ARTYKUŁY INFORMACYJNE Geoochrona konserwatorska profilu wzorcowego warstw chodenickich (miocen zapadliska przedkarpackiego)

Geoochrona konserwatorska profilu wzorcowego warstw chodenickich

(miocen zapadliska przedkarpackiego)

Ma³gorzata Gonera

, Janusz Wiewiórka

, Józef Charkot

,

Krzysztof Bukowski

, Dominik Mikulski

, Krzysztof Dudek

Geoconservation of the Chodenice Beds stratotype (Miocene of the Carpathian Foredeep). Prz. Geol., 59: 671–677.

A b s t r a c t. Stratotypes are indispensable to the correct usage of litho- and chronostratigraphy units. Stratotypes sustainability is the crucial factor. As the sustainability of the Chodenice Beds stratotype became in risk the searching for the substitution site of this type section had been undertaken. Micropaleontological and petrological hallmarks of the unit have been considered and perfectly analogi-cal deposits have been found near by – in the Bochnia Salt Mine. Two of the mine corridors where Chodenice Beds crop out have been selected. The sites are protected as elements of the geocoservation net of the Bochnia Salt Mine, nominated as geological site no. 4 and 21. Keywords: Chodenice Beds, stratotype, geoconservation

Znaczenie profili wzorcowych w geologii dorównuje roli etalonu z Sèvres w œwiecie miar metrycznych. Obiekty tej kategorii wymagaj¹ traktowania specjalnego – stosow-nego do pe³nionej przez nie roli. Wbrew zaleceniom Birken-majera (1975), fizyczna trwa³oœæ i dostêpnoœæ wzorcowych profili geologicznych wydzieleñ stratygraficznych, opisy-wanych w opracowaniach geologicznych, nie s¹ niestety powszechnie zapewnione. Niniejszy artyku³ ma za zadanie zwróciæ uwagê na ten ogólny problem na przyk³adzie warstw chodenickich – jednego spoœród litostratygraficz-nych wydzieleñ neogenu (Peryt & Piwocki, 2004, z litera-tur¹). Dostêp do tych utworów w ods³oniêciu i w odkrywce, gdzie zosta³y zdefiniowane, sta³ siê obecnie niemo¿liwy. Jest on konieczny m.in. do prowadzenia ró¿norodnych badañ, rewizji i edukacji geologicznej, nie mówi¹c o wspo-mnianym wymogu formalizacji stratygraficznej. Troska o dostêpnoœæ profili geologicznych jest po¿¹dana tym bar-dziej, ¿e obecnie w naszej strefie geograficznej szybko zanikaj¹ naturalne ods³oniêcia. Powodami s¹ zarówno przyjêty przez cz³owieka sposób gospodarowania prze-strzeni¹, jak i dzia³anie naturalnych procesów przyrodni-czych, np. erozji czy ekspansji szaty roœlinnej.

Dostêp do ska³ pod³o¿a gwarantuj¹ obszary górnicze. Niestety, regulacje prawne w odniesieniu do tej formy zabezpieczania i udostêpniania profili geologicznych s¹ – w najlepszym razie – obojêtne (Gonera, 2008; Górecki i in.,

2009). Tak¿e górnicy nie zdecydowali, czy ochronê przyrody nieo¿ywionej (geoochronê konserwatorsk¹) trak-towaæ jako k³opot czy jako szansê (Gonera, 2009). Jednym ze sposobów prawnego zabezpieczenia profili wzorcowych jest objêcie tych obiektów jak¹kolwiek prawn¹ form¹ ochrony przyrody (Ustawa z dnia 16 paŸdziernika 1991 r. o

ochronie przyrody z póŸniejszymi zmianami) – mo¿e to

byæ rezerwat, pomnik b¹dŸ stanowisko dokumentacyjne przyrody nieo¿ywionej. W przypadku omawianych tutaj warstw chodenickich sytuacja jest o tyle nietypowa, ¿e pro-ponowany zastêpczy profil wzorcowy znajduje siê w zabytkowej Kopalni Soli Bochnia, gdzie profile s¹ ju¿ zatwierdzone do geoochrony konserwatorskiej jako ele-menty sieci geologicznych stanowisk dokumentacyjnych. Obecnie chodzi o podniesienie rangi dwóch spoœród tych stanowisk i nadanie im statusu profili zastêpczych dla stra-totypu warstw chodenickich.

Geologia warstw chodenickich

Warstwy chodenickie zosta³y zdefiniowane przez NiedŸ-wiedzkiego (1883) w miejscowoœci Chodenice ko³o Bochni (ryc. 1), gdzie w odkrywce (cegielnia Trinitatis) oraz w skarpie potoku Grabowiec stwierdzi³ on wystêpowanie i³u

sinawo-szarego, cienko-warstwowanego, rozpadaj¹cego siê listkowato, miêdzy którym to i³em wtr¹cone s¹ kilka

war-1

Instytut Ochrony Przyrody, Polska Akademia Nauk, al. A. Mickiewicza 33, 31-120 Kraków; gonera@iop.krakow.pl. 2

Emerytowany geolog kopalñ soli w Wieliczce i Bochni, Park Kingi 5, 32-020 Wieliczka. 3

Muzeum ¯up Krakowskich, ul. Zamkowa 8, 32-020 Wieliczka; j.charkot@interia.pl. 4

Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska, Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie, al. A. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków; buk@agh.edu.pl, kdudek@agh.edu.pl.

5

Absolwent Wydzia³u Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Jagielloñskiego, ul. Bernardyñska 23, 32-700 Bochnia; miki@interia.eu.

M. Gonera J. Wiewiórka J. Charkot K. Bukowski D. Mikulski K. Dudek

stewek i³owatego piaskowca. Uk³ad tych warstw okazuje stromy upad ku po³udniowi. Widoczne by³y te¿ wk³adki

tufitowe, okreœlane w owym czasie jako wyró¿niaj¹ce siê

sw¹ bia³oœci¹ (…) ³upki kaolinowe (op. cit.). Warstwy

cho-denickie wystêpuj¹ w nadk³adzie utworów ewaporatowych badenu zapadliska przedkarpackiego. Wykazuj¹ zró¿nico-wanie litologiczno-facjalne na obszarze swojego wystêpo-wania, a wspólnymi ich cechami s¹ laminacja, brak œladów dzia³alnoœci organizmów mu³o¿ernych, obecnoœæ dolomi-tów ilastych i ³upków anhydrytowych, epizodyczne poja-wianie siê organizmów planktonicznych (otwornic, radio-larii, skrzyd³onogów).

Warstwy chodenickie w swoim stricte stratotypowym wykszta³ceniu litologicznym zajmuj¹ obszar zachodniej czêœci jednostki stebnickiej sensu Ney (1968) alias jed-nostki bocheñskiej sensu Olewicz (1968), czyli s¹ produk-tem sedymentacji w obrêbie zachodniego sektora zapadli-ska wewnêtrznego (obszar po³o¿ony na zachód od Pilzna). Opisywano je z Pilzna (Kirchner, 1956), rejonu Bochnia– –Siedlec (Bukowski, 1932; Poborski, 1952; £uczkowska, 1953; Alexandrowicz, 1961; Garlicki, 1970; Szybist & Tobo³a, 1995) oraz Kopalni Soli Wieliczka (Wiewiórka, 1988). W bliskim s¹siedztwie wymienionych miejsc, ale ju¿ w obrêbie autochtonicznego miocenu zapadliska, wystê-puj¹ w nadk³adzie utworów ewaporatowych analogicznie wykszta³cone osady, stwierdzone w wierceniach od Skawiny po Tarnów (Garlicki, 1968; Olewicz, 1973; £uczkowska, 1978, 1995) oraz w Lipinach ko³o Pilzna (Kirchner, 1956). Dalej ku pó³nocy w obrêbie autochtonicznej czêœci zapa-dliska, w nadk³adzie osadów ewaporatowych a poni¿ej warstw grabowieckich, zalegaj¹ utwory bardzo podobne do warstw z Chodenic, ale bardziej margliste i zapiasz-czone. Opisano je z wierceñ w okolicach Lubaczowa (Ney, 1979), z rejonu Tarnobrzeg–Chmielnik (£uczkowska, 1964),

z Dzia³oszyc (Osmólski, 1972) i z Górnego Œl¹ska (Alexandrowicz, 1963). Warstwy chodenickie przykryte s¹ grubo³awicowymi, bezstrukturalnymi i³owcami, mu³ow-cami i piaskami nale¿¹cymi do warstw grabowieckich. Homogenicznoœæ tych m³odszych utworów wynika z dzia³alnoœci organizmów mu³o¿ernych.

Chronostratygraficzna pozycja warstw chodenickich zale¿y od od przyjmowanej podstawy podzia³u (tab. 1). Gdy pod uwagê brane jest formalne kryterium biostraty-graficzne, decyduje obecnoœæ planktonicznej otwornicy

Velapertina indigena – taksonu uznanego za indeksowy dla

kosowu. Zaznaczyæ jednak nale¿y, ¿e osobniki Velapertina w warstwach chodenickich wystêpuj¹ niebywale rzadko (Gonera, 1997, 2001) i zawsze jako egzemplarze poje-dyncze oraz kar³owate. Jeœli natomiast rozpatrywaæ stan biotopu i biocenozy (m.in. brak œladów aktywnoœci organi-zmów mu³o¿ernych), to warstwy chodenickie nale¿¹ – podobnie jak basen wieliczu oraz inne obszary ewapora-cyjne – do demosu basenu „osobliwego” (Till, 1978).

W profilu warstw chodenickich wystêpuj¹ wk³adki ³upków anhydrytowych i dolomitycznych i³owców, a tak¿e pojedyncze kryszta³ki gipsu poœród ilastego matriks, œwiad-cz¹ce o trwaj¹cej nadal sedymentacji chemicznej, jednak ju¿ bez kluczowego udzia³u utworów ewaporatowych. Gar-licki (1968) odnotowa³, ¿e warstwy chodenickie mo¿na uznaæ za facjê subsalinarn¹ – powsta³¹ po osadzeniu siê soli facji salinarnej, a przed ukszta³towaniem siê normal-nego œrodowiska morskiego; wysoka zawartoœæ wêgla-nów, siarczanów i chlorków w warstwach chodenickich zanika na ich granicy z warstwami grabowieckimi (op. cit.). Z tych powodów warstwy chodenickie nawi¹zuj¹ facjalnie do podœcielaj¹cych je utworów ewaporatowych. Cech¹ wspóln¹ z póŸniejszym morskim basenem sedymentacji warstw grabowieckich jest epizodyczne pojawianie siê plank-RYBNIK

TARNÓW RZESZÓW

0 50 100 150km

wychodnie utworów przedbadenskich

Zasieg badenskich ewaporatów (wg Garlickiego, 1979): pole facji weglanowo-litoralnej

pole facji siarczanowej pole facji chlorkowej

obszary bez ewaporatów badenskich brzeg Karpat

Miejsca omawiane w tekscie:

B– Bochnia–Chelm nad Raba

W– Wieliczka PM– Pilzno–Mielec L– Lubaczów TC– Tarnobrzeg–Chmielnik D– Dzialoszyce G– Gliwice

tonu: otwornic (monotypowa fauna Globigerina bulloides), skrzyd³onogich œlimaków (Spirialis) i promienic z grupy Spumellaria (Barwicz-Piskorz, 1978, 1996).

Wyj¹tkowa drobnoziarnistoœæ i laminacja (nieobecna w ¿adnej innej litofacji badenu) sk³ania do wniosku, i¿ pod-czas sedymentacji tych utworów w regionie panowa³y sta-bilne warunki tektoniczne. Dopiero w warstwach grabo-wieckich (szczególnie na pocz¹tku ich sedymentacji) wyraŸ-nie wzrasta udzia³ frakcji grubookruchowej (warstwy bogucickie) jako przejaw zainicjowanej erozji okalaj¹cych obszarów.

Warstwy chodenickie w miejscu stratotypowym

NiedŸwiedzki (1883) zdefiniowa³ warstwy chode-nickie na podstawie profili z obecnie ju¿ nieistniej¹cej cegielni Trinitatis znajduj¹cej siê na wschodnim krañcu miejscowoœci Chodenice oraz z potoku Grabowiec usytu-owanego na po³udniowo-zachodnim krañcu tej miejsco-woœci. Wychodnia warstw chodenickich na tym terenie nale¿y do otuliny z³o¿a bocheñskiego i zajmuje znaczn¹ czêœæ wzniesienia Bochnia–Che³m (Mikulski, 2007, z lite-ratur¹). Jeszcze w latach 60. XX w. stan ods³oniêæ geolo-gicznych w tym rejonie by³ du¿o bardziej zadowalaj¹cy ni¿ obecnie. Istnia³o wówczas wiêcej odkrywek (m.in. funkcjonowa³y trzy cegielnie) i by³y dostêpne zdecydowa-nie wiêksze fragmenty profilu. To sprzyja³o komplekso-wemu rozpoznaniu mikroskamienia³oœci oraz litologii tych warstw (£uczkowska, 1953; Alexandrowicz, 1961). Obec-nie warstwy chodenickie – jak zreszt¹ ca³e przedczwarto-rzêdowe pod³o¿e – s¹ tutaj bardzo s³abo widoczne b¹dŸ w

ogóle niedostêpne. Jest to spowodowane zabudow¹ terenu, regulacj¹ potoków i obecnoœci¹ pokrywy zwietrzelinowej.

Na pó³nocnym sk³onie wzniesienia Bochnia–Che³m w pobli¿u Chodenic doszukaæ siê jeszcze mo¿na nielicznych i niewielkich ods³oniêæ warstw chodenickich sukcesywnie zakrywanych zwietrzelin¹ (ryc. 2 – patrz na str. 699); por. tak¿e: Parachoniak, 1954; Dudek i in., 2004; Bukowski i in., 2010). Ukazuj¹ siê w nich nachylone ku po³udniowi ciemno-szare bezwapniste i³owce z laminami tufitu, wk³adkami i³owców anhydrytowych i dolomitycznych. Z dostêpnych fragmentów profilu warstw chodenickich pobrano próby do analiz mikropaleontologicznych i mineralogicznych.

Residuum próbek i³owców warstw chodenickich z doliny potoku Grabowiec (ryc. 2A – patrz na str. 699) jest bardzo dobrze wysortowane, sk³ada siê z kwarcu (teryge-nicznego i piroklastycznego), muskowitu i uwêglonej sub-stancji organicznej. Mikrofauna nie wystêpuje (próbka 03, coll. D.M.) b¹dŸ jest reprezentowana przez bardzo nie-liczne egzemplarze radiolarii z grupy Spumellaria oraz ig³y g¹bek. Wœród i³owców wystêpuje tutaj kilkucenty-metrowej mi¹¿szoœci warstwa szaropopielatego pelitycz-nego ³upka ilasto-krzemionkowego. Kilkaset metrów na zachód od doliny potoku Grabowiec, w parowie zwanym Lipie, znajduje siê drugie ods³oniêcie warstw chodenickich (ryc. 2B – patrz na str. 699). Ukazuj¹ siê w nim ciemno-szare laminowane ³upki ilaste. Residuum jednej z pobra-nych tutaj próbek (05, coll. D.M.) sk³ada siê z okruchów kwarcu, uwêglonego detrytusu roœlin oraz nieoznaczalnych (krêgowce?) fosforanowych mikroszcz¹tków. W drugiej z prób (06, coll. D.M.) wystêpuj¹ bardzo nieliczne, kar³owate okazy otwornic Reusella pulchra, Bulimina gibba, Ammonia

beccarii, Valvulineria complanata, Elphidium aculeatum,

osady ewaporatowe II A–II B zona z Ammonia zona z Bulimina– Bolivina zona z otwornicami aglutynuj¹cymi baden wielicz

moraw _lagenidowazona

zona Globigerina druryi– Globigerina decoraperta zona Velapertina zona Orbulina suturalis

Stratygrafia Paratetydy Centralnej (Papp i in., 1978; Rögl & Steininger, 1984;

Steininger i in., 1990) Chronostratygrafia Biostratygrafia III B Biostratygrafia zapadliska przedkarpackiego (Alexandrowicz, 1963) Tab. 1. Pozycja warstw chodenickich (biozona IIIA i IIIa) na tle stratygrafii neogenu Paratetydy Centralnej wg IGCP 25 (International Geological Correlation Project No. 25) (Steininger i in., 1985)

6

Doln¹ granicê kosowianu przyjêto wg Poborskiego & Skoczylas-Ciszewskiej (1963), Ney'a i in. (1974), Kuciñskiego (1976), Alexandrowicza (1986), Gonery i in. (2000). Alternatywnie stawiana jest ona w stropie osadów ewaporatowych (Alexandrowicz, 1961; £uczkowska, 1978; Jasionowski, 1997).

Elphidium crispum, Globigerina bulloides. W kolejnym,

oddalonym o ok. 300 m na zachód ods³oniêciu, poœród typowych ³upków ilastych warstw chodenickich, widoczna jest ³awica dolomitu o mi¹¿szoœci 12 cm. W œwietle wyni-ków dokonanych oznaczeñ i wczeœniejszych badañ mikro-paleontologicznych (£uczkowska, 1953; Alexandowicz, 1961) opisane stanowiska reprezentuj¹ ni¿sz¹ czêœæ oma-wianych warstw, okreœlan¹ jako dolne warstwy chodenic-kie (£uczkowska, 1995).

Warstwy chodenickie w Kopalni SoliBochnia

Formacja solonoœna w okolicy Bochni sk³ada siê z i³owców marglistych warstw skawiñskich (utwory pod-solne), warstw wielickich zawieraj¹cych sól kamienn¹, anhydryt i gips (seria solna) oraz warstw chodenickich (utwory nadsolne) z³o¿onych z i³owców marglistych, mu³ow-ców i piaskowmu³ow-ców oraz wk³adek twardych margli dolomi-tycznych (Poborski, 1952; Garlicki, 1979). W profilu tego z³o¿a obok warstw wielickich, tworz¹cych z³o¿e soli kamien-nej, wystêpuj¹ przylegaj¹ce do niego od po³udnia warstwy skawiñskie oraz wyznaczaj¹ce pó³nocn¹ granicê z³o¿a war-stwy chodenickie.

W efekcie ruchów górotwórczych Karpat po³udniowa czêœæ badeñskiej formacji solonoœnej uleg³a sfa³dowaniu wraz z utworami fliszu i zosta³a przesuniêta ku pó³nocy. Skutkiem tego formacja solonoœna badenu sk³ada siê z czêœci allochtonicznej (zaburzonej) i autochtonicznej (nie-zaburzonej, po³o¿onej dalej na pó³noc od brzegu Karpat). Bocheñskie z³o¿e soli ma szerokoœæ do 200m (Poborski, 1952). Warstwy s¹ w nim ustawione pionowo lub stromo nachylone w kierunku po³udniowym. Z³o¿e ci¹gnie siê od Bochni przez £apczycê, Moszczenicê i Siedlec a¿ do miej-scowoœci £ê¿kowice (³¹czna d³ugoœæ ok. 17 km). Od po³u-dnia jest otoczone warstwami skawiñskimi, a od pó³nocy – warstwami chodenickimi. Do poznania z³o¿a i jego otocze-nia przyczyni³o siê wielu wybitnych geologów polskich (NiedŸwiedzki, 1883; Bukowski, 1932; Poborski, 1952). Swoistym podsumowaniem tych dokonañ by³o opraco-wanie stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieo¿ywionej, ilustruj¹cych budowê geologiczn¹ z³o¿a (ryc. 3).

Kontakt serii solnej z warstwami chodenickimi obecny jest zaledwie w dwóch spoœród dwudziestu siedmiu stano-wisk dokumentacyjnych kopalni (ryc. 3 i 4 – stanostano-wiska nr 4 i 21). S¹ one usytuowane w poprzecznikach przebie-gaj¹cych prostopadle do rozci¹g³oœci serii solnej i oddalone od siebie o ponad 2000 m wzd³u¿ rozci¹g³oœci z³o¿a. Daje to mo¿liwoœæ porównania zmiennoœci wykszta³cenia facjal-nego serii solnej oraz warstw chodenickich przylegaj¹cych do pó³nocnej granicy z³o¿a.

Stanowisko nr 4 po³o¿one jest we wschodniej czêœci kopalni, ok. 550 m na wschód od szybu Sutoris, i obejmuje górn¹ czêœæ z³o¿a na g³êbokoœci miêdzypoziomu usytu-owanego powy¿ej poziomu F2 (Sobieski), 84 m poni¿ej zrêbu szybu Sutoris. Zarówno miêdzypoziom, jak poprzecz-nik, w których uwidaczniaj¹ siê warstwy chodenickie, nie maj¹ nazwy w³asnej. Strop soli pó³nocnych stanowi i³o-wiec z anhydrytem wtórnie zgipsowanym (ryc. 5A–C), silnie spêkany i przetkany sieci¹ ¿y³ gipsu w³óknistego. Dalej znajduje siê zafa³dowana ³awica gipsu zailonego, nale¿¹ca do anhydrytu stropowego. Zgodnie z ogóln¹ pra-wid³owoœci¹ wykszta³cenia serii solnej w profilu z³o¿a, do kompleksu soli pó³nocnej i anhydrytu stropowego przy-legaj¹ tutaj warstwy chodnickie, które w strefie kontaktu s¹ zafa³dowane, spêkane i poprzesuwane wzd³u¿ powierzchni uskokowych. Intensywnoœæ tych zaburzeñ zmniejsza siê wraz z odleg³oœci¹ od pó³nocnej granicy z³o¿a. Jedna spoœród pobranych tutaj prób osadu (ryc. 5C, próbka 4/1) zawiera mikroskanienia³oœci. Stwierdzono pojedyncze egzempla-rze otwornic Ammonia beccarii, Bulimina aculetata, Nonion

pampilioides, Globigerina bulloides, Globorotalia bykovae, Globigerinoides sp., Dendrophrya. Wystêpuj¹ te¿

radiola-rie z grupy Spumellaria oraz ig³y g¹bek. Residuum tej próbki sk³ada siê z terygenicznych zlepków (tufit?), okru-chów kwarcu, pirytu (odmiana czarna i b³yszcz¹ca) oraz uwêglonego detrytusu roœlin. W residuum pozosta³ych dwóch próbek (ryc. 5C, próbki 2 i 3) znajduje siê gips. Jest on wykszta³cony w formie pojedynczych kryszta³ów zbliŸnia-czonych (próbka 4/2) b¹dŸ zebranych w agregaty (próbka 4/3). Poza gipsem obecne s¹ uwêglony detrytus roœlinny, muskowit, kwarc piroklastyczny oraz sporadycznie piryt i glaukonit. Mikrofauna, a tak¿e residuum mineralne – podob-nie jak w opisanych wy¿ej profilach powierzchniowych –

szyb Sutoris szyb Floris szyb Trinitatis szyb Campi F 1 F 2 F 7 F 8 F 6 F 5 F 4 F 3 (C 1) C 1 C 5 C 10 F 9 (C 6) C 6 C 3 0 0 50 50 250m 150m skala pozioma skala pionowa

E

W

szyby, szybiki – czynne szyby, szybiki – zlikwidowane chodniki, schody, pochylnie, komory zasiêg strefy zabytkowej

stanowiska dokumentacyjne zawieraj¹ce warstwy chodenickie lokalizacja i numer

stanowiska dokumentacyjnego poziomy wy¿sze

przy szybieFloris

poziomy ni¿sze przy szybieCampi

19 4, 21 C 1 – F 1 – 1 2 3 4 5 6 7 10 9 8 12 15 14 13 11 18 17 19 26 16 25 24 23 20 22 21 27

odpowiadaj¹ dolnej czêœci warstw chodenickich w podziale przedstawionym przez £uczkowsk¹ (1995).

Stanowisko nr 21 znajduje siê na poziomie F8

(Podmo-œcie), 303 m poni¿ej zrêbu szybu Campi, i oddalone jest od

niego o 520 m w kierunku zachodnim. Ods³oniêcie ograni-czone jest do poprzecznika Ursini I, przebiegaj¹cego od pod³u¿ni Podmoœcie w kierunku pó³nocnym a¿ do granicy z³o¿a. W chodniku widoczny jest profil typowy dla pó³noc-nej czêœci z³o¿a Bochnia (ryc. 5D–F). Do stropu kompleksu soli pó³nocnej, z³o¿onego z naprzemianlegle u³o¿onych warstw soli kamiennej i i³owca anhydrytowego, przylega i³owiec nadsolny, który dalej ku pó³nocy przechodzi w anhydryt stropowy. W koñcowym odcinku chodnika ods³a-niaj¹ siê warstwy chodenickie, wykszta³cone jako dobrze uwarstwione i³owce mulaste z laminami frakcji pylastej. Z tych utworów, ods³oniêtych w pó³nocnej czêœci (czole) chodnika, pobrano próbkê do badañ mikropaleontologicz-nych (ryc. 5F, próbka 21/1). Wystêpuj¹ tutaj nieliczne kar³owate otwornice nale¿¹ce do rodzajów Bolivina i

Tro-chammina (Haplophragmoides) oraz do nadrzêdu

Hauerini-dae. W residuum stwierdzono te¿ fragmenty igie³ g¹bek, pojedyncze uszkodzone radiolarie z grupy Spumellaria oraz fosforanowe nieidentyfikowalne mikroszcz¹tki orga-niczne, analogiczne do stwierdzonych w osadach parowu

Lipie. Mikrofauna i sk³ad residuum (tufit, kwarc pirokla-styczny, piryt, uwêglony detrytus roœlinny) wskazuj¹ na przynale¿noœæ osadu do sp¹gowej czêœci warstw chodenic-kich. Utwory, stosunkowo s³abo spojone, osypuj¹ siê ze stropu i ociosów, tworz¹c w przodku chodnika Ursini I charakterystyczn¹ ha³dê (ryc. 5D, F).

Uwagi koñcowe

Wydobycie soli kamiennej w kopalni Bochnia zakoñ-czono w 1990 r. Pustki po wybranej soli wype³niono mate-ria³em podsadzkowym b¹dŸ pozostawiono do samolikwi-dacji pod wp³ywem naturalnego ruchu górotworu. Czynna pozostaje jednak sieæ wyrobisk komunikacyjnych, trans-portowych i wentylacyjnych, niezbêdnych do funkcjono-wania zabytkowej kopalni w celach turystycznych, leczni-czych i rekreacyjnych. Oprócz tego, ¿e podziemia kopalni s¹ wykorzystywane w sposób komercyjny, posiadaj¹ one równie¿ wartoœæ stricte geologiczn¹ dla celów dydaktycz-nych oraz dla prowadzenia dalszych badañ nad formacj¹ solonoœn¹ badenu. Z powodu ci¹gle ubo¿ej¹cej bazy ods³o-niêæ po³o¿onych na powierzchni i likwidacji Kopalni Soli

Siedlec–Moszczenica, zachowane wyrobiska Kopalni Soli

21

S

N

S

N

A

B

warstwy chodenickie – nadsolne warstwy wielickie – seria solna warstwy skawiñskie – podsolne stanowisko dokumentacyjne nr 4

4 21 stanowisko dokumentacyjne nr 21

0 40m

Ryc. 4. Lokalizacja wnioskowanego hipostratotypu warstw chodenickich (stanowiska dokumentacyjne nr 4 i 21) na tle schematycznego przekroju geologicznego z³o¿a soli Bochnia (wg Poborskiego, 1952, uproszczony)

Bochnia staj¹ siê cennym obiektem do prowadzenia

dal-szych studiów nad histori¹ górnictwa solnego w Polsce. Historyczny stratotyp warstw chodenickich (usytu-owany na powierzchni) sta³ siê praktycznie niedostêpny, dlatego podjêto próbê ustanowienia profilu zastêpczego tych warstw w wyrobiskach Kopalni Soli Bochnia, w miej-scach, gdzie profil jest i pozostanie dostêpny, poniewa¿ s¹ one objête ochron¹ prawn¹ jako stanowiska dokumentacyj-ne przyrody nieo¿ywiodokumentacyj-nej (Wiewiórka i in., 2007, 2009). Profile warstw w wyrobiskach kopalni Bochnia s¹ analo-giczne do profilu historycznego stratotypu i reprezentuj¹ tê sam¹ czêœæ warstw chodenickich, mog¹ wiêc byæ uznane za ich stratotyp zastêpczy. Obydwie zestawione lokalizacje

(stratotyp historyczny i zastêpczy) znajduj¹ siê w niewiel-kiej odleg³oœci od siebie na obszarze typowym dla tych warstw oraz w obrêbie tej samej struktury geologicznej (jednostka bocheñska). S¹ to argumenty przemawiaj¹ce za tym, aby dokumentacyjnym stanowiskom przyrody nie-o¿ywionej sygnowanym numerami 4 oraz 21 w Kopalni Soli Bochnia (ryc. 4, 5A–B) nadaæ rangê profilu zastêp-czego dla stratotypu powierzchniowego – trwale zas³oniê-tego b¹dŸ dostêpnego tylko okazjonalnie i po wykonaniu forsownych prac odkrywkowych. Profile w kopalni bêd¹ nale¿ycie utrzymywane i prawnie chronione. Ods³oniêcia w tych wyrobiskach spe³niaj¹ zarówno merytoryczne, jak i

WARSTWY CHODENICKIE

Ryc. 5. Stanowiska dokumentacyjne warstw chodenickich w Kopalni Soli Bochnia. A–C – stanowisko nr 4: warstwy i³owca mulistego o barwie ciemnopopielatej z przewarstwieniami brunatnoszarego mu³owca piaszczystego (A) i ha³da z obwa³u tych osadów u czo³a chodnika (B, C); D–F – stanowisko nr 21: zapadaj¹ce stromo na po³udnie warstwy spêkanego i zlustrowanego i³owca mulistego warstw chodenickich z laminami py³u (D, E), których zwietrza³e powierzchnie s¹ przebarwione na kolor brunatny (F) oraz pokryte nalotami i w³osami halitu. Fot. J. Wiewiórka

konserwatorskie wymogi stawiane formalnym jednostkom litostratygraficznym.

Geoochron¹ konserwatorsk¹ objêto ju¿ stratotypowy profil podpiêtra wielicz (Papp i in., 1978; £uczkowska, 1978), zlokalizowany w poprzeczni Rarañcza Kopalni Soli

Wieliczka. To miejsce objêto ochron¹ prawn¹ jako

stano-wisko dokumentacyjne przyrody nieo¿ywionej (Wiewiórka i in., 1994). Takiego szczêœcia nie mia³ rdzeñ wiercenia K³aj-1, sygnowany jako facjostratotyp badenu (£uczkow-ska, 1978), którego nie zabezpieczono w sposób prawny, przez co po okresie karencji zosta³ poddany recyklingowi. Na tym przyk³adzie widaæ, jak potrzebna jest dba³oœæ o to, by formalizacja litostratygraficzna wsparta by³a nie tylko na wskazaniu miejsca profilu wzorcowego, ale równocze-snym zadbaniu o prawne zabezpieczenie takiego miejsca (choæby za pomoc¹ jednej z form geoochrony konserwa-torskiej wymienionych w ustawie o ochronie przyrody). Zw³aszcza obecnie, wobec procesu likwidacji wszelkiego typu obszarów górniczych, uzasadnione wydaje siê pod-noszenie przez geologów kwestii, ¿e rekultywacja tych obszarów powinna uwzglêdniaæ ochronê profili geologicz-nych, szczególnie wzorcowych.

Autorzy uprzejmie dziêkuj¹ Kopalni Soli Bochnia za sfinan-sowanie druku stron kolorowych w artykule.

Literatura

ALEXANDROWICZ S.W. 1961 – Stratygrafia warstw chodenickich i grabowieckich w Che³mie nad Rab¹. Kwart. Geol., 5: 646–667. ALEXANDROWICZ S.W. 1963 – Stratygrafia osadów mioceñskich w Zag³êbiu Górnoœl¹skim. Pr. Inst. Geol., 39: 1–147.

ALEXANDROWICZ S.W. 1968 – „Karpat” i „Baden” w schemacie stratygraficznym miocenu Zag³êbia Górnoœl¹skiego. Spraw. Pos. Kom. Nauk. PAN, 12: 550–553.

BARWICZ-PISKORZ W. 1978 – The Miocene Radiolaria from the Carpathian Foredeep. Acta Palaeont. Pol., 23: 223–248.

BARWICZ-PISKORZ W. 1996 – Stan badañ mioceñskich promienic (Radiolaria) w polskiej czêœci zapadliska przedkarpackiego. Prz. Geol., 44: 1119–1123.

BIRKENMAJER K. (red.) 1975 – Zasady polskiej klasyfikacji, terminologii i nomenklatury stratygraficznej. Instrukcje i Metody Badañ Geologicznych, 33. Wyd. Geol., Warszawa.

BUKOWSKI G. 1932 – Objaœnienia szczegó³owej mapy geologicznej Podkarpacia w okolicach Bochni. Spraw. Pol. Inst. Geol., 7: 227–291. BUKOWSKI K., LEEUW A. DE, GONERA M., KUIPER K.F., KRZYWIEC P., PERYT D. 2010 – Badenian tuffite levels within the Carpathian orogenic front (Gdów–Bochnia area, Southern Poland): radio-isotopic dating and stratigraphic position. Geol. Quat., 54: 449–464. DUDEK K, BUKOWSKI K. & HEFLIK W. 2004 – Mineralogical characteristics of the Bochnia tuff from the Chodenice Beds (Carpathian Foredeep, S Poland). Miner. Pol., 35: 63–77. GARLICKI A. 1968 – Autochtoniczna seria solna w miocenie Podkarpacia miêdzy Skawin¹ a Tarnowem. Biul. Inst. Geol., 215: 5–78. GARLICKI A. 1970 – Z³o¿e soli kamiennej Moszczenica-£apczyca na zachód od Bochni. Kwart. Geol. 14: 350–360.

GARLICKI A. 1979 – Sedymentacja soli mioceñskich w Polsce. Pr. Geol. PAN Oddz. w Krakowie, 119: 1–67.

GONERA M. 1997 – Miocene foraminiferal assemblages in the Gliwice area (Upper Silesia, Poland). Bull. Pol. Acad. Sc., Earth Sc., 45: 97–105. GONERA M. 2001 – Otwornice i paleoœrodowisko formacji badenianu (miocen œrodkowy) na obszarze Górnego Œl¹ska. Stud. Naturae, 48: 211. GONERA M. 2008 – Geoochrona konserwatorska w realiach rzeczywistoœci rynkowej. Chroñmy Przyrodê Ojczyst¹, 64: 127–142. GONERA M. 2009 – Obszary górnicze i geoochrona konserwatorska – niedoszacowane partnerstwo. Górn. Odkryw., 50: 37–41.

GONERA M., PERYT T.M. & DURAKIEWICZ T. 2000 – Biostratigraphical and paleoenvironmental implications of isotopic studies (18

O,13

C) of Middle Miocene (Badenian) foraminifers in the Central Paratethys. Terra Nova, 12: 231–238.

GÓRECKI J., SERMET E. & KOTOWSKI M. 2009 – Kopalnia odkrywkowa w s³u¿bie ochrony dziedzictwa geologicznego? Karpnik – studium przypadku. Górn. Odkryw., 50: 31–36.

JASIONOWSKI M. 1997 – Zarys litostratygrafii osadów mioceñskich wschodniej czêœci zapadliska przedkarpackiego. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 375: 43–60.

KIRCHNER Z. 1956 – Stratygrafia miocenu przedgórza Karpat Œrodkowych na podstawie mikrofauny. Acta Geol. Pol., 6: 421–449. KUCIÑSKI T. 1976 – Zarys stratygrafii ramowej podpiêtra wielician. Spraw. Pos. Kom. Nauk. PAN, 20: 163.

£UCZKOWSKA E. 1955 – O tortoñskich otwornicach z warstw chode-nickich i grabowieckich okolic Bochni. Rocz. Pol. Tow. Geol., 23: 77–156. £UCZKOWSKA E. 1964 – Stratygrafia mikropaleontologiczna miocenu w rejonie Tarnobrzeg–Chmielnik. Pr. Geol. PAN, 20: 72. £UCZKOWSKA E. 1978 – Holostratotypen der Unterstufen des Badenien. Wielicien. [W:] Brestenska E. (red.) Chronostratigraphie und Neostratotypen, Miozän der Zentralen Paratethys, 6: 148–151, 155–158. £UCZKOWSKA E. 1995 – Korelacja biostratygraficzna miocenu z nowych wierceñ w Wieliczce. Zesz. Nauk. AGH, Geologia, 21: 255–265. MIKULSKI D. 2007 – Budowa geologiczna strefy miocenu

sfa³dowanego zapadliska przedkarpackiego miêdzy £ê¿kowicami a Bochni¹. Praca magisterska. Biblioteka Wydzia³u Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Jagielloñskiego.

NEY R. 1968 – Rola rygla krakowskiego w geologii zapadliska przed-karpackiego i rozmieszczeniu z³ó¿ ropy i gazu. Pr. Geol. PAN, 45: 82. NEY R. 1979 – Piêtra strukturalne w pó³nocno-wschodnim

obramowaniu zapadliska przedkarpackiego. Pr. Geol. PAN, 53: 95. NEY R., BURZEWSKI W., BACHLEDA T., GÓRECKI W.,

JAKÓBCZAK K. & S£UPCZYÑSKI K. 1974 – Zarys paleogeografii i rozwoju litologiczno-facjalnego utworów miocenu zapadliska przedkarpackiego. Pr. Geol. PAN, 82: 65.

NIEDWIEDZKI J. 1883 – Stosunki geologiczne formacji solonoœnej Wieliczki i Bochni. Czêœæ Ib. Kosmos, 8: 387–403.

OLEWICZ Z.R. 1968 – Stratygrafia warstw jednostki bocheñskiej i brzegu jednostki œl¹skiej miêdzy Wieliczk¹ i Bochni¹ oraz pierwotne ich po³o¿enie w basenie sedymentacyjnym Karpat i przedgórza. Pr. Inst. Naft., 42: 1–75.

OLEWICZ Z.R. 1973 – Geologia przedkarpackiego obszaru miêdzy Wieliczk¹ a Bochni¹. Pr. Inst. Naft., 49: 1–51.

OSMÓLSKI T. 1972 – Wp³yw budowy geologicznej brze¿nych partii niecki dzia³oszyckiej na rozwój procesu metasomatozy gipsów mioceñskich. Biul. Inst. Geol., 260: 65–188.

PAPP A., CICHA I. & SENEŠ J. 1978 – Gliederung des Badenien, Faunenzonen und Unterstufen. [W:] Brestenska E. (red.) Chronostrati-graphie und Neostratotypen, Miozän der Zentralen Paratethys, 6: 49–52. PARACHONIAK W. 1954 – Tortoñska facja tufitowa miêdzy Bochni¹ a Tarnowem. Acta Geol. Pol., 4: 67–92.

PERYT T. & PIWOCKI M. (red.) 2004 – Budowa geologiczna Polski. Tom I, czêœæ 3a, Kenozoik – paleogen i neogen. Wyd. Geol., Warszawa. POBORSKI J. 1952 – Z³o¿e solne Bochni na tle geologicznym okolicy. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 78: 1–160.

POBORSKI J. & SKOCZYLAS-CISZEWSKA K. 1963 – O miocenie w strefie w strefie nasuniêcia karpackiego w okolicy Wieliczki i Bochni. Rocz. Pol. Tow. Geol., 33: 339–348.

RÖGL F. & STEININGER F.F. 1984 – Neogene Paratethys, Mediterranean and Indo-Pacific seaways. [W:] Brenchley P.J. (red.) Fossils and Climate, Wiley & Sons, London: 171–200.

Rozporz¹dzenie nr 64/05 wojewody ma³opolskiego z dnia 5 grudnia

2005 r. w sprawie ustanowienia stanowisk dokumentacyjnych wKopalni Soli Bochnia. Dz. U. Woj. Ma³op. nr 712, poz. 5111. STEININGER F.F., BERNOR R.L. & FAHLBUSCH V. 1990 – European Neogene marine/continental chronologic correlation. [W:] Lindsay E.H., Fahlbusch V. & Mein P. (red.) European Neogene Mammal Chronology. Plenum Press, New York: 15–45.

STEININGER F.F., SENEŠ J., KLEEMANN K. & RÖGL F. (red.) 1985 – Neogene of the Mediterranean Tethys and Paratethys. Stratigraphic correlation tables and sediment distribution maps. Institute of Paleontology, University of Vienna.

SZYBIST A. & TOBO£A T. 1995 – Budowa geologiczna z³o¿a Siedlec– –Moszczenica w œwietle nowych danych. Prz. Geol., 8: 682–686. TILL R. 1978 – Arid Shorelines and Evaporites. [W:] Reading H.G. (red.) Sedimentary Environments and Facies. Blackwell Scientific Publications, Oxford: 178–206.

Ustawa z dnia 16 paŸdziernika 1991 r. o ochronie przyrody. Dz. U.

z 1991 r. nr 114, poz. 492.

WIEWIÓRKA J. 1988 – Warunki geologiczne eksploatacji soli w ¯upach Krakowskich. [W:] Dzieje ¯up Krakowskich. Wyd. Min. Kult. i Sztuki, Warszawa: 37–70.

WIEWIÓRKA J., CHARKOT J., DUDEK K. & GONERA M. 2007 – Nowe dane do budowy geologicznej z³o¿a i historii górnictwa Kopalni Soli Bochnia. Gosp. Sur. Min., 23: 157–162.

WIEWIÓRKA J., DUDEK K., CHARKOT J. & GONERA M. 2009 – Natural and historical heritage of the Bochnia Salt Mine (South Poland). Studia Universitatis Babeº-Bolyai, ser. Geologia, 54: 43–47. WIEWIÓRKA J., GONERA M., KUC T. & BRUDNIK K. 1994 – Geologiczne stanowiska dokumentacyjne w Kopalni Soli Wieliczka. Chroñmy Przyrodê Ojczyst¹, 50: 57–65.

Praca wp³ynê³a do redakcji 6.08.2010 r. Po recenzji akceptowano do druku 24.09.2010 r.

Geoochrona konserwatorska profilu wzorcowego warstw chodenickich

(miocen zapadliska przedkarpackiego) (patrz str. 671)

03

04

05 06

Ryc. 2. Ods³oniêcia warstw chodenickich w Chodenicach: A – górna czêœæ doliny potoku Grabowiec; B – parów Lipie. Trójk¹tami zaznaczono miejsca pobrania próbek na mikroskamienia³oœci. Fot. D. Mikulski