Herbst, Stanisław
Plan Pisza z kręgu Narońskiego :
(polski przyczynek do zagadnienia
"miasta idealnego")
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 620-622
Item von 50 Huben unnd 30,5 Morgen, sô
den Geistlichen, Burgern unnd Vorstetten
zukommen, entpfangen
75
13
0,5
Item von 462 Morgen, so in den A wen
gelegen unnd der Geistlickheit unnd den
Burgern zukommen, von iederem Morgen
1 Sch. entpfangen, thut
7
14
—
Item von der
Pauer Huben
122· unnd
15,5 Morgen, so zur Stadt gehorigk, von ieder
Huben 10 Gr. und von iederem Morgen 1 Sch.
entpfangen, thut
61
5
0,5
Summa Summarum des ganczen Schosses 260 Mk., 10 Gr., 1 Sch.d).
D es zu Urkunth haben wir diese königliche Exaction m it unsen
Stadtsigil w issentlich bekrefftigen lossen unnd dieselben unserm
geschw ornen Secretario Bartholom eo Raphael versigelt überreicht,
dem edlen unnd erenvhesten Herrn Johan von Hatten, u ff H eilsz-
bergk Scheffern, zu uberantwortten. G eschehen den 19den Martii
im Jare des Herren tausent funffhundert unnd im zw ei unnd
siebenzigsten.
STAN ISŁAW HERBST
PLAN PISZA Z KRĘGU4 NAROŃSKIEGO
(PO LSK I PRZYCZYNEK DO ZAGADNIENIA „M IA STA IDEALNEG O”) 1. Z biory S askiej B iblioteki K rajo w ej w D reźnie p o sia d ają piękny, rękopiśm ienny atlas p lanów tw ierdz, sporządzony przez Ja n a Jerzego M aksym iliana F ü rste n h o f fa (1686—1753) dla elek to ra i k ró la polskiego A ugusta I I 1)· W części pośw ięconej Polsce (w t. II) a tla su z n a jd u je się P ia n von lohan n sb u rg in P reussen, choć p rzedstaw ione n a n im m iasto (Pisz) znajdow ało się w ów czas poza g ran icam i R zeczypospolitej.
M ówiąc „w ów czas” w y p ad a przeprow adzić datow anie. Otóż in n e datow ane plansze a tlasu n ie p rzek raczają 1716 r. — byłaby to w ięc o rie n ta c y jn a g ran ica
a q u em ró w n ież p ierw ow zoru p lan u , gdyż jednolite graficz n ie opracow anie
a tla su po k ry w a ró żnorodną p ro w en ien cję tre śc i poszczególnych plansz. P oszukując te rm in u post q u e m sięgam y do znanego p lan u Pisza — Giesego z 1684 r. oraz h isto rii m ia s ta 2). „W r. 1679 pożar zniszczył połow ę m iasta... oraz w szelkie u m ocnienia”. S y tu a c ja polityczna za p an o w an ia Sobieskiego, 3 d) P odsum ow anie je s t błędne. Z podliczenia w y p a d a ją 243 М/с., 148 Gr., 7 Sch., co rów na się 250 Mře., 10 Gr., 1 Sch.
*) F rie d rich S c h n o r r v. C a r o l s f e l d , Katalog der H a n d sch riften
d. K ö niglichen ö ffe n tlic h e n B ib lio th e k zu Dresden, Leipzig 1882, t. III, s. 298;
K aro l B u c z e k , Polonica kartograficzne w zbiorach S a sk ie j B ib lio teki
K ra jo w ej w D reźnie, W iadom ości G eograficzne, X I (1933), n r 1—2, s. 3.
2) A. B o e t t i c h e r , Die Bau. u n d K u n std e n k m ä le r d. P ro v in z O st-
preussen, VI, K önigsberg 1896; G. Ch. P i s a n s k i , Collectanea zu einer B eschreibung der S ta d t Johannisburg in P reussen (1748), M itteilu n g en d er
L itte ra risc h e n G esellsch aft M asovia, V III (1900), s. 48; Jo a n n a M a c i e j e w s k a , Z dziejó w za m k u krzyża ckieg o w P iszu, K om u n ik aty M a zu rsk o -W ar m ińskie 1960, n r 2, s. 239 n.; tejże, R o zw ó j p rzestrze n n y Pisza, K om u n ik aty M az.-W arm . 1962, n r 2, s. 404—409. W idok P isza z dzieła H a r t k n o c h a z r. 1684 odnosi się n iew ątp liw ie do czasów poprzedzających pożar 1679 r. — p rzed staw ia m iasto otoczone p ark a n e m — płotem (stąd nazw a przedm ieścia Zapłoć) nie sprzężone z fo rty fik acjam i zam ku.
kiedy to d w u k ro tn ie (1674, 1687) o tw ierały się p ersp ek ty w y re w in d y k acji P ru s K siążęcych, w y m ag ała n ie ty lk o odbudow y m iasta, ale coraz silniejszego o b w a ro w a n ia 3). W tedy to w 1682—1684 r. cały obszar m iejsk i otoczono w ałem bastionow ym , w łączając doń zm odernizow ane um ocnienie zam ku. D alsze fo rty fik a c y jn e prace przeprow adzono w r. 1697. W tedy może w zniesiono dzieła zew nętrzne, to znaczy zapew ne raw elin y . W łaśnie ta k i sta n p rz e d sta w ia plan d rezdeński, stanow iący obraz b ard ziej zaaw an so w an y niż ten, ja k i u trw a lił p lan Giesego z 1684 r. P o ró w n an ie obu planów w sk azu je n a ciągłość ro z b u dow y tw ierdzy.
N asu w a się je d n a k w ątpliw ość zasadnicza czy p la n „d rezd eń sk i” by ł tylko p rojektem , czy doczekał się p ełn ej realizacji? N a to b ra k w y sta rcz ający ch
3) J. W o 1 i ń s к i. S praw a p ru sk a i tra k ta t jaw orow ski, P rzegl. H ist. (1929); К. P i w a r s k i , M iędzy Francją a A u strią 1687— 1690, K rak ó w 1933.
dowodów. Je d n o wolno zauw ażyć, że A ugust II i jego otoczenie znało dobrze tw ierdzę z czasów pam iętnego sp o tk an ia z F ry d e ry k iem I I I w czerw cu 1698 r., a więc po rozbudow ie z poprzedniego roku. C hyba w ięc F ü rsten h o ffo w i nie godziło się w cielać do atla su p la n u nierealnego.
2. „D rezdeński” p lan P isza m a nieb łah e znaczenie d la u rb a n isty k i h isto rycznej jako jedno z opracow ań te m a tu „m ia sta idealnego”, absorbującego arty stó w od czasów ren esa n su , a posiadającego już bogatą, sp e cjaln ą lite ra tu rę n a u k o w ą 4). W arow ne m iasto n a praw ym , zachodnim brzegu P isy stanow i bow iem w ycinek um iarow ego sześcioboku z zam kiem um ocnionym osobną fo rty fik acją, ja k o cytadelą. O bwód w aro w n y stanow ią cztery b astio n y p o łą czone trzem a k u rty n am i. O bronę k u rty n p o g łęb iają dzieła zew nętrzne raw eliny. Je d e n z nich zasłan ia b ram ę od stro n y Szczytna. (Tą w łaśnie b ram ą w jeżdżał w r. 1698 A ugust). R aw elin y tk w ią w dnie szerokiej fosy, n a zew nątrz k tó re j z n a jd u je się k ry ta droga z p lacam i broni, we w klęsłych kątach . Na lew ym , w schodnim brzegu rzek i z n a jd u je się przedm oście o n ary sie dzieła rogowego (h o rn w erku ) z b ram ą osłoniętą m ałym raw elinem .
O bwód w arow ny zaw iera, prócz w yodrębnionego zam ku, dw a różnorodne elem enty u rb an isty czn e: sta re rozplanow anie z ry n k ie m i kościołem , k tó re d o trw ało w zasadzie do naszych czasów, oraz tró jszereg o w y u k ład budynków (koszar?) ustaw ionych rów nolegle do k u rty n , rozdzielonych p rom ieniście rozchodzącym i się ulicam i, z śro d k a sześcioboku n a osie b astionów i k u rty n . O bejm ują one obszerny plac forteczny n a p lan ie trap ezu , stanow iącego połow ę seksagonu. W łaśnie re a liz a c ja tego elem en tu zabudow y n ie m a dotychczas potw ierdzenia.
S zukając w zorów d la takiego ro zp lan o w an ia w X V II w . znajdziem y nie w tw ierd zach V au b an a o p ro sto k ątn y m podziale w nętrz, ale w dedykow anym królew iczow i podówcfcas W ładysław ow i W azie dziele to ru n ia n in a Freytaga, k tó reg o ry su n k i pow tórzył by ł in ży n ier w służbie elek to ra N aroński, zm arły w pobliskim Szczytnie w r. 1678. N asz p la n zaopatrzony w podziałkę (w przeciw ieństw ie do p la n u Giesego) pozw ala stw ierdzić z dokładnością do p rę ta (czy n a w e t stopy) zgodność ro zp lan o w an ia elem entów fo rty fik a c y j nych i u rb anistycznych Pisza z w yliczeniam i i ry su n k a m i polskich inży n ie ró w 5). N asz p lan stanow i a d a p ta c ję p ro jek tó w teoretycznych do w aru n k ó w terenow ych i ówczesnych stosunków w łasnościow ych.
A utorstw o p ro je k tu niełatw o określić. P o żar P isza n a stą p ił bow iem po śm ierci N arońskiego, choć pow ody w zm ocnienia tw ierd zy zaznaczyły się w cześniej. Może w chodzi w ięc w ra c h u b ę ktoś z k rę g u jego w spółpracow ników , np. Suchodolec?
M ożna by śledzić genezę pom ysłu F re y tag a, z estaw iając z innym , świeżo opublikow anym analogicznym p lan em cy tad eli — jakoby — lw o w s k ie je), ale to n ie należy do niezbędnego k o m en tarza, k tó ry m w y p a d a zaopatrzyć p u b lik a c ję nieznanego dok u m en tu k arto g raficzn eg o do historii Pisza.
4) O statnio: H elen R o s e n a u , The Ideal C ity in its a rchitectural E vo
lu tio n , L ondon 1959; G e rh a rd E i m e r , Die S ta d tp la n n u n g im schw edischen O stseereich 1600—1715, m it B eiträgen zu r G esohichte der Idealstadt, S tock
holm 1961.
5) A dam F г е y t a g , A rc h ite k tu r a m ilita ris n o va et aucta, L e y d e n 1631
fig. 45; Józef N a r o n o w i c z - N a r o ń s k i , B u d o w n ictw o w ó jen n e , w yd.
J. i T. N ow akow ie, W arszaw a 1957, s. 41, 65, 159, 229, por. P . L a v e d a n ,
H istoire de Vurbanism e. R enaissance e t tem p s m odernes, P a ris 1941, s. 19,
·) G. E i m e r , op. cit., s. 133, 214.
