminowym wymaga się uznania ceny (premii) zapłaconej za opcję kupna. Zapis księgowy: (1) Dt – aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności 15 000 zł, Ct – rachunek inwestycyjny w biurze maklerskim 15 000 zł. Po trzech miesiącach podmiot wycenia kontrakt opcji i uznaje zmiany wartości godziwej. Zapis księgowy: (2) Ct – aktywa finansowe utrzymywane.

(15) Rachunkowość instrumentów finansowych…. 113. do terminu wymagalności 5000 zł, Dt – zyski i straty na kontraktach opcyjnych 5000 zł. Po sześciu miesiącach podmiot wycenia kontrakt opcji i uznaje zmiany wartości godziwej. Zapis księgowy: (3) Dt – aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności 10 000 zł, Ct – zyski i straty na kontraktach opcyjnych 10 000 zł. W momencie zamknięcia kontraktu opcji na rynku terminowym od podmiotu wymaga się następujących zapisów. Zapis księgowy: (4) Ct – rachunek inwestycyjny w biurze maklerskim 30 000 zł, Ct – aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności 20 000 zł, Dt – kontrakt terminowy walutowy w wartości godziwej przeszacowanej do wartości rynkowej 50 000 zł. Aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności (analityka do krótkoterminowych aktywów finansowych) SP X (1) 15 000 (3) 10 000. 5 000 (2) 20 000 (4). Aktywa finansowe przeznaczone do obrotu (analityka do krótkoterminowych aktywów finansowych – kontrakt terminowy walutowy) SP X (4) 50 000. Rachunek inwestycyjny w biurze maklerskim (analityka do środków pieniężnych) SP X. 15 000 (1) 30 000 (4). Zyski i straty na kontraktach opcyjnych (analityka do kosztów i przychodów finansowych) (2) 5000. 10 000 (3). 5. Podsumowanie Polskie standardy rachunkowości instrumentów finansowych opierają się w całości na rozwiązaniach zawartych w standardach międzynarodowych. Opierając się na standardach rachunkowości, przedstawiono wybrane przykłady transakcji opcyjnych na różne instrumenty bazowe i na instrument pochodny. Proste kombinacje opcji umożliwiają przedstawienie sposobów klasyfikacji, metod wyceny i technik ewidencji na kontach tych derywatów. Opcje są bardzo popularnymi instrumentami pochodnymi w praktyce, ponieważ obrót nimi odbywa się zarówno na rynku wtórnym, jak i pierwotnym. Kontrakty opcyjne są narzędziami wykorzystywanymi w transakcjach spekulacyjnych, arbitrażowych i zabezpieczających. Dlatego dysponowanie opcją ułatwia bezpieczne utrzymywanie określonej pozycji na rynku przez inwestorów, produ-.

(16) 114. Paweł Bielawski. centów i odbiorców towaru. Odpowiedni dobór opcji i instrumentów bazowych oraz pochodnych daje możliwość uzyskania dowolnie wybranego poziomu ryzyka. Specyfika kontraktów opcyjnych przybiera w praktyce postać połączenia różnych kombinacji opcji w zależności od oceny rynku i, co najważniejsze, daje możliwość tworzenia nieograniczonej liczby różnych strategii opcyjnych (np. z wykorzystaniem instrumentów syntetycznych). Literatura Chiras D.P., Manaster S. [1978], The Information Content of Option Prices and a Test of Market Efficiency, „Journal of Financial Economics”, nr 6. Gibson R. [1991], Option Valuation – Analyzing and Pricing Standardized Option Contracts, McGraw-Hill, New York. Jajuga K., Jajuga T. [1998], Inwestycje, instrumenty finansowe, ryzyko finansowe, inżynieria finansowa, PWN, Warszawa. Jajuga K., Kowalak R., Pielichaty E. [1994], Matematyka i statystyka finansowa, red. E. Nowak, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa. Kolb R.W. [1991], Understanding Futures Markets, Kolb Publ., Miami. Kolb R.W. [1997], Wszystko o instrumentach pochodnych, Wig-Press, Warszawa. Kolb R.W., Gay G. [1983], The Performance of Live Cattle Futures as Predictors of Subsequent Spot Prices, „The Journal of Futures Markets”, Spring. Kolb R.W., Rodriguez R.J. [1992], Principles of Finance, D.C. Heath & Co., Massachusetts, Lexington. Międzynarodowe Standardy Rachunkowości [1999], International Accounting Standards Committee, London. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu prezentacji i sposobu prezentacji instrumentów finansowych, Dz.U. nr 149, poz.1674. Ustawa o rachunkowości z dnia 29 września 1994 r., Dz.U. 1994, nr 121, poz. 591. Ustawa z dnia 9 listopada 2000 r. o zmianie Ustawy o rachunkowości z 29 września 1994 r., Dz.U. 2000, nr 113, poz. 1186. Accounting of Financial Instruments Based on the Example of Selected Option Transactions This article presents issues related to the accounting of option contracts. Options are instruments used in speculation, arbitrage and hedging transactions. Owning options facilitates the safe maintenance of a defined market position by investors, producers and customers. The specific character of option transactions assumes in practice a form of linkage between various combinations of options depending upon the market valuation and – most importantly – provides the opportunity to create an unlimited number of various option strategies. Polish accounting regulations enable the presentation of classification methods, valuation methods, and registry techniques on option contract accounts. The options the author presents in theoretical examples are alternatively valued by purchase price and by fair value based on the market value, which depicts in a simple manner the differences between these two detailed valuation methods..

(17)