Problemy związane z badaniami przemian mentalności zbiorowej

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 712. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2006. Andrzej Słaboń Katedra Socjologii. Problemy związane z badaniami przemian mentalności zbiorowej 1. Wprowadzenie Tematem artykułu jest analiza sposobów rozpoznawania i wyjaśniania zmian mentalnych współczesnego społeczeństwa. Na tej podstawie podejmuje się próbę identyfikacji zachodzących obecnie przemian mentalności. Zmiany w sferze mentalnej traktowane są tutaj jako element przemian cywilizacyjnych. Przyjmuje się, że przemiany cywilizacyjne (oraz kulturowe) są wewnętrznie powiązanym kompleksem zmian wzajemnie na siebie oddziałujących i wzajemnie się dopełniających. Zasadniczy problem dotyczy możliwości rozpoznawania zmian mentalnych. Pod uwagę bierze się tu różnorodne zmiany kulturowe dokonujące się we współczesnych społeczeństwach, zakładając, że zmiany mentalne zachodzące w społeczeństwie będą się przejawiać w zmianach kulturowych. Trudność polega jednak na rozpoznaniu oraz uporządkowaniu wielości często wzajemnie przeciwstawnych zmian. Obecnie nie wiadomo, które z tych zmian są przejawem jakichś głębszych tendencji, a które zjawiskiem efemerycznym. Aby na ten problem znaleźć odpowiedź, niezbędne jest skonstruowanie modelu pozwalającego zrozumieć sens dokonujących się przeobrażeń. W artykule proponuje się spojrzeć na zmiany mentalne w kontekście procesów kompensacyjnych oraz zmian sposobów konstruowania poczucia sensu. 2. Dlaczego mentalność? Potrzeba badania dynamiki zjawisk społeczno-kulturowych nie budzi w socjologii najmniejszych wątpliwości – stanowi integralną część tej dyscypliny. Wystarczy wspomnieć zaproponowany przez Augusta Comte’a podział socjologii na statykę. ZN_712.indb 39. 1/30/08 1:12:23 PM.

(2) Andrzej Słaboń. 40. i dynamikę społeczną. Głównym przedmiotem badania w obrębie dynamiki społecznej są kwestie dotyczące zmian społecznych. Problemy zaczynają się jednak pojawiać przy próbie wskazania, w jaki sposób badać tę dynamikę społeczną. Uzasadnienia wymagać może sama potrzeba badania zmian mentalnych. Wprawdzie mentalność może być równie dobrym przedmiotem zainteresowania badawczego jak każdy inny temat, jednak wątpliwości mogą dotyczyć relacji mentalności do innych „czynników” zmiany. Mentalność rzadko kiedy uznawana jest za główny (podstawowy, najistotniejszy) czynnik determinujący zmiany społeczne. Zmiany mentalne zazwyczaj traktowane są jako czynnik towarzyszący zmianom w sferze technicznej, społecznej, organizacyjnej etc. Termin „mentalność” wzięty z języka potocznego używany jest w różnych znaczeniach. Przez mentalność rozumieć można pewien syndrom cech umysłowych, ocen, sposobów wartościowania oraz emocjonalnych wzorów reagowania (zachowania) występujący w jakiejś zbiorowości. Pojęcie to charakteryzuje cechy umysłowe (łac. mentalis – umysłowy) jednostek tworzących pewną zbiorowość. Mówiąc o mentalności ma się zatem na myśli pewne wspólne (podobne) cechy występujące u znacznej liczby członków danej zbiorowości. Odmienna kwestia dotyczy wymiaru temporalnego. Mentalność to względnie trwałe cechy. Krótkotrwałe zmiany powodowane przez mody i „kaprysy” społeczne trudno uznać za zmiany mentalne, chociaż zjawiska te mogą być ich przejawem. Trzeci wymiar zmian mentalnych dotyczy ich relacji do świadomości społecznej. Cechy mentalne, a tym bardziej zmiany mentalne, częstokroć nie są sobie nawet uświadamiane przez członków zbiorowości. Ten brak świadomości nie musi być całkowity. Niektóre cechy bądź zmiany są dostrzegane, inne nie. Termin „mentalność” jest wieloznaczny, różni autorzy używają go w nieco odmiennym rozumieniu. Zróżnicowana jest także praktyka badawcza odnosząca się do śledzenia przemian mentalności społecznej. Dostrzec tu można orientacje zarówno o charakterze naturalistycznym, jak i humanistycznym. Mentalność może być rozumiana w dwojaki sposób: (1) jako cecha wspólna w obrębie jakiegoś społeczeństwa w danym okresie (takie ujęcie widoczne jest np. w koncepcji P. Sorokina); (2) jako cecha charakterystyczna różnych środowisk – np. mentalność mieszczańska, kupiecka, związkowa (aspekt podmiotowy), lub jako cecha charakterystyczna dla określonej sfery aktywności – np. mentalność społeczno-polityczna, ekonomiczna, obyczajowa, tożsamościowa (aspekt przedmiotowy). Zarówno w pierwszym, jak i drugim przypadku mentalność to pewna cecha wytwarzająca spójność między różnymi elementami, takimi jak wartości, styl życia, sposoby oceniania, Zob. M. Pacholski, A. Słaboń, Słownik pojęć socjologicznych, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2001, s. 100–101. . Warto zauważyć, że podobne kwestie występują w przypadku badania charakteru narodowego. . ZN_712.indb 40. 1/30/08 1:12:23 PM.

(3) Problemy związane z badaniami przemian mentalności zbiorowej. 41. waloryzowania i interpretowania różnych aspektów rzeczywistości, a także sfera ideologii, świadomości zarówno indywidualnej, jak i zbiorowej. Zmiany mentalne to wytwarzanie w odmienny sposób wspomnianej spójności. Często wiąże się to wpierw z destrukcją wcześniejszego sposobu jej wytwarzania, chociaż nie jest to konieczne. Niekiedy obok siebie mogą funkcjonować odmienne typy mentalności. Pozwala to mówić o wielości mentalności. Prędzej czy później dochodzi między nimi do „kolizji”. Przybrać ona może formę debaty publicznej lub konfliktów społecznych. Pojawia się pytanie o relacje, jakie występują między tymi typami. Mentalność może być także ujmowana jako „struktura głęboka” – jako przyjęte w danej zbiorowości sposoby waloryzowania, oceniania, myślenia. Szerokie spektrum zmian „powierzchniowych” – np. kaprysy, mody, zabawy – stanowią przejaw zmian dokonujących się głębiej. W ten sposób – przez analizę zmian zjawisk pozornie błahych – można rozpoznawać, jak dokonują się zmiany głębokie. Część tych zmian powierzchownych jest krótkotrwała (np. „szaleństwa” mody), ale ujawnia ona zjawiska głębsze. Zmiany mentalne ujmowane są w tym przypadku jako przejaw zakwestionowania ukrytych założeń, logiki systemowej. Dlaczego mentalność, przy całej nieokreślności tego pojęcia, uznaje się tu za istotny element zmiany społecznej? Wskazać można kilka powodów. Zmiany mentalne odnoszą się do zmian sposobów myślenia, wartościowania, kategoryzowania, oceniania i waloryzowania przyjętych w obrębie jakiejś zbiorowości w pewnym okresie. Zmiany mentalności uznać można za swoistą „wypadkową” różnych „czynników” zmiany. Tak zwane oddziaływania „twarde” – relacje rzeczowe, ekonomiczne, techniczne itd. – znajdują zazwyczaj swój wyraz w przekształceniach mentalnych. Zmiany mentalne uznać można zatem za następstwo oddziaływania różnych elementów środowiska społecznego. Z drugiej jednak strony zmiany mentalne warunkują przebieg procesu zmian dokonujących się w obrębie społeczeństwa. To, w jaki sposób poszczególne jednostki waloryzują otaczającą rzeczywistość, wpływa w zasadniczy sposób na ich działania, a w konsekwencji na współtworzone przez te jednostki procesy społeczne. Występowanie tego typu oddziaływania nie oznacza jednak, że wszelkie procesy społeczne (zwłaszcza procesy zmian) są efektem intencjonalnych oddziaływań ze strony indywidualnych podmiotów. 3. Uwarunkowania poznawcze i ich konteksty Badanie zmian mentalnych w obrębie społeczeństwa wyłania szereg pytań dotyczących samej możliwości rozpoznania tych zmian. Przede wszystkim – jak wskazywano – pojęcie mentalności i zmian mentalnych jest wysoce mało precyzyjne. Jeśli pojęcia te jakoś określić i zoperacjonalizować, to pojawia się pytanie,. ZN_712.indb 41. 1/30/08 1:12:23 PM.

(4) 42. Andrzej Słaboń. czy zmiany mentalne mogą dokonywać się w obrębie całej zbiorowości, czy też jedynie w jakiejś jej części. Jeśli przyjmie się drugą możliwość, pojawia się z kolei problem, jak duża ma być ta część. Odpowiedź na to pytanie jest dodatkowo ściśle powiązana z przyjętymi założeniami dotyczącymi ontologii społeczeństwa. W społeczeństwie wewnętrznie zróżnicowanym trudno oczekiwać, że zmiany mentalne będą ujawniały się w całym społeczeństwie, a więc u wszystkich jego członków. Jeśli ograniczyć rozważania do tego typu przypadków, to wiele zmian musiałoby zostać pominiętych. Pod uwagę brane byłyby tylko zmiany o zasięgu powszechnym, odnoszące się do kwestii wspólnych dla wszystkich członków zbiorowości. Z perspektywy procesualnej trzeba wskazać, że ten typ zmian nie dokonuje się od razu; wymaga on stosunkowo długiego czasu. Można zatem przyjąć, że zmiany „cząstkowe” ujawniające się tylko w jakimś segmencie zbiorowości poprzedzają każdą zmianę całościową. Tylko niektóre spośród zmian „cząstkowych” obejmują, w efekcie końcowym, całą zbiorowość. Zmierzając do rozpoznania zmian mentalnych wskazane jest zwrócić uwagę nie tylko na zmiany całościowe, lecz także (a może przede wszystkim) na zmiany dokonujące się w pewnych segmentach społeczeństwa. Przy tego typu podejściu wyłaniają się kolejne problemy. Dotyczą one prawomocności generalizacji. Niektóre z zaobserwowanych zmian mogą mieć charakter ograniczony do jakiegoś wąskiego kręgu osób bądź charakter krótkotrwały. W odniesieniu do zmian mentalnych chodzi jednak o zmiany posiadające szerszy zakres i większy stopień trwałości. Jak zatem rozpoznać, które spośród zachodzących obecnie zmian będą trwałe i szeroko zakresowe, a które krótkotrwałe bądź marginalne? Uzyskanie pewności w tym zakresie możliwe jest tylko ex post. Wyłania się tu problem teoretyczny dotyczący możliwości predykcji. Z tej perspektywy wskazane jest poszukiwanie jak najszerszego spektrum zmian, aby możliwe było dostrzeżenie występujących w ich obrębie tendencji. Tylko w takim przypadku pojawia się szansa, że dokonujące się zmiany mentalne zostaną trafnie rozpoznane. Pewną ułomnością takiego podejścia jest jednak okoliczność, że może pojawić się bardzo wiele, często wzajemnie sprzecznych, przejawów zmian mentalnych. Te różne propozycje formułowane są zazwyczaj we wzajemnie nieprzystawalnych kategoriach, charakteryzują się odmiennym stopniem szczegółowości, dotyczą odmiennych aspektów badanej rzeczywistości. W obrębie odmiennych perspektyw teoretycznych wskazuje się inne symptomy zmian mentalnych, uznawane za istotne. Tego typu sytuacja występuje we współczesnej socjologii. Ten swoisty „nadmiar” wskazywanych zmian wymaga jakiegoś uporządkowania. Oczywiście trudno liczyć tu na daleko idącą zgodę między przedstawicielami odmiennych opcji – nie o to tu zresztą chodzi. Wskazywane zmiany mogą stać się jednak podstawą ich spójnego powiązania. Niektóre odnotowywane zmiany siłą rzeczy muszą się powtarzać. Na tej podstawie można poszukiwać elementów pominiętych. Tego. ZN_712.indb 42. 1/30/08 1:12:24 PM.

(5) Problemy związane z badaniami przemian mentalności zbiorowej. 43. typu próby systematyzowania wskazywanych zmian wydają się jednak skazane na niepowodzenie, o ile nie zostanie wypracowany jakiś spójny sposób wyjaśniania dokonujących się przemian, w tym także przemian mentalnych. W tym kontekście pojawiają się „klasyczne” pytania formułowane w obrębie teorii zmiany społecznej – o źródła zmian oraz ich uwarunkowania. Zasadność stawiania tych pytań bywa jednak coraz częściej kwestionowana. Przyjmowane a priori założenia dotyczące zmian (o postępie, o jednokierunkowym rozwoju) są negowane. Praktyka badawcza dotycząca problemów rozpoznawania zmian mentalnych napotyka na jeszcze jedno ograniczenie – badaniu podlegają zjawiska i procesy, które kształtuje sam poznający podmiot. W naukach społecznych jest to sytuacja dosyć często spotykana, tym niemniej stwarza ona poważne implikacje. Pojawia się pytanie, w jakim stopniu na możliwość rozpoznania (dostrzeżenia) pewnych zmian mentalnych wpływa sytuacja, w której badacz warunkowany jest przez procesy, które bada. Pytanie to dotyczy możliwości przekroczenia ograniczeń poznawczych, którym człowiek podlega. Ukształtowana w danym czasie mentalność może czynić niemożliwym dostrzeżenie jej własnych cech charakterystycznych. Zawarte w każdym typie mentalności kryteria wartościowania, oceniania, kategoryzowania otaczającej rzeczywistości mogą prowadzić do ukształtowania się koherentnego i samowzmacniającego się systemu wzajemnych uzasadnień. W efekcie podtrzymywany jest zawarty w ich obrębie sposób postrzegania i waloryzowania różnych elementów bądź aspektów rzeczywistości. Utrudnia to przezwyciężenie (zmianę) tej mentalności, nie pozwala na zauważenie jej ograniczeń, ułomności, a także negatywnych następstw. Występujący w sferze mentalnej system wzajemnych uzasadnień poszczególnych jej elementów pozwala wyjaśnić trwałość określonego typu mentalności w jakimś społeczeństwie. Jednak w jaki sposób dokonuje się zmiana mentalności? W jaki sposób dochodzi do tego, że system wzajemnych wzmocnień między różnymi komponentami ulega stopniowej (lub nagłej) dezintegracji? Istotną rolę odgrywa tu – jak się wydaje – aspekt emocjonalny. W niektórych przypadkach pojawia się swoiste zauroczenie nowymi wzorami, odejściem od tego, co znane. Pojawiają się ideolodzy propagujący nowe wartości, odrzucający tradycję, lansujący odmienny od dotychczasowego sposób postrzegania pewnych zjawisk i zachowań społecznych. Z chwilą jednak urzeczywistnienia tych nowych propozycji stają się one czymś „normalnym” i wtedy łatwiejsze jest dostrzeżenie ich ograniczeń; możliwe staje się ich przezwyciężenie. Zanika walor „nowości”, pozwalający określać własną tożsamość na zasadzie kontrastu, w stosunku do przedstawicieli „starej” mentalności. Dlaczego jednak pojawia się wspomniane zauroczenie nowymi wzorami? Jak dochodzi do ich powstania? Inny sposób wyjaśniania, jaki można tu zastosować, to odwołanie do koncepcji kompensacji, o czym będzie mowa w dalszej części pracy.. ZN_712.indb 43. 1/30/08 1:12:24 PM.

(6) 44. Andrzej Słaboń. Badanie zmian mentalnych to badanie zmian, którym badacz sam podlega. Zmiany mentalne znajdują wyraz w różnych zachowaniach, dlatego aby je rozpoznać, można analizować postrzegane zmiany wzorów zachowań. Czy układają się one w jakiś spójny model? Czy się wzajemnie dopełniają? Namysł nad zmianami, nawet jeśli zbliża się raczej do sztuki niż nauki, jest nieodzowny. Jest to forma samowiedzy, autorefleksji, która kształtuje nasze myślenie o sobie samych (tożsamość), a zarazem wpływa na zachowania i działania, w ten sposób kształtując rzeczywistość. Aby rozpoznawać zmiany kulturowe, należy poddawać analizie wszelkie nowe „wariactwa” pojawiające się w życiu społecznym. Za tymi pozornie błahymi sprawami kryją się nowe tendencje, przewartościowania, zmiany mentalne, zmiany wrażliwości społecznej. W jaki jednak sposób odróżnić „ważne” od „mało ważnego”, kaprysy społeczne (fads) od zmian trwałych? Za ważne uznaje się zazwyczaj to wszystko, co prowadzi do „poważnych” następstw. Jest to jednak wyjaśnianie typu ex post. Trzy problemy – problem eksplanacji, predykcji i wartościowania – są tu wzajemnie powiązane. Rozwiązaniem może być ujmowanie kompleksu zmian, nie jednej zmiany pojedynczo (chociaż to także), ale wielu zmian w różnych dziedzinach. Ta sama tendencja może ujawniać się na różne sposoby. To, co „ważne” i nowe, może ujawniać się tylko na obrzeżach, gdyż wartości centralne są silnie chronione. Dlatego zmiana dokonuje się przez zmianę otoczenia. „Centrum” przenosi się na „peryferie”. Z tej perspektywy badanie marginaliów okazuje się istotne. Rozpoznawanie zmian mentalnych dokonywać się może na dwa sposoby. Pierwszy, który określić można jako ujęcie systemowe, polega na analizie kompleksu różnorodnych zmian dających się zaobserwować w obrębie jakiejś zbiorowości. Pod uwagę bierze się wiele różnych zmian i poszukuje się ukrytej logiki systemu kulturowego, odkrywane są strukturalne powiązania między tymi zmianami, dąży się do odkrycia wzoru kulturowego. Drugi sposób to ujęcia idiograficzne, jednostkowe; pod uwagę bierze się pojedynczą zmianę i próbuje się rozpoznać jej znaczenie. W tym ujęciu analizie poddaje się wspomniane zjawiska „marginalne”, „wariactwa” i kaprysy społeczne. Na tej drodze próbuje się rozpoznać zmiany „głębokie” zachodzące w kulturze. Te dwa typy ujęć są komplementarne. Różnica między nimi dotyczy raczej rozkładu akcentów. 4. Mentalność w ujęciu systemowym W ujęciach systemowych (lub holistycznych, integracyjnych) próbuje się ukazać wzajemne powiązania między różnymi elementami rzeczywistości społecznej. W ujęciu najszerszym zmierza się do wypracowania modelu przemian cywilizacyjnych. Bada się wzajemne relacje między gospodarką, strukturą społeczną, poli-. ZN_712.indb 44. 1/30/08 1:12:24 PM.

(7) Problemy związane z badaniami przemian mentalności zbiorowej. 45. tyką a kulturą. W ujęciach węższych bada się zmiany wyłącznie w obrębie sfery kulturowej. Zarówno pierwszy, jak i drugi typ ujęć widoczny jest np. w koncepcji supersystemów Pitirima Sorokina. Wskazując charakterystyczne cechy supersystemów, czyli typów zintegrowanej kultury, P. Sorokin pisał: „Każdy z nich posiada specyficzną umysłowość, własny system prawdy i wiedzy, własną filozofię i sposób ujmowania świata; własny system dobra i zła; specyficzne formy sztuki i literatury; odrębne zasady moralne, prawa, kodeksy postępowania; dominujące formy stosunków społecznych, własną polityczną i ekonomiczną organizację oraz odrębny typ osobowości ze specyficzną mentalnością i zachowaniem”. Przyjmując jako punkt wyjścia to ujęcie widać, że badanie zmian mentalności winno być powiązane z szerszym kontekstem zmian zachodzących w poszczególnych dziedzinach kultury. Zmiany te wzajemnie się warunkują i wzmacniają. W tym ujęciu jednak wyłania się także pytanie o źródła zmian. Zbyt silna integracja poszczególnych elementów może bowiem czynić zmianę niemożliwą. W obrębie współczesnego społeczeństwa można wskazywać wiele zmian mentalnych jednocześnie. Problemem jest, jaki związek występuje między tymi poszczególnymi zmianami i na jakiej podstawie dokonuje się oceny ważności każdej z tych zmian. Czy składają się one na jakiś jeden spójny syndrom? Czy w różnych częściach społeczeństwa zmiany mogą przybierać odmienny kształt (kierunek)? Na podstawie tych różnorodnych obserwowanych zmian trzeba określać zmiany tkwiące głębiej, zmiany struktur mentalnych, których zmiany zachowań są jedynie przejawem. Do ujęć systemowych zaliczyć można analizy przemian typów społeczeństw. Jest to bardzo często spotykany sposób wyjaśniania i opisu dokonujących się obecnie przemian kulturowych. Tworzy się różnego rodzaju modele przejścia od jednego typu społeczeństwa do innego. Najczęściej, w ślad za teorią modernizacji, wskazuje się na przejście od społeczeństw tradycyjnych do nowoczesnych. Obecnie dużo uwagi poświęca się przemianom od nowoczesności do ponowoczesności. W tym nurcie mieści się także koncepcja wielokulturowości, przeciwstawiana społeczeństwom homogenicznym. Przemiany mentalne są tu ujmowane jako epifenomen zmian typu społeczeństwa. W gruncie rzeczy tworzyć można dowolne dychotomie i w ten sposób opisywać i wyjaśniać zmiany. Każda dychotomia może być ujmowana jako pewna jedność i przeciwstawiana dowolnemu innemu elementowi – w ten sposób wytwarza się „znaczące różnice”. Wiele spośród powstałych na tej zasadzie dychotomii może mieć wartość heurystyczną. Jednakże zasadnicze pytanie, jakie się tu wyłania, dotyczy możliwości wykroczenia poza sposób myślenia odwołujących się do dychotomizacji. Trzeba zauważyć, że już sama wielość wytworzonych dychotomii . ZN_712.indb 45. P.A. Sorokin, Social and Cultural Dynamics, vol. 1, New York 1937, s. 67.. 1/30/08 1:12:24 PM.

(8) Andrzej Słaboń. 46. stanowić może sposób ich przezwyciężenia. Modele przejścia odwołujące się do dychotomicznych typów społeczeństw przyjmują implicite założenie o wewnętrznej jednolitości tych wyróżnionych społeczeństw. Pomija się tu okoliczność, że każde społeczeństwo jest wewnętrznie zróżnicowane i przejście nie dotyczy całego społeczeństwa, lecz jego elementów. Z reguły elementy starego porządku utrzymują się nadal, współwystępując z nowymi. Zmiany społeczne wskazywane w różnych koncepcjach tranzytologicznych umożliwiają wyodrębnienie zmian mentalnych uznawanych za szczególnie doniosłe. Przykładowo, w kontekście teorii modernizacji wskazuje się – za Maxem Weberem – na rosnącą racjonalizację zachowań w obrębie społeczeństw współczesnych. Wiąże się to z niewątpliwymi osiągnięciami badań naukowych i rozpowszechnieniem, przez system edukacyjny, światopoglądu „nowoczesnego”, odwołującego się do myślenia racjonalnego. Konsekwencją takiego stanu rzeczy było „odczarowanie świata” prowadzące nie tylko do odrzucenia sposobu myślenia odwołującego się do przesądów i zabobonów, ale także do nasilającej się laicyzacji. W podobnym duchu Emil Durkheim wskazywał na przemiany typów solidarności – i towarzyszące temu przemiany mentalne – w kontekście zmian form społecznej organizacji wynikającej z rosnącego podziału pracy w nowoczesnych społeczeństwach. Przemiany mentalne rozpatrywać można również w kontekście koncepcji wielokulturowości oraz społeczeństwa ponowoczesnego. Przejście od społeczeństwa jednolitego (unifikacyjnego) do wielokulturowego (pluralistycznego) powoduje zmianę sposobów tworzenia mentalności. Kategorię wielokulturowości odnosić można nie tylko do społeczeństw zróżnicowanych narodowościowo lub etnicznie, lecz także do społeczeństw jednorodnych pod tym względem. W takim przypadku pojęcie to dotyczy wielości systemów normatywnych występujących w zbiorowości. Wielokulturowość jest czymś więcej niż pluralizmem. Wielość porządków normatywnych występujących we współczesnych społeczeństwach jest już czymś uznawanym za oczywiste. Różne dziedziny aktywności człowieka charakteryzują się odmiennym systemem norm i wartości. Inne wartości obowiązują w pracy, inne w domu, na ulicy, w grupie koleżeńskiej. Różne przedziały czasu (np. czas pracy–czas wolny) wzajemnie się kompensują. W społeczeństwie wielokulturowym problemem staje się „wspólny mianownik” – wartości wspólne dla wszystkich. Zazwyczaj są to jakieś bardzo ogólne układy normatywne, które mogą być zaakceptowane przez wszystkie środowiska. W koncepcji wielokulturowości zawarta jest strategia skierowana na przeformułowanie E. Durkheim, O podziale pracy społecznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999.. . Zob. J. Kurczewska, Odkrywanie wielokulturowości i współczesne ideologie. Rozważania wstępne [w:] U progu wielokulturowości. Nowe oblicza społeczeństwa polskiego, red. M. Kempny, A. Kapciak, S. Łodziński, Oficyna Naukowa, Warszawa 1997. . ZN_712.indb 46. 1/30/08 1:12:25 PM.

(9) Problemy związane z badaniami przemian mentalności zbiorowej. 47. kultury dominującej (większościowej). W samym terminie „kultura dominująca” zawarta jest sugestia władzy, podporządkowania lub nawet przymusu. Przeformułowanie kultury dominującej polegać ma na wzajemnym dopasowaniu kultury większościowej i mniejszościowej. Innymi słowy, kultura „dominująca” sama ogranicza własną dominującą pozycję i umożliwia autonomiczny rozwój kulturom mniejszościowym. Sytuacja ta prowadzi niekiedy do odwrócenia ról – kultury mniejszościowe uzyskują dominującą pozycję, a większość staje się „mniejszością”. Prowadzi to niejednokrotnie do spotęgowania społecznych animozji między środowiskami tych różnych kultur. W skrajnych przypadkach przybiera to formę „wojen kulturowych”. Gra toczy się tu o zmianę reguł gry. Mniejszość czując się dyskryminowana – odwołuje się do systemu wartości większości, aby znieść tę dominację. Efektem toczonych „wojen kulturowych” są zmiany mentalne dokonujące się w szerokiej skali. 5. Problemy kompensacji cech systemowych W ujęciach integracyjnych zmiany mentalne traktowane są jako epifenomen zmian systemu społeczno-kulturowego. Zmiany zachodzące w obrębie systemu generują zmiany mentalne. Oba typy zmian – systemowe i mentalne – są tu wzajemnie skorelowane i się wzmacniają. Niektóre zmiany mentalne mogą być jednak ujmowane w odmienny sposób, jako swoista reakcja kompensacyjna na dominujące cechy systemu społeczno-kulturowego. W ujęciach kompensacyjnych próbuje się wyjaśnić, z czego wynika zmiana. Pełna integracja systemu musiałaby prowadzić do jego całkowitego skostnienia. Zbyt silna (i zbyt szeroka) integracja może być w dłuższej perspektywie czasowej czymś szkodliwym i prowadzić do stagnacji. Cechy systemu generują w jednostkach poczucie braku i reakcję kompensacyjną, która w efekcie zmienia ten system. W ten sposób system sam siebie zmienia. W takim ujęciu problemem pozostaje wyjaśnienie generowania w indywidualnych podmiotach wspomnianego poczucia braku. Procesy kompensacyjne dokonują się nieustannie, lecz potęgują się, gdy system osiąga wysoki stopień wewnętrznej integracji. Jeśli wobec odchyleń od ustanowionej normatywności stosowane są surowe sankcje, to reakcje kompensacyjne przybierają formę eskapizmu lub ujawniają się w dziedzinach „bezpiecznych” (tzn. uznawanych za mało ważne). System wytwarza integrację m.in. w ten sposób, że przyjęte rozwiązania instytucjonalne traktowane są jako stałe i niezmienne. Trwa Zob. J. Mucha, Dominacja kulturowa i reakcje na nią [w:] Kultura dominująca jako kultura obca. Mniejszości kulturowe a grupa dominująca w Polsce, red. J. Mucha, Oficyna Naukowa, Warszawa 1999, s. 26–53.. ZN_712.indb 47. 1/30/08 1:12:25 PM.

(10) Andrzej Słaboń. 48. nie jakiejkolwiek instytucji społecznej wymaga jednak jej ciągłego podtrzymywania. Jeśli ta instytucja traktowana jest jako trwały element ładu, to często może być przedmiotem krytyki, ataków i staje się układem odniesienia umożliwiającym poszukiwanie „czegoś innego”. W rezultacie może nastąpić rozpad tej instytucji, o ile nie uruchomią się tendencje przeciwstawne. Kompensacyjny model wyjaśniania zmian społecznych posiada wiele mankamentów. Przyjmuje się w nim szereg założeń, których zasadność jest co najmniej dyskusyjna (np. założenia antropologiczne, założenia dotyczące sposobu funkcjonowania systemu, założenie o równowadze). Łatwo tutaj wytworzyć sposób uzasadniania „odporny na fakty”. Kompensacja może być rozumiana jako typ eksplanacji lub realnie dokonujący się proces. W pierwszym przypadku podejście to ujawnia funkcje pełnione przez zachowania, a także stwarza możliwość rozpoznania potencjalnych przeobrażeń. W drugim przypadku obliguje do poszukiwania występujących faktycznie oddziaływań o charakterze przyczynowo-skutkowym. Pojawia się dosyć istotna trudność rozstrzygnięcia, czy i kiedy procesy kompensacyjne wystąpią. Wiadomo bowiem, że w niektórych typach społeczeństw (określanych najczęściej jako „tradycyjne”) zmiana występuje rzadko. Dlaczego tam nie ujawniają się tego typu procesy kompensacyjne? Odpowiedzi można szukać w nastawieniu wobec zmiany i innowacji. Pomimo tych zastrzeżeń wydaje się, że koncepcja kompensacji stwarza szansę predykcji oraz rozpoznawania dokonujących się obecnie przeobrażeń kulturowych. Pozwala ująć w sposób spójny wiele różnorodnych tendencji i zjawisk, które z pozoru wydawać się mogą wzajemnie sprzeczne. Koncepcja kompensacji zawarta jest w istocie w wielu orientacjach teoretycznych. Najwyraźniej widoczna jest w funkcjonalizmie – zwłaszcza w założeniu o równowadze systemowej (equlibrium) i homeostazie. Marksizm może być ujmowany jako teoria kompensacji na poziomie makrostrukturalnym, psychoanaliza ukazuje z kolei kompensację na poziomie indywidualnym i kulturowym. Kompensacja dokonuje się przez działania społeczne. Nie znaczy to, że działający aktorzy stawiają sobie jako cel dokonanie kompensacji. Indywidualne reakcje wielu podmiotów na dominujące cechy systemu, a zwłaszcza na jego „braki”, prowadzą do poszukiwania różnych form zachowania odbiegających od przyjętych standardów. Tego typu motywacja, nawet nieświadoma, wytwarza w efekcie reakcję kompensacyjną. Jeśli reakcje kompensacyjne ujawniają się w działaniach społecznych, oznacza to możliwość ich badania empirycznego. Jest to o tyle istotne, że działania wskazują, jakie dominujące cechy systemu są w danym okresie kompensowane. A zatem, to nie badacz w drodze myślowej spekulacji ustanawia dychotomiczne Por. C. Lévi-Strauss, Antropologia strukturalna II, Wydawnictwo KR, Warszawa 2001, s. 343–348. . ZN_712.indb 48. 1/30/08 1:12:26 PM.

(11) Problemy związane z badaniami przemian mentalności zbiorowej. 49. przeciwstawienia, lecz określony sposób postrzegania i odczuwania rzeczywistości znajduje uzewnętrznienie w aktywności niektórych jednostek lub grup. Z drugiej strony, kompensacja może być ujmowana jako typ eksplanacji. Zawarty jest tu sposób ujmowania różnych zjawisk, pozwalający rozpoznawać hipotetyczne związki między nimi. Wspomniano już, że w ujęciu tym zakłada się, iż cechy systemu kształtują w jednostkach (przynajmniej niektórych) poczucie braku i wytwarzają reakcję kompensacyjną. Brak nieuświadamiany kształtuje indywidualne i zbiorowe pragnienia, tęsknoty, marzenia, pożądania. Biorąc pod uwagę dominujące cechy systemu społecznego, można – na zasadzie przeciwieństwa – dokonać wstępnego rozpoznania obszarów odczuwanego braku. W przypadku gdy system społeczny generuje porządek, stabilność, bezpieczeństwo – reakcjami kompensacyjnymi będą zachowania zmierzające w kierunku naruszenia tej stabilności; może to prowadzić do zachowań ekstrawaganckich, destrukcyjnych lub eskapistycznych. Natomiast stan dominujący w okresie dezorganizacji systemowej wywołuje reakcje kompensacyjne zmierzające do stabilności. Jak widać, ujęcia kompensacyjne nawiązują do koncepcji homeostazy. System organizacyjny kształtujący „oficjalne” hierarchie i wartości wytwarza także hierarchię alternatywną i inne kryteria oceniania wprowadzone przez osoby zajmujące najniższe pozycje. Czasami przybiera to formę „fali”, kształtując kult przemocy lub tzw. kultury podziemnej. Wszelka instytucjonalizacja, której istotą są działania schematyczne i powtarzalne, wywołuje reakcję kompensacyjną w postaci zapotrzebowania na działania niestandardowe, osobowość charyzmatyczną, ekstrawagancję. System władzy odwołujący się implicite do różnych form przymusu skłania do tworzenia alternatywnego porządku, powstawania nowych ruchów społecznych, ujawniania się tendencji anarchizujących. Różne typy czasu można ujmować w kontekście kompensacji. Podział na czas pracy i wypoczynku, normalność i karnawał (święto) są tego przykładem. Wakacje i urlop to okres kompensacji. Zauważyć można tendencję do tworzenia nowego podziału. Czas zabawy, święta nie jest traktowany jako okres wyjątkowy, ale jako stan permanentny. Dziedziny aktywności pierwotnie traktowane jako kompensacyjne stają się zasadniczym i jedynym przedmiotem działań. W ten sposób wytwarzana jest nowa forma kompensacji w stosunku do tego, co początkowo pełniło tego typu funkcję (a więc kompensacja kompensacji). Procesy kompensacyjne ujawniają się w wymiarze zarówno indywidualnym, jak i zbiorowym. Zachowania zbiorowe tworzone są w następstwie zachowań jednostkowych, zarazem jednak te zachowania indywidualne są generowane przez procesy dokonujące się na poziomie zbiorowości. Społeczeństwo kształtuje pewną normatywność, która staje się płaszczyzną odniesienia dla jednostki. Kompensa-. ZN_712.indb 49. 1/30/08 1:12:26 PM.

(12) Andrzej Słaboń. 50. cja w wymiarze społecznym może przybierać formę ruchów eskapistycznych lub antysystemowych. Wiele zachowań bulwersujących opinię publiczną można ujmować w kontekście koncepcji kompensacyjnych. Szeroko rozpowszechniające się wzorce zachowań agresywnych stanowią kompensację społeczeństwa „stabilnego” i „bezpiecznego”. Jednakże ta stabilność i poczucie bezpieczeństwa wiążą się z procesem pacyfikacji jednostki. System społeczny wymaga podporządkowania, stłumienia indywidualnych impulsów. Instytucje edukacyjne wymagają od wychowanków zachowań spolegliwych, podporządkowania się ustanowionym standardom normatywnym. W rezultacie wymagane są „kobiece” wzory zachowań. Reakcją kompensacyjną wobec tej sytuacji staje się atrakcyjność „męskich” wzorów zachowań. Te wzorce „męskie” ujmowane są tu jednak w najbardziej prymitywnej postaci – są utożsamiane z agresją, przemocą, wulgarnością. Kształtuje się dwoisty sposób zachowania – w różnych kontekstach społecznych jednostka może odwoływać się do odmiennych wzorów. Sytuacja walki pozwala jednostce sprawdzić własną sprawność fizyczną i odwagę. Różne grupy celowo kreują sobie „wroga”, z którym można toczyć „wojny”. Najbardziej wyraźnym tego przykładem mogą być grupy pseudokibiców drużyn piłkarskich toczących z sobą regularne bitwy. Fakt przynależności do konkretnej grupy jest często zupełnie przypadkowy. Ważny jest tu jedynie podział na grupę „własną” i „obcą” (wrogą). Każda z tych grup wytwarza własny system normatywny nakazujący utożsamianie się z grupą, ochronę jej symboli i terytorium przed „inwazją”. Jednostka uczestnicząc w „wyprawie wojennej” na terytorium wroga doświadcza swoistego procesu inicjacji, w rezultacie którego staje się pełnoprawnym członkiem zbiorowości. Przedstawiony przykład pokazuje, że procesy kompensacyjne mogą dokonywać się zarówno na poziomie podświadomym (kształtowanie tożsamości osobowej), jak i zachowań zbiorowych, przybierających formę ruchów antysystemowych. Jednocześnie uwidacznia się, że zachowania te są sposobem wytwarzania poczucia własnej wartości oraz poczucia sensu własnej egzystencji. Nowym sposobom wytwarzania sensu warto się przyjrzeć, gdyż wiążą się one także ze zmianami mentalnymi. 6. Mentalność a sposoby tworzenia poczucia sensu Poczucie sensu własnej egzystencji jest podstawą aktywności zarówno indywidualnej, jak i zbiorowej. Ukształtowanie przeświadczenia, że życie ma sens, umożliwia realizację konkretnych celów życiowych. Dążenie do osiągnięcia tych celów uznaje się za istotne. Można zatem przyjąć, że określony stosunek do war Zob. N. Elias, Przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu, PIW, Warszawa 1980.. . ZN_712.indb 50. 1/30/08 1:12:26 PM.

(13) Problemy związane z badaniami przemian mentalności zbiorowej. 51. tości stanowi podstawę kształtowania się poczucia sensu. Sens wynika z wartości. Poczucie sensu oraz „nadsensu” jest w znacznym stopniu kształtowane kulturowo. Sytuacja odwrotna – brak poczucia sensu lub poczucie bezsensu – wiąże się zazwyczaj z apatią lub cynizmem. Aktywność jest wówczas utrudniona lub niemożliwa. Żaden cel nie wydaje się wart wysiłku realizacji. W przypadku cynizmu działania przybierają formę negacji, destrukcji uznanych wartości i celów. Próbując zrozumieć zmiany mentalności dokonujące się we współczesnych społeczeństwach można przyjąć, że zmiany mentalne pozostają w ścisłym związku ze zmianami w sferze wartości. Kształtowanie się nowego typu mentalności jest przejawem przewartościowań i poszukiwaniem (często nieświadomym) nowych sposobów wytwarzania poczucia sensu. Wartości organizują życie jednostki, pozwalają na kreację poczucia sensu. Działania i cele życiowe wynikają z przyjętych (obowiązujących) wartości. W przypadku odrzucenia społecznie pożądanych celów podmiot kształtuje normatywność alternatywną. Budowanie poczucia sensu wiąże się z budowaniem poczucia własnej wartości. Warto zauważyć, że z problemem sensu życia zmaga się każde pokolenie od najdawniejszych czasów. Wcześniejsze generacje znalazły na to pytanie własną odpowiedź, która jest na tyle doniosła, że została zinstytucjonalizowana. W ten sposób mądrość wcześniejszych pokoleń i dokonane w tej dziedzinie odkrycia zostają przekazane następnym generacjom. Problem polega na tym, czy te propozycje wcześniejszych rozwiązań podstawowego wyzwania egzystencjalnego zostaną uznane za zadowalające przez następców. Każde pokolenie stara się znaleźć własną odpowiedź, nawet jeśli jest ona tożsama z rozwiązaniami wcześniejszymi. Tego typu identyfikacja oznacza ciągłość kulturową, a także tożsamość mentalności i sfery duchowej. Niekiedy jednak odpowiedzi udzielane przez poprzedników nie zadowalają. Poszukuje się innych rozwiązań. Główny problem dotyczy nie tyle zmian hierarchii wartości, ile zmian sposobów realizacji danych wartości. Wskazuje się niejednokrotnie, że wypracowane sposoby urzeczywistniania danych celów-wartości stają się ich negacją lub są tak dalece skostniałe, że budzą obojętność lub nawet awersję, zamiast przyciągać. Chcąc prześledzić występujące w społeczeństwie sposoby wytwarzania poczucia sensu, rozpocząć wypada od funkcji pełnionych przez religię. Badanie przemian religijności wskazuje na odchodzenie od wymuszonego konformizmu w kierunku indywidualnego doświadczenia religijnego. Indywidualne doświadczenie religijne może jednak prowadzić do perturbacji w obrębie religii zinstytucjonalizowanych. Niewątpliwie zmierzać to będzie ku pluralizmowi i rosnącemu zróżnicowaniu życia religijnego. Odrzucenie religii lub jej spłycenie (zbiurokratyzowanie) powoduje, że potrzeby duchowe ujawniają się w innej postaci. Przybiera to formę idolatrii. Kult . ZN_712.indb 51. Zob. V.E. Frankl, Homo patiens, IW PAX, Warszawa 1984, s. 65 i nast.. 1/30/08 1:12:26 PM.

(14) Andrzej Słaboń. 52. nauki, kult młodości, kult sukcesu, New Age mogą być tego przejawem. Poniekąd wbrew tezom Maxa Webera obecnie raczej obserwować można wzrost tendencji irracjonalnych – rozpowszechnianie się okultyzmu, magii, neopogaństwa. Przejawem idolatrii jest także popularność „idoli” kreowanych przez media. Stosunek do takich postaci faktycznie przypomina kult religijny. Tworzone są fankluby zrzeszające zwolenników danego idola. Idol może być także zbiorowy, np. klub piłkarski, zespół muzyczny. Służba idolowi, znajdująca wyraz w propagowaniu danego bożyszcza, zdobywaniu pełnej wiedzy na jego temat, uczestnictwo w poświęconych mu spotkaniach różnego typu – staje się sposobem organizowania własnego życia. W ten sposób – przez służbę idolowi – jednostka tworzy poczucie sensu. Za współczesną formę idolatrii można uznać także kult sukcesu. „Sukces” jako wartość najwyższa dostępny jest w istocie tylko nielicznym. Z tego wynika w znacznym stopniu jego atrakcyjność. Wartości materialne stają się tu zazwyczaj wartościami najwyższymi. Cele materialne, popularność powodują odchodzenie od dawnych ideałów służby na rzecz indywidualizmu, a nawet egocentryzmu10. Kult sukcesu musi prowadzić do zmian systemu wartości, kryteriów oceniania, a nawet kodeksów moralnych. W skrajnych przypadkach może być źródłem wzrostu przestępczości, patologii, zachowań egoistycznych. Gdy ujawnią się negatywne następstwa tego wzoru osobowego, pojawia się tendencja przeciwna (kompensacja). Inną formą idolatrii jest powszechny kult młodości. Wprawdzie termin „kult” użyty jest tu w znaczeniu metaforycznym, to jednak ilustruje on przemianę kulturową polegającą na znacznym dowartościowaniu wszystkiego, co wiąże się z młodością. Margaret Mead w tym kontekście pisała o nadchodzącej kulturze prefiguratywnej11. Dominacja wartości wiążących się z młodością ukazuje zarazem proces odwrotny – deprecjonowanie wartości wiążących się z dojrzałością i wiekiem podeszłym. Konsekwencją tego jest na przykład nieumiejętność radzenia sobie z sytuacją choroby i śmierci. Zjawiska te spychane są na margines12. Kult młodości prowadzi do infantylizacji społeczeństwa. Kreuje on fałszywą tożsamość zarówno starszego, jak i młodszego pokolenia. W pierwszym przypadku przybiera to formę dążenia do przedłużenia własnej młodości, ignorowanie upływającego czasu, w drugim prowadzi do swoistego zadufania, przeświadczenia o własnej ważności i wyjątkowości w społeczeństwie. Kultowi młodości towarzy10 Zob. C. Lasch, The Culture of Narcissism. American Life in an Age of Diminishing Expectations, W.W. Norton & Company, New York–London 1991.. 11 M. Mead, Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego, PWN, Warszawa 1978.. Zob. N. Elias, The Loneliness of the Dying, Blackwell, Oxford, Cambridge 1992.. 12. ZN_712.indb 52. 1/30/08 1:12:27 PM.

(15) Problemy związane z badaniami przemian mentalności zbiorowej. 53. szy także kult ciała. Dbałość o ciało, jego pielęgnacja i zdobienie, a także dążenie do przyjemności cielesnych stanowią główną cechę kultury zmysłowej (sensate) w koncepcji Pitirima Sorokina13. Ujawniają się tu przemiany w sferze duchowej współczesnego człowieka. U podstaw wszystkich form idolatrii dostrzec można nowe strategie wytwarzania poczucia sensu. Odrzuca się strategie zinstytucjonalizowane, przekazywane w procesie transmisji kulturowej lub dokonuje się ich modyfikacji. Niejednokrotnie różne strategie tworzenia sensu stosuje się przemiennie – w różnych okresach życia stosuje się inny sposób wytwarzania sensu lub w tym samym okresie, w różnych kontekstach społecznych stosuje się odmienne strategie. Przemiany mentalne znajdują wyraz w odniesieniu zarówno do ustanawianych wartości – celów, jak i sposobów ich realizacji. Absolutystyczny ład aksjo-normatywny zostaje zastąpiony przez indywidualną kreację (w każdym razie pojawiło się przyzwolenie na taki sposób postępowania). Jednostka sama decyduje, co uznać za ważne, odrzucając zarazem dotychczasowe sposoby uprawomocniania ładu normatywnego. Wskazywane przejawy idolatrii ujmować można w kategoriach „iluzji aksjologicznej”14. Często prowadzi to do „zagubienia” w wartościach. W takiej sytuacji trwałym układem odniesienia dla jednostki stają się nie tyle wartości – cele, do których należy dążyć w swoim życiu, ile same sposoby realizacji tych celów. Przejawem takiego stanu jest na przykład przeformułowanie dawnego modelu bojownika o wolność. Jego współczesne wersje przejawiają się na poziomie różnego typu subkultur, gdzie walka o jakąś „sprawę” staje się elementem organizującym życie i nadającym mu sens. Ta „sprawa” wydaje się często (dla obserwatora z zewnątrz) czymś błahym, staje się jednak wartością nadrzędną. Zostaje uznana za własną i dlatego staje się ważna. Analogiczny mechanizm funkcjonuje w przypadku różnego typu alternatywnych ruchów społecznych, ruchów feministycznych, obrońców praw mniejszości seksualnych, praw zwierząt itd.15 Jednostka może sobie wybrać „sprawę”, o którą chce walczyć. Walkę toczy się tu ze „społeczeństwem”, które ujmowane jest jako organizm wymagający zmiany, zazwyczaj ograniczający wolność i swobodę postępowania. Warto odnotować, że celem działania tych ruchów jest także dążenie do wywołania zmian mentalnych. Przemiany mentalności dotyczą w istocie przemian człowieka, przemian dokonujących się na skalę społeczną. Przyjęta tu koncepcja antropologiczna zakłada, że człowiek dąży do tworzenia poczucia sensu własnej egzystencji, nawet w sposób 13. P.A. Sorokin, op. cit.. Zob. A. Jawłowska, Reklama jako przekaz wartości [w:] Kultura w procesie zmiany. Z badań nad kulturą w Polsce lat dziewięćdziesiątych, red. A. Jawłowska, G. Woronecka, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2003. 14. Wymieniam te różne środowiska „jednym tchem”, bez chęci urażenia kogokolwiek.. 15. ZN_712.indb 53. 1/30/08 1:12:27 PM.

(16) 54. Andrzej Słaboń. nieświadomy. Przyjmuje się także, że człowiek jest istotą dążącą do przekraczania własnych ograniczeń; ograniczeń zewnętrznych – dotyczących warunków i możliwości działania, jak i wewnętrznych (w wymiarze duchowym). Transcendowanie uznaje się zatem za integralna cechę człowieka. Literatura Durkheim E., O podziale pracy społecznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999. Elias N., The Loneliness of the Dying, Blackwell, Oxford, Cambridge 1992. Elias N., Przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu, PIW, Warszawa 1980. Frankl V.E., Homo patiens, IW PAX, Warszawa 1984. Jawłowska A., Reklama jako przekaz wartości [w:] Kultura w procesie zmiany. Z badań nad kulturą w Polsce lat dziewięćdziesiątych, red. A. Jawłowska, G. Woronecka, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2003. Koralewicz J., Ziółkowski M., Mentalność Polaków. Sposoby myślenia o polityce, gospodarce i życiu społecznym 1988–2000, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa 2003. Kurczewska J., Odkrywanie wielokulturowości i współczesne ideologie. Rozważania wstępne [w:] U progu wielokulturowości. Nowe oblicza społeczeństwa polskiego, red. M. Kempny, A. Kapciak, S. Łodziński, Oficyna Naukowa, Warszawa 1997. Lasch C., The Culture of Narcissism. American Life in an Age of Diminishing Expectations, W.W. Norton & Company, New York–London 1991. Lévi-Strauss C., Antropologia strukturalna II, Wydawnictwo KR, Warszawa 2001. Mead M., Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego, PWN, Warszawa 1978. Mucha J., Dominacja kulturowa i reakcje na nią [w:] Kultura dominująca jako kultura obca. Mniejszości kulturowe a grupa dominująca w Polsce, red. J. Mucha, Oficyna Naukowa, Warszawa 1999. Pacholski M., Słaboń A., Słownik pojęć socjologicznych, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2001. Sorokin P.A., Social and Cultural Dynamics, vol. 1, New York 1937. Problems Related to Researching Changes in the Collective Mentality The topic of this article is an analysis of methods for diagnosing and explaining the mental changes of modern society. The author attempts to identify the transformations in mentality currently taking place. Changes in the mental sphere are treated here as an element of civilisational change. It is assumed that such transformations (i.e., civilizational and cultural) are an internally interrelated set of changes that mutually influence and “supplement” one other. The author considers a variety of cultural changes occurring in contemporary societies, going on the assumption that mental changes taking place in society will manifest themselves in cultural changes. The author suggests a clarification of mental changes in the context of the process of compensation and the changing ways in which people create a sense of meaning.. ZN_712.indb 54. 1/30/08 1:12:27 PM.

(17)