• Nie Znaleziono Wyników

Zur Struktur des Romans "Gruppenbild mit Dame" von Heinrich Böll

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Zur Struktur des Romans "Gruppenbild mit Dame" von Heinrich Böll"

Copied!
13
0
0

Pełen tekst

(1)

A C T A U N I V E R S I T Ä T I S L O D Z I E N S I S FOLIA LITTERARIA 5, 1982

M ałgorzata P ó łr o la

ZUR STRUKTUR DES ROMANS "GRUPPENBILD MIT DAME" VON HEINRICH BÖLL

Nach dem Jahre 1945 kam in d er d eu tsch en L ite r a t u r e r -neut das Gebot d es R ealism us (im b r e i t e s t e n Sinne d es Wortes) zu r G eltu n g. Es wurde noch einm al a l l e s das d u r c h g e a r b e ite t und - v a r i i e r t , was d ie Moderne an r e a l i s t i s c h e n Methoden a u f- geb oten h a tte - vom N aturalism us b is zu a u to m a tis tis c h e n S ch reib -w e ise n . B esonders in d er erzäh len d en Prosa war d ie Wahrschein-l i c h k e i t , a ls o d ie b eleg b a re A u t h e n t iz it ä t a l l e r M itte ilu n g e n a l s k r i t i s c h e r Maßstab g ü l t i g . V ersch ied en e D ic h te r und Autoren waren fü r das F ak ten treu e gew esen. A ls l e t z t e und e h r l i c h s t e Konsequenz d ie s e s R ealism us e r w ie se s i c h d ie dokum entarische S c h r e ib w e ise . In den 6 0 - e r Jahren begann je d o ch d ie K rise des e n g a g ie r te n R ealism u s, d er s i c h immer a l s k r i t i s c h e r und p o l i -t i s c h e r v ers-ta n d en h a -t -t e . Um 1968 s c h ie n e in e la n g e p rod u k tiv e I l l u s i o n über L it e r a t u r , daß " B e le t r is t ik e in Medium d er A ufklä-rung wäre"1 verbraucht zu s e i n . Auch 1968 war d er la n g e au f-r e c h te f-r h a lte n e U n tef-rsch ied zw ischen e in e r r e a l i s t i s c h e n , a ls o k r it is c h e n (m ith in e n g a g ie r te n und e f f e k t i v e n ) L ite r a t u r e in e r -s e i t -s und e in e r p o e tis c h e n , f o l g l i c h v e r a n tw o r tu n g sfr e i schwär-menden a n d e r e r s e its ausgeträum t und ausgeräum t. A ls Antwort darauf e r sc h ie n e n in k urzer Z e it Bücher von A utoren, d ie man und d ie s i c h b is d ahin a l s k r i t i s c h e R e a lis te n v ersta n d en

2

h a tte n . E in es d ie s e r Bücher war d er Roman von H ein rich B ö ll 1

V gl. in j H. L. A r n o 1 d , T. В u с k , P o s it io n des E rzä h len s, München 1976.

2

R. B a u m g a r t , Das P o e t is c h e , s e in e T r a d itio n und A k t u a lit ä t , [ in : ] P o s it io n d es E rzä h len s, S. 165. Baumgart z ä h lt h ie r au f: Gruppenbild m it Diame von H. B ö l l, D ie G a l li s t s c h e K rankheit von M. W alser, Kurz-er B r ie f zum la n g en A bschied von P. Handke.

(2)

"Gruppenbild m it Dame"3 . An dem Roman lä ß t s i c h b eob ach ten , w ie B ö ll d ie r e a l i s t i s c h e W a h rsch ein lich k eitsrech n u n g

durch-s t r e i c h t , um s e i n Thema zu " p o e tis ie r e n " , auf e in e an dere, n ic h t mehr herkömmliche Weise d a r z u s t e lle n . Das w ir k te beson-d ers e r s t a u n lic h , w e il u n v e r h o fft, gerade b e i H. B ö ll.

Für d ie s e n neuen Roman h a tte d er Autor in einem produk-t i v e n . Sinne d ie je n ig e n Anregungen v e r a r b e i t e t , d ie von den

( o f t a l t e r n a t iv ) g e fü h r te n D isk u ssio n en um Fakt o d er F ik tio n a u sg in g en . Der E r z ä h ls t o f f i s t h ie r a lle n th a lb e n r e a l i s t i s c h und p r ä z is e r g e s a g t - dokum entarisch. H. B ö ll hat bewußt

da-rau f v e r z i c h t e t , e in F a b u lie r e r zu s e i n . Er b l e i b t nur noch a l s R echercheur, E r m ittle r und B e r i c h t e r s t a t t e r eben im doku-m entarisch en Sinne anwesend. D ie r e a l i s t i s c h e Dimension s c h e in t h ie r sowohl in fo rm a ler a l s auch in th em a tisch er Hin-s i c h t n achw eisbar zu s e i n . Das E n d r e su lta t Jedoch l ä ß t eben das P o e tis c h e a b le s e n , indem das ganze B ild d er w estd eu tsch en Gegenwart und G e s e lls c h a f t von dem D ic h te r z u t e i l unkonkret und w i l l k ü r l i c h e in bißchen u to p is c h g e fä r b t w ird . Dem so re-k o n s tr u ie r te n G e s e l l s c h a f t s b i l d kommen m o d e llh a fte Züge (o d er Funktionen) zu und in d ie s e r Bedeutung ( a l s s in n lic h e Summe r e a li s t i s c h - a u t h e n t i s c h e r M itte ilu n g e n und Fakten) i s t e s n ic h t a l s r e a l i s t i s c h z u v e r lä s s ig .

Über B ö lls A rbeitsm ethode in diesem Roman kann man d ie F e s t s t e llu n g von M. R eich -R a n ick i anführen; "Wer in unserem Lande n ic h t sc h r e ib e n kann, a r b e i t e t dokum entarisch, das z e i g t ,

d er Klassenkampf ernäh rt s e in e n Menschen" . Auch u n te r dem th e m a tis c h -in h a ltlic h e n Aspekt i s t H ein rich B ö ll fü r uns so g a r h ie r e in R e a lis t g e b lie b e n (v e rsta n d e n eben a l s g e s e l l s c h a f t s -k r i t i s c h e r D ic h te r ). Der Roman "Gruppenbild m it Dame" i s t zwar e in e G esch ich te von e in e r g ew isse n Leni P f e i f f e r , ih r e r K r ie g s lie b e zum r u s s is c h e n Gefangenen B o ris L vovic K olto v sk y , d ie i n b ün d iger Ausmalung d er a k tu e lle n Lage d er H eld in f a s t 30 Jah re nach dem K riege mündet. Warum w irk t d ie s e r Roman auf den B ö llsc h e n L eser so überraschend? Eben d er T echnik wegen.

3 H. B ö l l , Gruppenbild m it Dame, Köln 1973.

^ V g l. U. R e i n h o l d , L ite r a t u r und K lassenkam pf, B e r lin 1976, S. 3 0 1.

(3)

D ie Ü berlegungen zu r Frage, w elche Technik man a l s novato-r is c h und modern und w elche a l s t r a d i t i o n e l l b e z e ic h n e t, i s t v i e l zu b r e i t , a l s daß w ir uns h ie r um e in e e in d e u tig e Ant-wort bemühen. Z w e if e llo s v e r d ie n t das von B ö ll G esch riebene in v i e l e n Momenten und m it v i e l e n Elem enten w e n ig ste n s modern g e-nannt zu werden. D iese F e s t s t e llu n g möchten w ir im Laufe un-s e r e r Auun-sführungen nachw eiun-sbar machen.

Der Roman i s t in d er te c h n is c h e n H in s ic h t fü r B ö ll a l s E rzä h ler n ic h t ty p is c h . Im U n tersch ied zu s e in e n frü h eren Ro-manen g i b t es h ie r durchgehend von einem E rzä h ler g e s t a l t e t e Fabel n ic h t . Es i s t nur e in e durch e in e n f i k t i v e n V e r fa sse r ( im T ext - "V erf.") r e k o n s tr u ie r te G esch ich te e in e r H eld in , zwar L eni P f e i f f e r , d ie s e l b s t kaum a g i e r t und in diesem Sinne k e i-ne H eld in i s t , eh er nur e in e R om angestalt. Der "V erf." i s t fü r den E piker B ö ll e in f i k t i v e s Medium, um a u f e in e n ic h t herkömmliche Weise d ie G esch ich te d er M itt.e lp u n k tg e s ta lt

künst-l e r i s c h zu r e a l i s i e r e n . B ö ll r e k o n s tr u ie r t d a s , was von dem V e rf. zusammengetragen wurde - d ie Recherchen b e i Bekannten und Freunden, das Z i t i e r e n und th e m a tisc h e s Ordnen d er Aussagen von Zeugen und B efr a g ten . D ie Erzählung s t o c k t m itu n ter , v e r z w e ig t s i c h , s c h e in t ab zu sch w eifen . Aber s o lc h e E rzähl-w e lse s t e l l t e in e w ic h tig e M ö g lich k eit d er ep isc h e n O b jek ti- v a tio n dar. E rinnerungen, Meinungen, B r ie f e , Dokumente aus F a m ilien n a ch lä ssen und von Behörden sammelt d er V erf. und a l l e s das v e r b in d e t B ö ll m it eig e n e n K orrekturen, manchmąl auch Kommentaren, A n sich ten und Vermutungen s e in e s A u tors.

Montage- und Dokum entartechnik, z i t i e r t e Umfragen, Recher-chen in W örterbüchern, L exik a , Z it a t e aus den Z eitu ngen und P r o to k o lle n - a l l e s das h a t s e in e n Sinn d er e p isc h e n E x is-te n z a l s B e s t a n d t e ile e in e s Ganzen. A ls zusammenfügendes E le-ment und fe stb in d e n d e Klammer t r i t t h ie r d ie G e s t a lt des f i k -t i v e n V erf. a u f. Aber n ic h t nur d er V erf. a l s B in d eg fcsta lt d er v e r z w e ig te n F ik tio n s c h e in t von Belang zu s e i n . W ichtig fü r d ie K o n str u k tio n sp r in z ip ie n d es Romans i s t (u n s e r e r Meinung nach) auch d er T i t e l d es Romans. N ich t zum e r s te n Mal b e i B ö ll fu n g ie r t d er T i t e l in sy m b o lh a fter R o lle . Die K onstruktion d es Romans r i c h t e t s i c h zwar nach dem G rundsatz, e in e l i t e -r a -r is c h b e a -r b e it e t e G esch ich te so au f d ie B u c h se iten zu z e -r le g e n , daß d ie gen au e, a l l s e i t i g e und eingehende B etrachtung e s

(4)

mög-l i c h macht, je d e s D e t a il in ihm z u g e sc h r ie b e n e r Form und zu-gedachtem V e r h ä ltn is zu e in e r b ild h a fte n G anzheit zu v er b in -den. D ie s e s V erfahren i s t von zw ei S e ite n aus g l e i c h z e i t i g m öglich: einm al i 3 t d ie p la s t is c h e Form e in e s B ild e s mit e in e r Dame k o n k reter Ausgangspunkt zu r G esta ltu n g d er F ik tio n und z w e ite n s - das Sammeln von gen au esten In form ationen über A lle s und A l l e fü h r t dazu, daß man aus d er F lu t von Fakten und T atsach en e in in d er Z e it k o n s t r u ie r t e s , b ed eu tu n gstra-gendes B ild a l s K ennzeichen d er r e a le n Welt und W ir k lic h k e it h e r s t e l l e n kann.

Die t i t e l h a f t e Gruppe s e t z t s i c h aus v i e l e n leb en d ig en M en sch en gestalten zusammen: d ie an d ie Z en tra lp erso n (Dame = «= Leni P .) näher herangerückten wären d ie m it d er "Dame" in festem Zusammenhang b le ib e n d e n , während d ie w e ite r e n den Hin-tergrund b ild e n . U n zä h lig e Verbindungen zw ischen den e in z e ln e n Personen r e s u l t i e r e n d ara u s, daß s i e a l l e e in e konk rete Ge-s e llGe-s c h a f t Ge-s g r u p p e sin d und f a s t a l l e ( d i e Ausnahme b i l d e t h ie r d er Russe B o r is ) d e r s e lb e n N ation angehören. Nach diesem b i l -d h a ften M uster i s t auch das K o n stru k tio n sp rin z ip ged a ch t wor-den. D ie Aufgabe des F otog ra fen B ö ll beru h te d a ra u f, d ie erwähnten S t a t i s t e n r i c h t i g m it - , a n -, und gegen ein an d er zu-sam m enzustellen . Danach f o l g t e d ie B eschreibung d er S it u a t io n (d e s B i l d e s ) . Das wird von dem V e rf. unternommen. Es i s t zu verm uten, daß s i c h B ö ll h ie r se h r w e it , wenn n ic h t v ö l-l i g m it seinem V e rf. a l s E rzä h ler i d e n t i f i z i e r t . Das s c h e in -bare Z urückziehen aus dem E r z ä h lfe ld , das " S ich -V erlassen " auf den V e r f . , sow ie das Ü b erla ssen dem V erf. j e d e r fu n k tio n a le n F r e ih e it l i e g e n dem S treb en nach d er w e itg e tr ie b e n e n l i t e -r a -r is c h e n D ista n z und O b j e k tiv itä t o d er O b je k tiv a tio n zugrun-de. S ie i s t vom E rzählstandpunkt aus au f e in fa c h e Nur-Dar- s t e l l u n g , Nur-E rkenntnis d ie s e r Welt und ih r e r Menschen g e-r i c h t e t . Auch wenn w ir annehmen, d er V erf. und B ö ll s e ie n n ic h t I d e n t is c h , e n t s t e h t h ie r sow ieso d ie Frage nach d er Art d er M a teria lien b en u tzu n g . Denn d ie G esch eh n isse werden von dem V erf. " e r z ä h lt" . Was macht a ls o B ö ll? E rzä h lt e r nach? N ich t ganz genau - denn d a s , was B ö ll macht, i s t eh er das Zusam-m e n s te lle n und R ek on stru ieren des M a te r ia ls , das einm al von dem V erf. gesammelt wurde. Z it ie r e n und zusam m enstellen be-d e u te t a b er auch t e i l w e i s e e r z ä h le n , obwohl man d ab ei auf je d e

(5)

p e r s ö n lic h e I n te r v e n tio n von v o rn h ere in v e r z i c h t e t . Der V erf. h a t s i c h in s e i n e r Erzählung auch (m it k le in s t e n Ausnahmen) d er p e r s ö n lic h e n Anteilnahm e en tzo g en . Er w irk t au f uns w ie e in W is s e n s c h a ftle r od er S t a t i s t i k e r , indem e r den zu er fo rsc h e n -den S t o f f m it exak ten und f a s t w is s e n s c h a f t lic h e n Methoden zu ergründen s u c h t. Das v e r s tä r k t noch d ie O b j e k tiv a tio n s e ffe k t e des E rzä h len s. Man h a t a ls o sozu sa gen m it d er o b je k tiv e n Di-sta n z im zw eifa ch en Sinne zu tu n . Da d ie z e n t r a le G e s ta lt des gemachten F otos m it d e r "Dame" L eni b l e i b t , i s t s i e auch konsequent d er e i n z i g e Bezugspunkt ( a l s Zentrum g ese h e n ) d er l i t e r a r i s c h e n F ik tio n . Da ab er d ie S tru k tu r d er r e k o n str u ie -renden Aufnahme aus u n z ä h lig e n K le in ste le m e n te n b e s t e h t , d ie a l l e f e s t an einan d er h a lt e n , wird e s auch l i t e r a r i s c h tüch-t i g gew eb t, damit e in d ic h t e s S tr u k tu m e tz e n ts te h e n kann. A ls fu n k tio n a le S tru k tu relem en te e in e s l i t e r a r i s c h e n Werkes können - im großen und ganzen g eseh en - d ie e in z e ln e n Kapi-t e l und lo g is c h e I n h a lt s e in h e it e n g e l t e n . B ei B ö ll ( i n "Grup-p en b ild m it Dame") fu n g ie r e n a ls s o lc h e d ie g e s c h lo s s e n e n A b sc h n itte im Rahmen von e in z e ln e n K a p ite ln , d ie im T ext m it einem S ternchen von einan d er ab gegren zt worden s in d . Das g e-naue U ntersuchen des T ex te s h at g e z e i g t , daß e s in n erh a lb von 14 K a p iteln 185 A b sc h n itte g i b t , wobei d ie U n te r te ilu n g in fo lg e n d e r Weise a u s s ie h t j

K a p itel I - 16 A b sch n itte K a p itel VI I I - 25 A b sch n itte

n I I - 21 tf n IX - 14 tt II I I I - 30 tt n X - 9 tt n IV - 23 tt II XI - 1 tf n V - 8 n n XII - 1 tt II VI - 17 tf II XI I I - 1 tt II VII - 18 tt n XIV - 1 tf

Wie groß i s t d er In form ation sw ert und umfang d er e i n z e l -nen A b sc h n itte (Fragmente) und was bedeuten s i e im Rahmen d er K a p itel? D ie se Frage versu ch en w ir zu b ean tw orten , indem w ir e in z u f ä l l i g g ew äh ltes K a p ite l genauer u n tersu ch en .

K a p ite l V (s ie h e oben) b e s te h t aus 8 Fragmenten. Das Ende des v o r ig e n b r in g t In form ationen ü ber das d r i t t e Jahr des K rieges in L en is Leben (den Tod d er M utter, den G eric h t-sprozeß des V atersj i n f o l g e d er I n te r v e n tio n e in e s g ew issen

(6)

Herrn W alter P e lz e r s la n d e t Leni in s e i n e r G ä rtn er ei a l s K ran zb in d erin ).

A b sch n itt I . Er fä n g t mit e in e r Frage an ( S e i t e 145"’ ). "Spätgeborene mögen s i c h fr a g e n , w ieso im Jahr 1942/1943 Kränze k r ie g s w ic h tig waren". Um d ie s e Frage zu b ean tw orten , braucht B ö ll e in en ganzen V ortrag ü ber d ie Kranzbindekunst ein zu fü h r en . Er b e d ie n t s i c h d ab ei d er V ortragsm ethode. Die G rünarten in d e r Gesamtzahl von 112 werden dem K ranzm aterial z u g e t e i l t , wobei man v i e l auch ü ber d ie K ranzarten , f o r -men, -k a te g o r ie n e r fä h r t (G esam ttext von etwa 1 ,5 S e i t e ) .

A b sc h n itt I I . W alter P e lz e r s G ä rtn erei und L enis A r b e it b e i ihm. F ortsetzu n g d er V orlesung über d ie "römischen" Kränze und ih r p o l i t i s c h e s V erbot. Nähere D a r ste llu n g d es G arten m eisters P e lz e r und s e i n e r Lebensbedingungen; S ch ild eru n g des Hauses m it D e t a ils b is au f d e sse n K o lo r it; Z eitsp rü n g e - j e t z t und damals - Markieren und G eg en ü b e rste lle n d es A lt e r s und Ausse-hens von P e lz e r und s e i n e r Frau Eva (Etwa 2 T e x t s e it e n , 4 kurze Z i t a t e ) .

A b sc h n itt I I I . Z e n t r a lg e s t a lt - A lb ert G rundtsch, P e lz e r s G ärtner; Eindrücke d es V e rf. von d ie s e r Person: äußere und in n ere C h a r a k te r is tik , Gewohnheiten; Begegnung m it Leni (E rin -nerungen in Form e in e s 3 s e ite n la n g e n Z i t a t s ) . L en is A r b e its -bedingungen und -g e f ä h r t e n , Leni a l s I m p r o v is a tio n s k ü n s tle r in im Kranzbinden. I n d iv id u e lle Sprechw eise des Grundtsch (v e r t-« rau te Kosenamen). E in m a lig es Andeuten an den Russen K oltovsky (Etwa 4 ,5 S e ite n T e x t, 1 - s e it e n la n g e z i t i e r t e Erzählung e in e s Zeugen über A. Grundtsch - nach d er E in le itu n g des V erf. 3 - s e i t i g e s Z i t a t von A. Grundtsch - in Klammern d ie Er- lä u teru n g en d es V e r f . ) .

A b sc h n itt IV. In n erer Zustand Leni P. (Vermutungen des V e rf.) Ergänzungen zu r Grundtsch A ussage ü ber L en i, gem ischt m it s e in e n Äußerungen ü b er d ie G ä r tn e r e im a te r ia lie n lie fe r u n g . L enis Wohnsorgen (L en i a l s Opfer d er W ohnraum bewirtschaftung). Erinnerungen d er Mitwohner in d er Z ita tfo rm ( in Klammern d ie vom V e rf. stammenden Erklärungen über d ie Sprechenden). H ier t r e t e n nur d ie Leni v e r tr a u te n und dem L eser fr ü h e r

bekann-te n Personen au f 2 S e ibekann-te n T ext a u f.

(7)

A b sc h n itt V. Er h a t e in e n bindenden C harakter. Den I n h a lt b ild e n d ie R e la tio n en des V erf. über H erib er t Kremp. "Es v e r

-u r sa c h te e in ig e S c h w ie r ig k e ite n , ü ber L en is Hauptgegner in d er G ä rtn erei V e r b in d lic h e s zu er fa h ren [ . . . ] Eine Anfrage b e i d er K rieg sg r ä b e rfü rso rg e erg ab , daß e in H erib er t Kremp, 25 Jahre a l t , Anfang März in d er Nähe d es Rheins g e f a l l e n und nahe d er Autobahn F rankfurt-K öln b e e r d ig t w u r d e T y p i s c h e s Verfah-ren d es V erf. - d ie A dresse er m ö g lic h te ihm, Kremps E lte r n aufzu su ch en . Daher w is s e n w ir , daß Kremp in P e lz e r s G ä rtn erei g e a r b e it e t h a t t e , d o rt " . . . w ie ü b e r a l l , wo e r l e b t e und wirk-t e , fü r Ordnung und S au b erk eit s i c h e i n g e s e t z t h a t, und [ . . . ] a l s das V aterlan d zu arg bedrängt war, e r m eld ete s i c h , obwohl o b ersch en k ela m p u tiert M itte März f r e i w i l l i g zum V olks-sturm und П fand den sch ö n sten Tod, den e r s i c h wünschen könn-te " (Kommentarloses Z it ie r e n von Kremps E lte r n a l s Medium d er D a r ste llu n g s w e is e e in e r G e s t a lt - d es Sohns H erib er t und s e i n e r C h a r a k te r is tik ) . Darauf f o l g t d er s a c h lic h e B e r ic h t ü ber den Besuch b e i Kremps. S ie " . . . er w a rte ten vom V erf. was e r ihnen n ic h t b ie t e n konnte; e in paar anerkennende Worte und da e r auch a n g e s ic h ts d es F o to s , das ihm g e z e i g t w u rd e,n ic h t se h r h e r z lic h r e a g ie r t e , s c h ie n es ihm b e s s e r s i c h rasch [ . . . ] zu v er a b sch ied en ; das Foto z e i g t e e in e n (dem V e r f.) wenig sympa-th is c h e n Menschen, b reitm ü n d ig, m it k u rzer S t ir n , w olligem Haar und Knopfaugen"®. Mit d er kurzen B eschreibung d e: B ild e s en d et das Fragment, das a l l e i n e in e h alb e S e i t e in Anspruch nimmt ( e in Z it a t in n e ) . Der nur einm al genannte Name L en is i s t das e in z ig e E lem ent, das a n d e u te t, a l l e s darauf Folgende s te h e doch im Zusammenhang (wenn auch in einem s e h r lo c k e -ren ) m it d er ganzen G e sc h ic h te . N ich t L e n i, sondern das S c h ic k s a l e in e s anderen Menschen rü ck t d ab ei nach vorn.

A b sch n itt VI. D a r ste llu n g des e r s t e n von d r e i w e ib lic h e n Zeugen aus d er Z e it von L en is A r b e it in d er G ärtn erei - d er Frau L iane Hölthohne (s e h r genaue S ch ild eru n g d er G e s ta lt au f d er G egenw artsebene, konsequent im P r ä s e n s ). Erzählung Frau H.

6 E bd., S. 154. 7 E bd., S. 154. 8 E bd., S. 154.

(8)

über s i c h (im Präsens ), Andeutung an B o ris K o lto v sk y ,

Über-sprung zu L en is C h a r a k te r is tik - E rgänzungsbild zu L enis P o r tr ä t

- Gegenpol zu P e lz e r s und G nm dtsch s u b je k tiv e n Ergüßen. Immer

von dem gegen w ärtigen Ausgangspunkt g e h a lte n e Erzählung über

d ie V ergan gen heit - Ü b erb lick ü ber den 24 - jä h r ig e n Kontakt von

Frau H. zu L en i, g e s c h i l d e r t a u f 6 S e it e n , m it 3 r ie s ig e n

Z ita te n .

A b sc h n itt VII. Die z w e ite von P e lz e r s A r b e iterin n e n

Marga Wenft (Ä h n lic h e s V erfahren w ie im A b sch n itt VI) . Kurze

äußere und in n ere C h a r a k te r is tik d er Person - von Haß und

Mißachtung d urchdrängtes B ild von Leni a l s e in e r "Russenhure",

"Schlampe", "Nutte", einem " F littc h e n ganz bestimm t" (Kurze,

geh a ck te S ä tze m itten in dem g e fü h r te n B e r ic h t a l s

Informa-tio n s h in w e is e über d ie Sprechw eise und den Lauf d es G esprächs;

1 ,5 S e i t e ).

A b sch n itt VI I I . Das d r i t t e von den w e ib lic h e n Zeugen -

Frau I l s e Kremer. F o rtsetzu n g von L en is P o r t r ä tie r e n und in

-tim e s Ergänzendes ü ber ih r e L ieb e zu B oris Lvoviö - Spuren

d er Sympathie fü r Leni (Kremer - M utter ih r e s e in z ig e n im

Krieg g e f a lle n e n Sohns - Leni - l e d i g e M utter d es im Krieg

geborenen Lev - des Sohns von B o ris L. ( 2 , 5 S e ite n la n g e s

Fragm ent). Im fo lg en d en VI. K a p itel wird Nähres ü b er B o ris

h e r a u s z u s te lle n v e r s u c h t. Wir haben uns e in e se h r genaue

Dar-s t e ll u n g d eDar-s I n h a lts und e in e kurze B eschreibung d er A b sch

nit-t e e r la u b t, w e il d ie a n gefü h rten T extfragm ente ( besonders

A b sc h n itt V) ausgesprochen s t i l - und fo rm ein d eu tig sin d und d ie

B ö lls c h e Erzählmethode h ö ch st a n sc h a u lic h machen. D ie genaue

D a r ste llu n g des F ragm en ten inh alts im Rahmen von einem K a p itel

g i b t uns A n h altsp u n k te, S ch lu ß fo lg eru n g en a llg e m e in e r Natur

ü b er den Zweck d er E rzä h ltec h n ik und A rbeitsm ethode d es

D ic h te r s in dem besprochenen Roman zu z ie h e n . B ö ll z e i g t

s i c h i n diesem Roman n ic h t a l s t y p is c h e r E r z ä h le r , sondern

eh er a l s B e r i c h t e r s t a t t e r . D iese F e s t s t e llu n g w e is t au f e in en

U n tersch ied zw isch en den b eid en Funktionen e in e s A utors h in .

q

R. P e t s c lr b e to n t w e s e n t lic h d ie U nterscheidung zw isch en d er

9

R. P e t s с h, Wesen und Formen d e r E rzä h lk u n st, H aale/

(9)

Erzählung und dem B e r ic h t. S e in e s E rachtens s t e l l e d ie Erzäh-lung e in e ganze P iille von ta t s ä c h lic h e n Vorgängen ohne t i e -fe r e n Zusammenhang, m erk lich e G lied eru n g , Scheidung d es We-s e n t lic h e n und U n w eWe-sen tlich en am Faden des Z e it v e r la u f s 10 d ar. Der B e r ic h t und d ie erzäh len d e Dichtung z e ig e n ih r e e ig e n e und e ig e n tü m lic h e S tru k tu r d es z e i t l i c h e n A b la u fs. Und w elche E ig e n h e ite n b e s i t z t d er B eric h t? "Die A llb e z o g e n h e it a l l e r e in z e ln e n Punkte a u f d ie durchgehende L in ie und ih r e e in z e ln e n T e i l e , auf ih r e V e r flo c h te n h e it m it anderen ih r e s -g le ic h e n , au f den sen k - und w aagerechten Aufbau d es Vorgangs, d er aus m an ch erlei Fäden zusammengewoben i s t und in s i c h mehr od er w en ig er g e g l i e d e r t [ . . . ] - so sin d d ie w e rtb eto n te E

i-■1 -i g e n h e ite n d es B e r ic h ts an s ic h " .

Schon in d er r e in o p tis c h e n S ic h t l ä ß t s i c h l e i c h t bemer-ken, daß je d e s K a p itel b e i B ö ll e in e r s p e z i e l l e n G liederung u n t e r l i e g t - und zwar i s t das d ie E in te ilu n g in d ie Frag-mente. Wir gebrauchen d ab ei das Wort "Fragment" in s e i n e r t ä g lic h e n Bedeutung a l s B ruchstück, a b g eso n d e rte r T e i l e in e s Ganzen. J ed es von den Fragmenten a ls o ( d i e s e r Bedeutung nach) b i l d e t e in e G anzheit in s i c h , J ed es s c h e in t das q u a si a b s o lu t A b gesch lo ssen e zu s e i n . A ls B e s t a n d t e ile e in e r G anzheit ste h e n s i e in v i e l e r l e i Zusammenhängen und Verbindungen, d ie man e r s t e r fo r s c h e n und en td ecken kann, wenn "das ganze T e il"

(e in e r e l a t i v e E i n h e i t ) , a ls o e in K a p itel durch s e in e E le-mente ergrü nd et w ird.

Eben d ie Fragmente t r e t e n b e i B ö ll in d er R o lle d er e in -1 2

z e ln e n Punkte d er durchschneidenden Stru k tu reb en e a u f, deren u n t e r s c h ie d lic h e r Bezug au f d ie H a u p tlin ie ( d i e G esch ich te von Leni P f e i f f e r ) und das Ausmalen ih r e s P o r tr ä ts v o r dem g e s e l l -s c h a f t lic h e n H intergründe in d er sen k - und w aagerechten Rich-tung e in e n g ew isse n Raum s ä t t i g t . Die H a u p lin ie s e t z t s ic h aus T e i l l i n i e n zusammen. A ls s o lc h e g e l t e n h ie r d ie K a p ite l. Damit e in e räum liche S tru k tu r e in f e s t e s Gefüge i s t , müssen

10

S ieh e in P e t s с h , Wesen und Formen d er E rzäh lk u n st, K a p ite l I I / 1 . Wesen d es E pisch en .

11

Ebd . , in dem selben K a p ite l. 12

V gl. d ie Strukturebene m it d er "durchgehenden H a u p tlin ie " aus dem oben an gefü h rten Z it a t von R. P e tsc h .

(10)

zw ischen ih r e n E i n z e l e i ementen d e r a r tig e Verbindungen b e ste h e n , daß j e d e r Punkt s e in e n s tä n d ig e n P la tz hat und f r e i w i l l i g e s L assen od er W egschieben d e s je n ig e n unm öglich i s t . S o lch e in e K on stru k tion i s t auch d ie E r z ä h lstr u k tu r in dem besprochenen Roman von H ein rich B ö ll.

D ie Fragmente ( a ls o d ie "Punkte"; in räu m lich er Dim ension) u n t e r lie g e n einem lo g is c h -k o n s tr u k tiv e n O rdnungsprinzip. A lle s s c h e in t s e in e n e ig en en P la tz zu haben. Die Anordnung i s t fü r d ie "Handlung", a ls o fü r den e p isc h e n Vorgang von g ro ß er Be-deutung. Im besprochenen V. K a p ite l b i l d e t d ie B eschreibung von L en is A r b e it in d er G ä rtn erei d ie e i g e n t l i c h e Vorgangs-k e t t e . D ie se K ette e r z ä h lt d ie G esch eh n isse aus etwa 2 Jah-ren. D ie E r z ä h lz e it nimmt rund 20 S e ite n T ext in Anspruch. Das K a p ite l b eg in n t au f d er lä n g s e r s tr e c k te n L in ie in einem konkreten h is t o r is c h e n Z eitp u n k t (und zwar in dem Jahr 1942/ /1 9 4 3 ) . Der Form nach i s t das e in B e r ic h t, in dem s i c n d er B erich ten d e zweimal auf d ie A ussage P e lz e r s b e r u ft , d er ein en Z entralpunkt fü r d ie G esch eh n isse im ganzen K a p ite l b i l d e t . Das einm al geb rau ch te Wort "römem" i s t e in Faden, d er zum n ä ch sten Fragment fü h r t. D rei Personen in sgesam t tauchen h ie r au f; e in e r d er genannten wird das fo lg e n d e Fragment gewid-met. G ew isse E r e ig n is s e , von denen im n ä ch sten A b sc h n itt ge-sprochen w ird , f a l l e n in d er Z e it zusammen. A lso das Z e it -an aloge d ie n t h ie r a l s V erbindungselem ent (od er -fa d e n ) zu dem Ganzen. Objekt d es n ä ch sten Stü ck es i s t H erib er t Kremp, d

es-sen Namen w ir je d o c h in dem z w e ite n tfe r n te n Fragment begeg-nen. In dem daraufkommenden d r i t t e n Fragment wird e s von d r e i Weibern e r z ä h lt , d ie m it H erib er t und Leni g e a r b e it e t haben. Das B indeelem ent zu dem n ä ch sten K a p ite l i s t d ie in dem l e t z -te n A b sc h n itt genann-te Person von B o ris L. K oltovsk y.

D ie A b h ängigk eiten und R e la tio n e n zw ischen den e in z e ln e n Stru k tu relem en ten werden vorw iegend a u f e in e li n e a r e Weise a u f-g e s u c h t. D ie se L in e a r it ä t b e d e u te t ab er k ein esw egs "Gerad-l i n i g k e i t " . S ie i s t e in v e r z w e ig te s N etzsy stem , in dem d ie Richtung nach Votw ärts ü b e r w ie g t, doch auch e in Rückwärts und S eiten sp ru n g n ic h t au sg esch lo ß en s in d . A ls B in d e g lie d e r zw i-schen den E r e ig n is k e tte n t r e t e n v o r a llem Personen a u f, aber n ic h t nur - o f t sin d das g e w is s e S tic h w o r te , e in e F e s t s t e l -lu n g , e in Datum, e in G egenstand. Im besprochenen V. K a p itel

(11)

s i e h t d ie R e ih en fo lg e so aus: K ra n z-K ra n zb in d erei-P elzers G ä r tn e r e i-L e n is d o r t ig e A r b e it -ih r e L iebe-G eburt ih r e s Sohnes. J e nachdem, w elch e h i s t o r i s c h e Z e it s t r e c k e das Fragment um faßt, i s t s e in e Dauer ("Länge") u n t e r s c h ie d lic h . A ls überwiegend g i l t d ie ch r o n o lo g isc h e Ordnung und z e i t l i c h e F o lg e. N ic h ts s t e h t außer d e r p rob lem a tisch en L in ie . Nur d ie B ezo g en h eit au f s i e i s t von v e r s c h ie d e n e r S tärk e und E ntfernung. Den Vorgang b ild e n h ie r n ic h t nur d ie Rekonstruktionsbem ühungen, d ie Zu-sam m enstellung d er Fakten und E r e ig n is s e - auch F e s t s t e l l u n -g en , Andeutungen, B eschreibungen und R e la tio n e n gehören dazu. Das S tru k tu rn etz k en n zeich n et s i c h d a b ei durch b esondere D ic h te , n ic h t nur im räu m lich en , sondern auch im z e i t l i c h e n A sp ek t. Der Grund d afü r i s t d ie in n er e Verwebung, Über- sch n eidu n gen , das Aufdecken von Meinungen, A ussagen, Beobach-tungen von e in z e ln e n P ersonen - das z u g le ic h dem E rzä h lten den o b je k tiv e n C harakter v e r l e i h t . D e u tlic h wird d ie R o lle und P o s it io n d es V e rf. a l s l i t e r a r i s c h e n E r z ä h le r s. Auf d ie Objek- t iv a tio n s te n d e n z w e is t d ie g r a f is c h e T ex ta n la g e w ie .a u c h d ie T atsach e a u f, daß von den Bemühungen d es V e r f. in d er d r i t -te n Person e r z ä h lt w ir d , nach ihm z i t i e r t , was man ihm gesta n d en h a t t e .

D iese O b j e k tiv a tio n s e ffe k t e werden noch durch d ie Einführung d er d is t a n z ie r t e n Form d es P rä teritu m s v e r s t ä r k t , in w elch er das E r z ä h lte und auch d ie w enigen Verf.-Kommentare d arge-l e g t worden s in d . So l i n e a r wird a ls o e in e g e w is s e Fläche d es konkreten B ild e s b e sch rieb en und e r f o r s c h t . D ie alld im en -s io n a le n Recherchen im Rahmen d er e in z e ln e n K a p ite l s e t z e n den s tr u k tu r a le n Aufbau d er W ir k lic h k e it a i s K o n stru k tio n sp rin -z ip voraus ' und d i e s e s , d er Reihe nach, p r o j i z i e r t a u f d ie Art a e r D a r stellu n g von a l l e n m öglichen Zusammenhängen in n e r -h alb d e r S tru k tu r. D ie W ir k lic h k e itsfo r sc h u n g i s t b e i B ö ll v o r allem a u f d ie Untersuchnung d er R e la tio n e n zw isch en den Men-sch en g e r ic h t e t (denn d ie im Roman b esc h r ie b e n e R e a lit ä t i s t ohne Menschen ga r n ic h t d en kb ar). Es i s t k en nzeich nend , w ie regelm äßig d er L eser m it den R om angestalten v e r tr a u t gemacht w ird . Ein K a p ite l zu l e s e n , b e d e u te t e in e neue Menschengruppe kennenzulernen (im K a p ite l V sin d e s in sgesam t 14 Personen» G ä r tn e r e ic h e f W alter P e lz e r , s e in e Frau Eva, A lb e r t- Grundtsch - G ä rtn er, H erib er t Kremp - G a r te n a r b e ite r , s e in e E lte r n ; Frau

(12)

L iane H ölthohne, Marga Wenft und I l s e Kremer - P e lz e r s A rbei-te r in n e n ; Kreraers g e f a l l e n e r Sohn - E rich ; F rieda Zeven und Helga H euter - K ranzbinderinnen; e in anonymer G a rte n a r b e iter). Aber e s b ed eu tet auch, d ie L eb en sg esch ich ten d i e s e r Menschen wahrzunehmen. Denn J ed er A b sch n itt b i l d e t e in e S tory fü r s i c h , e r i s t e in anderes Motiv in dem ganzen B ild e . J ed e G e s ta lt wird von den anderen b e tr a c h te t und c h a r a k t e r is ie r t und das-s e lb e b e t r e i b t s i e den anderen gegenüber ( p o in t o f v ie w - -T e c h n ik ).

D ie in einem K a p ite l gesam melten und d a r g e s t e l lt e n P erso-nen sin d m itein a n d er n a tü r lic h z ie m lic h nah verbunden - s i e b ild e n e in e Gruppe von einem g e w isse n V erw andtschaftsgrad ( n i c h t nur im Sinne d er p h y s is c h -f a m iliä r e n Zusammengehörig-k e i t ; s i e ste h e n in F re u n d sch a ftsb ezieh u n g en , sin d Arbeitskam - meraden, z u f ä l l i g e B eobachter u s w .) . Da B ö ll den Roman den H a u p tg e sta lte n (L en i, B o r is , Lev) gewidmet h a t, w e is t das auf den hohen Grad d er I d e n t i f i k a t io n d es S ch öp fers mit s é in e n l i t e r a r i s c h e n Produkten h in . S ie sin d Exponenten e in e r W elt, de-nen B ö ll d ie Züge e in e s Gegenm odells g i b t , a ls o fe r n dem h errschenden E r fo lg s - und P ro fitd en k en . Eine L ie b e s g e s c h ic h te mit einem Russen, r e k o n s tr u ie r t im S p ie g e l d er ö f f e n t l ic h e n Mei-nung erm ö g lich t e s , über 40 Jahre d e u tsc h e r G esch ich te zu r e f l e k t i e r e n . Die h i s t o r i s c h e E ntwicklung wird in den a l l t ä g -lic h e n R eaktionen und L ebensgew ohnheiten d er k le in e n Leute e in g e fa n g e n , d eren H elden b e i B ö ll k ein e g e s c h i c h t l i c h e R ele-vanz zukommt.

Durch d ie g leich sa m gebrochene E rzä h lw eise umfaßt d er Ro-man mehr a l s nur L en is S c h ic k s a l und d ie z u f ä l l i g e n Meinungen ih r e r Z e itg e n o sse n über s i e . Auf s o lc h e Weise e n t s t e h t auf 400 S e ite n d es Buches e in e 4 0 -j ä h r ig e D eutschlandsm osaik in d er I n te r p r e ta tio n B ö l l s , w ir k lic h e in r i e s i g e s Gruppenbild m it Dame.

Die v o rg esch la g en en und d a r g e le g te n Überlegungen zum Thema "B öll in e in e r neuen Form" sin d Ausdruck u n s e r e r Meinung, daß d er besprochene Roman von H. B ö l l , d er in s e i n e r E rzä h lw eise und - t e c h n ik s e h r d e u t lic h von den frü h eren Werken d es V

erfas-s e r erfas-s u n t e r s c h ie d lic h i s t , in d ie s e r Zusammenstellung wohl a l s modern g e l t e n kann. W enigstens d ie oben genannten Elemente d er S tiu k tu r und E rzä h lw eise werden d afü r sp rech en . V ie

(13)

l-l e i c h t deswegen w irk t d er tr a d itio n sg eb u n d en e A utor, d er rea-l i s t i s c h e S c h reib er B ö ll so u n v e r h o fft überraschend au f s e in e L eser. Jedoch d er V ersuch, immer w ied er d ie s e lb e Thematik (Das G e s c h ic h t lic h - G e s e lls c h a f t lic h e ) m it anderen, neuen forma-le n M itt e ln zu g e s t a l t e n , i s t ihm, u n se res E ra ch ten s, g u t g elu n g en . Das macht den Roman "Gruppebild m it Dame" zum in -te r e s s a n -te n Objekt d er l i t e r a r i s c h e n , s tr u k tu r a le n und a n aly-t is c h e n Unaly-tersuchungen.

I n s t y t u t F i l o l o g i i Germańskiej UL

M ałgorzata P ó łr o la

"0 STRUKTURZE POWIEŚCI HEINRICHA BÖLLA: "GRUPPENBILD MIT DAME"

Autorka s ta r a s i ę dać odpowiedź na p y ta n ie , czym ró ż n i s i ę po-w ieść "Gruppenbild m it Damę" (1973) od opublikopo-w anej i tłum aczonej d o ty ch czas p rozy H. B ö lla - p is a r z a uznawanego i u zn ającego s i e b i e za t r a d y c j o n a li s t ę w obu asp ek ta ch je g o l i t e r a t u r y : formalnym i tematycznym. Aby ukazać p o z y c ję p is a r z a we w sp ó łcze s-n ej l i t e r a t u r z e z a c h o d n io n ie m ie c k ie j, k r e ś l i obraz s y t u a c j i l i -t e r a c k ie j w o k r e s ie pows-tawania omawianej p o w ie ś c i.

Autorytatywnym o d n ie sie n ie m teoretyczn ym J e s t tu R. P etsch ze swoją t e o r i ą i s t o t y i formy s z t u k i n a r r a c ji.

W a r ty k u le skoncentrowano s i ę na dość szc zeg ó ło w e j a n a li z ie wybranego r o z d z ia łu p o w ie ś c i jak o miarodajnym egzemplum c a ł o ś c i p o w ie śc io w e j.

W nioski, w yn ikające z przeprowadzonej a n a liz y prowadzą, zda-niem a u to r k i, do s tw ie r d z e n ia , i ż H. B ö ll w omawianej pow ieś-c i p o słu g u je s i ę te ieś-c h n ik ą zdeieś-cydowanie o d b ieg a ją cą od tr a d y c y jn ej n a r r a c ji i te n udany eksperym ent form alny upoważnia do o k r e ś le n ia t e j ż e p o w ie ś c i jako zn aczącego przyczynku autora do sprawy powie-ś c i n ow oczesn ej, a jak o taka stan ow ić może ona in t e r e s u j ą c y przedm iot badań s tr u k tu r a ln o -a n a lity c z n y c h .

Cytaty

Powiązane dokumenty

Upodobnienie wniebowzięcia Maryi do zmartwychwstania Jej Syna przede wszystkim zasadza się na modlitewnej postawie, o ile jednak modlitwa Jezusa stanowi rozmowę z Ojcem na temat

Znacz¹co rozbie¿ne tendencje (przyrostu mocy w KSE i pomniejszania konsumpcji i obci¹¿eñ szczytowych z uwzglêdnieniem bilansu wymiany zagranicznej oraz ob- ci¹¿eñ

A m aquette o f D eir el-Bahari with its temples was included, and rich photographic material illustrating the restoration works in the temple of H atshepsut and

Świadczy o tym pismo Soprunienki skierowane tego dnia do szefa Głównego Zarządu Wojsk Konwojowych NKWD ZSRR komdywa Władimira Szarapowa, zawia- damiające, że wobec

Badania prowadził dr Leszek Wojda przy współudziale

[r]

Łukasz Rejniewicz..

Besonders schwierig ist die M anifestation solcher Fähigkeiten a u f dem Gebiet der literarischen Ü bersetzung (auch der Eigenübersetzung), wo ästhetische W erte