Koziełło-Poklewski, Bohdan
"Nawet kamień", Edward
Martuszewski, Łódź 1965 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 568-570
o b ie k ty w n y m i tru d n o ś c ia m i, p rz y ro z w a ż a n ia c h s o cjo lo g icz n y c h , k t ó r e z a j m u ją n a jw ię c e j u w a g i w c a łe j k sią ż c e , p o w o d u je p rz e c e n ia n ie p ro c e só w ż y w io ło w y ch , p rz y n ie d o s ta te c z n y m u k a z a n iu r o li i z n a c z e n ia p o lity k i w ła d z p o ls k ic h , z m ie rz a ją c y c h d o ś w ia d o m e g o k s z ta łto w a n ia lu d n o ś c i w z o rg a n iz o w a n ą sp o łeczn o ść, s p o łec z n o ść z in te g r o w a n ą . P rz e d w c z e s n e n ie k ie d y u o g ó l n ia ją c e w n io s k i d o p ro w a d z iły d o w y o lb rz y m ie n ia r o li c z y n n ik ó w o b ie k ty w n y c h , p rz y ró w n o c z e s n y m n ie d o c e n ia n iu z n a c z e n ia o k re ś lo n e j p o lity k i w ła d z a d m in is tr a c y j n y c h j p o lity c z n y c h , c zy te ż w p ły w u s y tu a c ji m ię d z y n a ro d o w e j.
W p o r ó w n a n iu do in n y c h r o z p r a w w c z e ś n ie j o g ło szo n y c h k s ią ż k a w y ró ż n ia s ię p o z y ty w n ie ty m , że o ile w c z e ś n ie jsz e r o z p r a w y w y c h o d z iły ty lk o n ie k ie d y p o z a r o k 1950, szc z eg ó ln ie p r z y . r o z w a ż a n ia c h n a d p ro b le m a m i sp o łec z n y m i, to t u t a j , c h o c ia ż u w a g a k o n c e n t r u je się g łó w n ie n a p ie rw s z y c h la ta c h , w ie le m ie js c a p o św ię c o n o o m a w ia n iu z ja w is k w l a t a c h p ię ć d z ie s ią ty c h i sz e ść d z ie sią ty c h . Do p lu s ó w n a le ż y te ż z alicz y ć d ą ż e n ie w ie lu a u to r ó w do p r z e p r o w a d z e n ia k la s y f ik a c ji p o s z c z e g ó ln y c h z ja w is k . I n te r e s u ją c e , i to n ie ty lk o z p u n k t u w id z e n ia p o tr z e b p o z n a w c z y c h , s ą t r a f n e u w a g i D u lc z e w s k ie g o n a t e m a t w sp ó łc z e sn e g o re g io n a liz m u , c zy w n io s k i Z y g u lsk ie g o (z re sz tą je d y n e te g o ro d z a ju w c a łe j k siąż c e ) n a t e m a t p e r s p e k ty w . N ie m a l k a ż d y z a u to r ó w s ię g a ł d la u z a s a d n ie n ia s w y c h p ó ź n ie js z y c h w n io s k ó w d o ro z w a ż a ń h is to ry c z n y c h , c h o c ia ż ty lk o w n ie w ie lk im s to p n iu w y k o rz y s ty w a n o n a jn o w s z e w y n ik i b a d a ń h is to ry k ó w , i to t a k p r z y o m a w ia n iu p ro b le m ó w z z a k re s u h is to r ii g o s p o d a rc z e j, j a k i o c en y p ro c e só w d e m o g ra fic z n y c h , n a ro d o w o ś c io w y c h , c zy p o lity c z n y c h . R e f le k s ja h is to ry c z n a , z j a k ą s p o ty k a m y się n a w ie lu k a r t a c h k s ią ż k i, n ie je d n o k r o tn ie w y m a g a d a lsz e g o p o g łę b ie n ia i s k o ry g o w a n ia , w z a le ż n o ś c i od w y n ik ó w s p e c ja lis ty c z n y c h b a d a ń . O m a w ia n a k s ią ż k a s ta n o w i je d n a k i n te r e s u ją c ą l e k t u r ę n ie ty lk o d la b a d a c z a . P o z w a la n a w y ja ś n ie n ie w ie lu p ro c e só w , ja k ie d z iś d o k o n u ją s ię n a Z ie m ia c h Z a c h o d n ic h . W in n a te ż s ta n o w ić p o d s ta w ę d o p re c y z o w a n ia d a lsz y c h p o s tu la tó w b a d a w c z y c h . W o jc ie c h W r z e s iń s k i E d w a rd M a r t u s z e w s k i , N a w e t k a m ie ń , Ł ó d ź 1965, W y d a w n ic tw o Ł ó d z k ie , ss. 235. Z a c z y n a ją i k o ń c z ą tę c ie k a w ą , a z a r a z e m k o n tr o w e r s y jn ą k s ią ż k ę d w a sło w a , k tó r e a u to r u m ie ś c ił ja k o je j ty t u ł : N a w e t k a m ie ń . S ą o n e m y ś lą p r z e w o d n ią k s ią ż k i. M a r tu s z e w s k i d o w o d z i n a je j k a r ta c h , że n a w e t k a m ie ń św ia d c z y o p o ls k o śc i te g o re g io n u i że n a w e t k a m ie ń p o d d a w a n y b y ł „ o b r ó b c e ” g e rm a n iz a c y jn e j. K r y ty k , tłu m a c z i p is a r z w y k a z a ł, że z r ó w n ą s w o b o d ą p o ru s z a s ię w z a g a d n ie n ia c h p rz e sz ło ś c i, te r a ź n ie js z o ś c i i... p rz y s z ło ś c i r e g io n u w a rm iń s k o -m a z u rs k i e g o , co i w lit e r a t u r z e ro m a n is ty c z n e j. N a tre ś ć k s ią ż k i s k ła d a ją s ię d w a d z ie ś c ia c z te r y sz k ic e h is to r y c z n o -lite ra c k ie . A le d o d a jm y , a u to r n ie s tr o n i od z a g a d n ie ń j a k n a jb a r d z ie j w sp ó łc z e sn y c h , z n a j d z ie m y b o w ie m w te j k s ią ż c e a k t u a l n y r e p o r ta ż , c h o c ia ż p r z e p la ta n y r e m i n is c e n c ja m i h is to ry c z n y m i, z n a jd z ie m y r e p o r t a ż — p o le m ik ę z g ło s e m r e w i z jo n is tó w z a c h o d n io n ie m ie c k ic h , z n a jd z ie m y w re s z c ie r e p o r ta ż — p rz e s tro g ę . N ie m a w te j k s ią ż c e w ie lk ic h , re n o m o w a n y c h n a z w is k ; n ie m a w n ie j K o p e r n ik a , K ro m e ra , K a jk i, B a rc z e w s k ie g o c zy S a m u lo w s k ie g o . W y ją te k s t a n o w ią G iz e w iu sz , M rą g o w iu s z i K ę tr z y ń s k i. A le i w ty c h w y p a d k a c h M a r tu s z e w s k i, p is z ą c o lu d z ia c h , o k tó r y c h z d a w a ło n a m się, że w ie m y ju ż p r a w ie w sz y s tk o , p o t r a f i w y n a le ź ć p e w n e n o w e f a k ty , i co w ię c e j, p o t r a f i o r y g in a ln ie s p o jrz e ć n a u s ta l o n e ju ż o p in ie .
A u to r u m ie łą c z y ć p rz e sz ło ś ć ze w sp ó łc z e sn o ś c ią , w k tó r e j z re s z tą tk w i g łę b o k o . S tą d te ż w ie le je g o s z k ic ó w h is to r y c z n y c h z a w ie ra b a rd z o k o n k r e tn e p o s tu la ty n a d z is ia j. Z d a je on so b ie s p ra w ę , że z n a jo m o ść p rz e sz ło ś c i n a szeg o r e g io n u j e s t je sz c z e w ś ró d s p o łe c z e ń s tw a n ie w y s ta rc z a ją c a , że lu d z ie m ie s z k a ją c w o k re ś lo n y c h m ie js c o w o ś c ia c h , n ie z n a ją z u p e łn ie ic h p rz e s z ło ści. A ro z m iło w a n y w te j p rz e sz ło ś c i a u to r n ie m o ż e się z t a k i m s ta n e m rz e c z y p o g o d z ić , d la te g o te ż s ta w ia k o n k r e tn e p ro p o z y c je je g o z m ia n y . C zy b ę d z ie to — s łu s z n e p rz e c ie ż — ż ą d a n ie o d s ło n ię c ia ta b lic y p a m ią tk o w e j w Ł a w ic a c h p o d I ła w ą , m ie js c u u r o d z e n ia E m ila B e h rin g a , tw ó rc y s z c z e p io n k i p rz e c i w d y f te ry to w e j , c zy te ż ż ą d a n ie w y d a n ia w k ła d e k re g io n a ln y c h do p o d rę c z n ik ó w h is to r ii i l i t e r a t u r y (W y g n a n i i z a p o m n ia n i). A u to r a p r z e ś la d u je b o w ie m z d a n ie z w a ń k o w ic z o w s k ie g o S m ę t k a : „ P o ls k a o G re n d z ie n ic n ie w ie , G r e n d a o P o ls c e nic n ie w ie . G re n d a to w ie k i” . I w ła ś n ie p ie rw s z a część te g o z d a n ia szc z eg ó ln ie n ie p o k o i M a rtu s z e w s k ie g o . P r z e d s ta w ia w ię c n a sz re g io n i w ty m c e lu , b y p rz e s ta ło on o b y ć a k tu a ln e . Do n a jc ie k a w s z y c h z a lic z y łb y m t e szk ic e , k tó r e d o ty c z ą r e l a c j i d a w n y c h p o d ró ż n ik ó w p o ls k ic h p o W a r m ii i M a z u r a c h ( D y liż a n s e m p r z e z M a z u r y ; P r z e d n a m i b y li t u in n i) , p o tw ie rd z a ją c e w a ń k o w ic z o w s k ą te z ę , że „ P o ls k a o G re n d z ie n ic n ie w ie ...” ; szk ic o n ie m ie c k ic h b a d a c z a c h fo lk l o r u n a sz e g o re g io n u (O d p a s to ra P a u lin ie g o d o p a n i H e d w ig B o r o w s k i); i w re s z c ie esej p o ś w ię c o n y tw ó rc z o śc i b r a c i S k o w ro n k ó w , S ie g f r ie d a L e n z a i E r n e s ta W ie - c h e r ta . W y m ie n iłe m t e sz k ic e d la te g o , że s ą o n e — m o im z d a n ie m — n a jb a r d z ie j o d k ry w c z e . Do g ło s u d o s z e d ł t u M a r tu s z e w s k i — k r y t y k d o s k o n a le o b e z n a n y z n ie m ie c k ą l i t e r a t u r ą p o ś w ię c o n ą n a s z e m u re g io n o w i i m a n a te n t e m a t w ie le c ie k a w e g o do p o w ie d z e n ia . W y k a z a ł n p . j a k ą e w o lu c ję p rz e s z li S k o - w ro n k o w ie w s w o je j tw ó rc z o śc i, p rz y p o m n ia ł (m o że r a c z e j z w ró c ił u w a g ę), że część tw ó rc z o śc i E r n e s ta W ie c h e rta j e s t ś c iś le z w ią z a n a z n a s z y m r e g io n e m .
W s z k ic u o n ie m ie c k ic h b a d a c z a c h fo lk l o r u W a r m ii i M a z u r (a le p rz e d e w s z y s tk im M a z u r) (O d p a s to r a P a u lin ie g o d o p a n i H e d w ig B o r o w s k i) a u t o r w y k a z a ł, j a k n a p rz e s tr z e n i s tu l a t s to s u n e k ty c h b a d a c z y d o p o ls k ie g o p r z e cież f o lk l o ru te g o re g io n u u le g a ł z m ia n ie , j a k d o szło d o te g o , że „ p a n i H e d w ig B o ro w s k i z E ł k u ” do m a z u r s k ie g o f o lk l o r u z a lic z y ła p ie ś ń J a n a K o c h a n o w s k ie g o : C zeg o c h c e s z od n a s P a n ie... i n a w e t z a d a ła so b ie t r u d je j p r z e tłu m a c z e n ia n a ję z y k n ie m ie c k i.
J a k ju ż w sp o m n ia n o , M a r tu s z e w s k i n ie ty lk o p o ś w ię c ił d w a s z k ic e o m ó w ie n iu w ra ż e ń , j a k i e w y n ie ś li z p o d ró ż y p o W a r m ii i M a z u ra c h P o la c y „ z a - k o rd o n o w i” , a le te ż c z ę sto p o s łu g u je się c y ta ta m i z ic h r e la c ji, od N ie m c e w ic z a p o c z ą w s z y , a n a W a ń k o w ic z u s k o ń c z y w sz y . C y ta ty te ro z rz u c o n e s ą p o c a łe j k s ią ż c e . A u to r p rz y ic h p o m o c y w y k a z u je z m ia n y , j a k i e d o k o n a ły s ię (a ra c z e j — j a k ic h d o k o n a n o ) n a te j z ie m i, n p . g d y p is z e o N id z ie , czy o m a z u r s k i e j w o d z ie. R e p o r ta ż a k tu a ln y , p r z e p l a t a n y r e m in is c e n c ja m i h i s t o ry c z n y m i, to m o c n a s tr o n a k s ią ż k i M a r tu s z e w s k ie g o . W o la łb y m je d n a k , ż eb y a u to r n ie p o ś w ię c a ł w s w o je j k s ią ż c e ty le m ie js c a p rz y s z ło ś c i re g io n u , bo a lb o m y li s ię o l a t co n a jm n ie j o s ie m n a ś c ie (J a k a ś t a m fa b r y k a ); „ za d w a d z ie ś c ia l a t R u c i a n e -N id a p o s ia d a ć b ę d z ie z a p e w n e p r a w a m ie js k ie ” , a lb o te ż o d ry w a u w a g ę c z y t e ln ik a od s p r a w is to tn y c h , s n u ją c p rz y b iu r k u p rz e w o d n ic z ą c e g o p la n y o p rz y s z ły m w y g lą d z ie O stró d y , a p o z o s ta w ia ją c n a u b o c z u is to tn e z p rz e sz ło ś c i O s tr ó d y z a g a d n ie n ie , j a k k w e s tię „ G o ń c a M a z u rs k ie g o ” , czy te ż K s i ę g a r n i M a z u rs k ie j F r a n c is z k a P o s p ie sz y ń s k ie g o , (R ó żn e c z a s y O stró d y ). W o lę w ię c , g d y M a r tu s z e w s k i t r z y m a się k o n k r e tu .
569
C h o ciaż i z ty m k o n k r e te m ró ż n ie b y w a . S zk ic O s ta tn ia r ó ża p o ś w ię c o n y j e s t ży ciu i d z ia ła ln o ś c i M a r c in a G ie rs z a , czy G e rs s a (a u to r u ż y w a i je d n e j i d ru g ie j fo rm y ). S p o jrz e n ie M a r tu s z e w s k ie g o n a G ie rs z a i je g o d z ia ła ln o ś ć je s t je d n o s tro n n e , a o p in ia s tr o n n ic z a i k rz y w d z ą c a , co w ię c e j — n ie z g o d n a z p r a w d ą . W y d a je się, że a u to r z g ó ry z ało ży ł i s t a r a ł się u d o w o d n ić tezę, że G ie rs z b y ł r e n e g a te m , i p a trz ą c z te g o p u n k tu w id z e n ia w y s z u k iw a ł d o w o d y (c y ta ty z „ K a le n d a rz a k r ó le w s k o - p r u s k ie g o ” i „ G a z e ty L e c k ie j”), k tó r e b y tę te z ę p o tw ie rd z iły . N a s k u te k te g o o trz y m a liś m y o b ra z o d b ity w k r z y w y m z w ie rc ia d le . K a ż d y b o w ie m z c y ta tó w -d o w o d ó w p r z e d s ta w io n y c h p rz e z M a r tu sz e w sk ie g o , m o ż n a z a s tą p ić in n y m , m ó w ią c y m o w rę c z p rz e c iw n y m s ta n o w is k u G ie rs z a , a z a c z e rp n ię ty m te ż z „ K a le n d a r z a ”, czy „ G a z e ty L e c k i e j ” . S p r a w a n ie w y g lą d a t a k p ro s to , j a k b y to w y n ik a ło ze sz k ic u M a r t u s ze w sk ieg o . J e s t z n a c z n ie b a r d z ie j s k o m p lik o w a n a . D la te g o te ż m a m p r e t e n s ję d o a u to r a , k tó r y p rz e c ie ż w in n y c h sz k ic a c h p o tr a f i ł z d o b y ć się na o b ie k ty w iz m , p rz y z re s z tą ró w n ie g o rą c y m z a a n g a ż o w a n iu w te m a t. S zk ic p o ś w ię c o n y G ie rs z o w i i je g o d z ia ła ln o ś c i j e s t — m o im z d a n ie m — n ie p r z y je m n y m z g rz y te m w te j k sią ż c e . N ie ty lk o n ie p rz y je m n y m , a le i s z k o d li w y m , a to d la te g o , że k s ią ż k a z p e w n o śc ią t r a f i a m. in . do r ą k c z y te ln ik a z u p e łn ie n ie p rz y g o to w a n e g o , w p r o w a d z a ją c go w ty m p rz y p a d k u w b łą d .
J e s t to z re sz tą , o b o k p o m y łk i w d a ta c h d o ty c z ą c y c h o so b y K ę trz y ń s k ie g o , je d y n e p o w a ż n ie js z e p o tk n ię c ie a u to r a . N a to m ia s t za b łą d w y d a w n i c tw a (a le c zęścio w o i a u to ra ) u z n a ć n a le ż y w y d a n ie te j k s ią ż k i b e z p rz y p is ó w i b ez z e s ta w u b ib lio g ra f ic z n e g o . C z y te ln ik z m u sz o n y j e s t w ie rz y ć a u to ro w i „ n a s ło w o ” , g d y b y z aś c h c ia ł się z a in te r e s o w a ć b a rd z ie j p rz e d s ta w io n y m i w k s ią ż c e s p r a w a m i i p o z n a ć je g łę b ie j, s t a n i e b e z r a d n y .
B o h d a n K o z ie łlo - P o k le w s k i
