Ikonografia pieczęci kościołów parafialnych dekanatu szadkowskiego z przełomu XVIII i XIX w.

Ikonografia pieczęci kościołów

parafialnych dekanatu

szadkowskiego z przełomu XVIII i

XIX w.

Biuletyn Szadkowski 6, 69-109

2006

M arek Adamczewski*

IKONOGRAFIA PIECZĘCI KOŚCIOŁÓW

PARAFIALNYCH DEKANATU SZADKOWSKIEGO

Z PRZEŁOMU WIEKU XVIII I XIX

Uwagi o pieczęciach i o ikonografii pieczęci kościelnych

Badania nad sfragistyką1 polskich kościołów parafialnych

znajdują się w stadium początkowym. W starszych opracowaniach

podręcznikowych odnaleźć można ogólne, choć prawdziwe,

stwierdzenia o dominacji wyobrażeń religijnych (postacie

patronów, sceny kultowe) w ikonografii pieczęci polskich

kościołów parafialnych lub - posługując się terminologią

podręcznikową - pieczęci urzędów parafialnych*

1

2. Okoliczności, dla

których badania nad sfragistyką kościołów parafialnych nie zostały

- jak dotąd - należycie podjęte, wydają się oczywiste. Wynikają

one z dwóch przesłanek - pierwszą jest „...niezliczona ilość...”3

tychże pieczęci, a drugą - przeświadczenie, że ogólna wiedza

0 prawidłowościach konstruowania wyobrażeń napieczętnych

pieczęci kościołów parafialnych całkowicie wypełnia postulat

badawczy sfragistyki kościelnej. Przesłanka pierwsza skutecznie

zniechęcała historyków do budowania olbrzymich zbiorów pieczęci

1 ich szczegółowego analizowania, a druga - zakwestionowała sens

i potrzebę pogłębionych poszukiwał, poprowadzonych na

pograniczu dyplomatyki4, sfragistyki, heraldyki, historii sztuki

i ikonografii religijnej.

Marek Adamczewski, dr, jest adiunktem w Zakładzie Nauk Pomocniczych Historii na Wydziale Filozoficzno-Historycznym Uniwersytetu Łódzkiego. 1 Sfragistyka - nauka pomocnicza historii, której przedmiotem poznania są: geneza, treści i funkcje pieczęci.

2 M. Gumowski, Sfragistyka polska. Pieczęcie kościelne, [w:] Sfragistyka, oprac. M. Gumowski, M. Haisig, S. Mikucki, Warszawa 1960, s. 217.

3 Tam

ż

e.

4 Dyplomatyka - nauka pomocnicza historii, opisująca funkcjonowanie kancelarii, wyjaśniająca stanowisko prawne i zasady tworzenia dokumentów i dokumentacji aktowej.

Do podjęcia badai, okre

ś

lonych w tytule, skłoniły mnie

dwie

okoliczno

ś

ci.

Jestem

przekonany,

i

ż

rozpoznanie

przebogatych zbiorów pieczęci ko

ś

cielnych i wprowadzenie wiedzy

o ich ikonografii umo

ż

liwi zrekonstruowanie tzw. pejz^u

heraldycznego.

Zaw

ę ż

enie tematu do ko

ś

ciołów dekanatu

Szadkowskiego wypływa z logiki i biegu bada

ń

, prowadzonych na

potrzeby

długofalowego

i

interdyscyplinarnego

programu

badawczego, którego celem jest mo

ż

liwie pełne poznanie regionu

szadkowskiego, w tym równie

ż

jego historii. Po tekstach,

wyja

ś

niających zagadki herbu miasta Szadku5 oraz dekoracji

heraldycznej

fary

szadkowskiej6

nadszedł

czas

na

scharakteryzowanie ikonografii pieczęci ko

ś

ciołów parafialnych,

skupionych w dekanacie, którego centrum stanowił ko

ś

ciół pod

wezwaniem NMP i

ś

w. Jakuba w Szadku.

Zapisy partykularnego prawa ko

ś

cielnego na temat sposobów

uwierzytelniania

dokumentów

parafialnych

stworzono

w

ś

redniowieczu, cho

ć

twórcy tych uregulował poło

ż

yli wówczas

nacisk na obowiązek posiadania pieczęci osobistej - pieczęci

proboszczów, rządców, kierowników parafii7 - a nie na znaki

religijnej wspólnoty parafialnej, czyli na symbole ko

ś

cioła

parafialnego. Norma prawa i powszechne w

ś

redniowieczu

prze

ś

wiadczenie o nieomal fizycznej obecno

ś

ci patronów w

ż

yciu

doczesnym narzuciły schemat budowania pieczęci proboszczów

ko

ś

ciołów

parafialnych.

Ramy

poszukiwa

ń

motywu

ikonograficznego wyznaczało więc główne wezwanie ko

ś

cioła.

Z czasem rozwi

ą

zanie, wła

ś

ciwe dla konstruowania pieczęci

proboszczowskiej, zaakceptowano tak

ż

e przy projektowaniu

pieczęci urzędu parafialnego. Wybór tre

ś

ci z istoty był

ograniczony, cho

ć

w przypadku ko

ś

ciołów wzniesionych

5 M. Adamczewski, Herby i pieczęcie miasta Szadek, „Biuletyn Szadkowski” 2003, t. 3, s.7-34.

6 M. Adamczewski, Herby szlachty polskiej w kościele farnym pw. św.

Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii i św. Jakuba w Szadku, „Biuletyn

Szadkowski” 2005, t. 5, s. 47-65.

7 „...item statuimus, ut omnes ecclesiarum rectores teneantur habere sigilla sub

nomine ecclesiarum suarum, ut litteras que ad eos dirigentur restituant sigillatas...” - zob. KDW, t. 1, Pozna

ń

1877, nr 361; J. Pakulski, O najstarszych,

przedherbowych pieczęciach arcybiskupów gnieźnieńskich, [w:] Homines et societas. Czasy Piastów i Jagiellonów, Pozna

ń

1997, s. 443-444.

i konsekrowanych pod patronatem kilku świętych istniała

możliwość chyba swobodnego decydowania o tym, który spośród

wielu opiekunów umieszczony zostanie w polu pieczęci parafialnej.

Zazwyczaj postać pierwszego patrona współtworzyła obraz

pieczęci, co nie znaczy, że nie można wskazać przykładów, gdy

z pomiędzy

kilku

wezwai

wybierano

postać

bardziej

charakterystyczną, lepiej - z uwagi na rzadsze jej występowanie -

identyfikującą lokalną wspólnotę religijną choć w hierarchii

opiekunów,

zajmującą

zazwyczaj

dalszą pozycję.

Drogi

dokonywania

wyborów

postaci, współtworzących

narrację

sfragistyczną nie są czytelne. Nie istniały chyba żadne

szczegółowe wytyczne, a decyzje podejmowane był k^dorazowo

przez proboszcza, może po konsultacji z częścią wiernych. Bez

wątpienia na ostateczny kształt komunikatu ikonograficznego

wpływ miał także grawer, wykonujący typariusz.

Stan zachowania pieczęci kościołów parafialnych i przede

wszystkim stopień ich naukowego rozpoznania utrudniają dziś

formułowanie przesądzających wniosków na temat rozwoju

i funkcjonowania pieczęci parafialnej i dekanalnej. Uprawniony

jestem jedynie do stwierdzenia,

i

ż zdecydowaną większość

odcisków pieczętnych, odciśniętych pod dokumentami, spisanymi

w kancelariach parafialnych w pierwszej połowie XIX w.,

wykonano tłokami z drugiej połowy XVIII w. i z pierwszej połowy

XIX w., czyli narzędziami, pochodzącymi w zasadzie z tego

samego okresu, co uwierzytelniane nimi dokumenty. Na tym etapie

badań możliwe jest sformułowanie dwóch wykluczających się

hipotez, objaśniających opisany fenomen. Według pierwszej, jak

sądzę bardziej racjonalnej, założyć można, że na drugą połową

XVIII w. przypadł czas kolejnej renowacji pieczęci8. Tłoki zużyte,

wcześniejsze

szesnastowieczne

lub

siedemnastowieczne,

konsekwentnie zastąpione zostały nowymi. Za tą hipotezą - obok

wniosków płynących z treści niektórych legend otokowych9

-8 M. Hlebionek, W połowie drogi do herbu. Ze studiów nad pieczęciami gmin

wyznaniowych na przełomie XVIII i X IX w., [w: ] Polska heraldyka kościelna. Stan i perspektywy badan, pod red. H. Skupieńskiego i A. Weissa, Warszawa 2004,

s. 154.

9 Tak najprawdopodobniej należy zrozumieć treść części legendy pieczęci kościoła parafialnego w Kępnie, gdzie oprócz wskazania dysponenta (kościół w Kępnie) odnotowano fakt dokonania odnowienia pieczęci w latach siedemdziesiątych

przemawia fakt odnalezienia wśród dziesiątków, a może nawet

setek pieczęci osiemnastowiecznych - przynajmniej kilku, których

archaiczna forma może wskazywać na ich siedemnastowieczną

metrykę10 1

1

. Ponadto, co może dziwić np. badaczy pieczęci

miejskich, które pozostawały w służbie kancelaryjnej nawet po

czterysta lat, typariusze kościołów parafialnych stosunkowo krótko

pełniły swe funkcje11 i szybko zastępowane były nowymi12.

Drugą hipotezę, objaśniającą występowanie chronologicznie

jednorodnej sfragistycznej podstawy źródłowej w dokumentacji

z pierwszej połowy XIX w., formułować można wokół

stwierdzenia, że na XVIII w., może na jego połowę, przypadła

radykalna zmiana funkcji kościoła parafialnego. Kościół w dalszym

ciągu był - co oczywiste - wspólnotą religijną ale z wolno stawał

się także „paistwowym” urzędem stanu cywilnego, którego

niezbędnym wypos^eniem była pieczęć.

Do skutecznego

wykonywania czynności prawnych na pograniczu kultu religijnego

i władzy państwowej nie wystarczała już pieczęć osobista

proboszcza. Literatura przedmiotu rozpoznała te przeobrażenia,

choć jak dotąd koncentrowała się na regulacjach pruskich

i ustawodawstwie Księstwa Warszawskiego.

Ograniczenie kwerend do archiwaliów z pierwszej połowy

XIX w. wynika z charakteru źródeł kościelnych, sposobu ich

XVIII w. - zob. Archiwum Państwowe w Łodzi (dalej: APŁódź), Urząd Stanu Cywilnego (dalej: USC) Szadek, sygn. 8 (alegata USC, a przechowywane w APŁódź nie zostały spaginowane, z tego powodu w przypisach nie podano szczegółowej lokalizacji zabytków). M. Hlebionek opublikował informacje o pieczęci parafii ewangelickiej w Czarnkowie, odnowionej - co poświadcza tekst legendy - w 1834 r. - zob. M. Hlebionek, W połowie drogi do herbu..., s. 171. 10 Wnioskowanie oparte o identyfikacje cech stylowych, o „archaiczność”, nieporadność rysunku wyobrażenia napieczętnego tudzież liternictwo legendy może być zawodne. Znana jest bowiem pieczęć kościoła parafialnego w Przespolewie, której forma wyobrażenia i kształty liter wskazywałby na siedemnastowieczną metrykę, jednakowoż element chronologiczny legendy wskazuje na 1787 r. - zob. APŁódź, USCZgierz, sygn. 19.

11 Chronologię następstwa pieczęci kościoła parafialnego kompetentnie zrekonstruować można np. w oparciu o dwie kolejne pieczęcie kościoła w Ruśccu - zob. niżej.

12 Otwarte pozostaje pytanie o intensywności wykorzystania pieczęci kościołów parafialnych, a ta pośrednio wpływać mogła na ‘długowieczność’ tłoków pieczętnych. Archiwalia z przełomu XVIII i XIX w., a przede wszystkim z pierwszej połowy XIX w. ujawniają dużą aktywność kancelarii parafialnych.

gromadzenia, a w konsekwencji także ich współczesnego

przechowywania i udostępniania. Obserwacji poddane zostały dwa

rodzaje wytworów różnych kancelarii kościelnych. Będą to

dokumenty w dosłownym tego słowa znaczeniu, tworzone

suwerennie w kancelariach parafialnych oraz protokoły wizytacji

kanonicznych

kościołów

parafialnych,

których

formularze

przygotowywane były przez wizytatorów, a prawdziwość relacji

potwierdzano odciskami pieczęci, w tym także pieczęci

parafialnych.

Dokumenty,

spisywane

w

kancelariach

kościołów

parafialnych,

uwierzytelniane

mogły

być

osobistymi

pieczęciami proboszczów13 lub też - co wynika z dokumentacji

źródłowej z przełomu XVIII i XIX w. - przede wszystkim

pieczęciami

kościołów parafialnych.

Dotarcie

więc

do

opieczętowanych dokumentów parafialnych uznać należy - przy

tak zakreślonym temacie - za naczelny obowiązek poznawczy.

Praktyka

gromadzenia

dokumentów,

wpływających

do

dziewiętnastowiecznych kancelarii parafialnych, jak i zakres spraw

załatwianych przez proboszczów spowodowały,

i ż

zebranie

potrzebnych danych sfragistycznych nie jest specjalnie kłopotliwe.

Kancelaria parafialna była i jest miejscem gromadzenia

dokumentów, wymaganych prawem kanonicznym, a okazywanych

duchownym przez przystępujących do kolejnych sakramentów, np.

małżeństwa. Na ręce proboszcza przekazywane były odpisy z ksiąg

metrykalnych

innych

parafii,

poświadczające

zdolność

13 Wskazać można przykłady, gdy pieczęć, niegdyś osobista proboszcza - w wyniku całkowitego niezrozumienia jej pierwotnej treści i funkcji - stawała się z czasem pieczęcią kościoła parafialnego. Taki proces miał miejsce w parafii w Gozdowie - zob. APŁódź, USCSzadek, sygn. 45. Pieczęć z legendą:

S(IGILLUM) P(AROCHUS) GOZDOWSCI FILIP IAKVER 1625 została

wykorzystana w 1822 r. do uwierzytelnienia dokumentu o formule sigillacyjnej

„[...] sigillo eccesiae gozdovienisi munio[....]”. Wykorzystanie osobistej pieczęci

proboszcza do uwierzytelnienia dokumentu nie zawsze można tłumaczyć brakiem pieczęci urzędu parafialnego. W dniu 15 sierpnia 1805 r. dokument, poświadczający śmierć Katarzyny z Wolińskich Warmińskiej uwierzytelnił odcisk osobistej pieczęci księdza Michała Zdżenickiego, ale formuła sigillacyjna informowała o odciśnięciu pieczęci kościoła parafialnego w Szadku (zob. APŁódź, USCSzadek, sygn. 4). Na przełomie XVIII i XIX w. w szadkowskiej kancelarii parafialnej przechowywane były dwa typariusze - dekanatu i kościoła parafialnego.

n a r z e c z o n y c h d o z a w a r c ia m a ł

ż

e

ń

stw a . K o r e s p o n d e n c ja t a z b ie r a n a b y ła p r z e z p r o b o s z c z ó w w p o s z y ty , ty tu ło w a n e D o w o d y , p o tr z e b n e d o z a w a r c ia z w ią z k u m a łż e ń s k ie g o w z g l

ę

d n ie A n e k s y d o a k tó w m a łż e ń s tw , a o b e c n ie p r z e c h o w y w a n e s

ą

o n e w d o k u m e n ta c ji p a r a f ia ln y c h u r z

ę

d ó w s ta n u c y w iln e g o j a k o tz w . a l e g a ta 14. P o je d y n c z e d o k u m e n ty , p o

ś

w ia d c z a ją c e p o d s ta w o w e fa k ty g e n e a lo g ic z n e (n a r o d z in y , c h r z e s t,

ś

lu b lu b z g o n ) , o d n a le

źć

m o

ż

n a w s z c z

ą

tk o w o z a c h o w a n y c h a r c h iw a c h p o d w o r s k ic h , g r o m a d z o n y c h p r z e z w ł a

ś

c ic ie li m a j

ą

tk ó w z ie m s k ic h . J e d n a k o w o

ż

- z u w a g i n a p r z y p a d k o w o

ść

w y s t

ę

p o w a n ia d o k u m e n tó w p a r a f ia ln y c h w ty c h z e s p o ła c h - d o k u m e n ta c ja , b u d o w a n a p r z e z r o d z in y s z la c h e c k ie , s ta n o w i

ć

m o

ż

e w y ł

ą

c z n ie u z u p e łn ie n ie p o d s ta w y

ź

r ó d ło w e j, a n ie je j fu n d a m e n t. P r o to k o ły w iz y ta c y jn e , s p is a n e p o d c z a s w iz y ta c ji o d b y te j w 1811 r .15, s tw o r z y ły - p o d o b n ie j a k a l e g a ta - u n ik a to w

ą

s z a n s

ę

s p r a w n e g o z g r o m a d z e n ia w ie d z y o p ie c z

ę

c ia c h k o

ś

c io łó w p a r a f ia ln y c h , w y k o n a n y c h w d ru g ie j p o ło w ie i p o d k o n ie c X V I I I w ., a u

ż

y w a n y c h p o w s z e c h n ie w p ie rw s z e j p o ło w ie X I X w . P ro to k o ły , p o r z

ą

d k o w a n e d e k a n a ta m i, u w ie r z y te ln ia n e b y ły o d c is k a m i p ie c z

ę

c i - w ty m r ó w n ie

ż

b a r d z o c z

ę

s to p ie c z

ę

c ia m i k o

ś

c io łó w p a r a fia ln y c h . P o d c z a s o g l

ą

d a n i a o d c is k u p ie c z

ę

tn e g o o b s e r w a to r z a z w y c z a j k o n c e n tr u je s w

ą

u w a g

ę

n a r y s u n k u w y o b r ^ e n i a n a p i e c z

ę

tn e g o . O d g a d u je t r e

ść

, z a s ta n a w ia s i

ę

n a d k u n s z te m p la s ty c z n e g o s k o m p o n o w a n ia d z ie ła , p o d

ąż

a z a n a r r a c j

ą

, p r o w a d z o n

ą

j

ę

z y k ie m ry s u n k u . I k o n o g r a f ia p ie c z

ę

c i k o

ś

c ie ln y c h u ła tw ia ł a id e n ty f ik a c j

ę

u r z

ę

d u u p r a w n io n e g o d o w y s ta w ia n ia d o k u m e n tó w , a le n a ty m n ie k o

ń

c z y ła s i

ę

je j ro la . D r u g

ą

f u n k c j

ę

ik o n o g r a f ii p ie c z

ę

tn e j p o w i

ą

z a

ć

n a l e

ż

y z m ie js c e m o b r a z u r e lig ijn e g o , w y z n a c z o n e g o p r z e z o jc ó w k o

ś

c io ła , w k a te c h iz a c ji ty c h , k tó r y m o b c a b y ła u m ie j

ę

t n o

ść

c z y ta n ia . P rz e k a z w iz u a ln y u tr w a la ł ta je m n ic e w c ie le n ia i p r o p a g o w a ł w z n io s łe p r z y k ła d y z a c h o w a

ł

, o p is a n e w

ż

y w o ta c h

ś

w i

ę

ty c h . P r z e d e w s z y s tk im o b r a z y

14 O liczbie alegat USC przekonać się można przeglądając cyfrową bazę danych

Pradziad, włączoną do publikacji na płycie CD Naczelnej Dyrekcji Archiwów

Państwowych (Po mieczu i po kądzieli, Warszawa 2003).

15 Archiwum Diecezjalne we Włocławku (dalej: ADWłocławek), Wizytacje kanoniczne dawnej archidiecezji gnieźnieńskiej, ks. 135, s. 5-728.

i rysunki miały pobudzać pobożność wyznawców, a w tym były

one zdecydowanie lepszym, skuteczniejszym narzędziem aniżeli

traktaty teologiczne16.

Swobodę doboru motywu, wolność

tworzenia oraz komponowania wyobr^eń napieczętnych kościołów

parafialnych - oprócz prawa i zwyczaju kościelnego - ograniczały

schematy narracji ikonograficznej, akceptowane przez Kościół.

W literaturze przedmiotu17 odnaleźć można opinię, że ikonografia

chrześcijańska była i jest nauką o ściśle określonych zasadach, od

których twórca „[...] dla dogodzenia swej wyobra

ź

ni nie mo

ż

e

odstępowa

ć

[...]”.

Utwory plastyczne, wypełniające wnętrza

świątyń, jak również i pola pieczęci pełnić miały funkcję

edukacyjną18, katechetyczną przeto treści ich musiały być poddane

kontroli, aby przekaz nie różnił się od oficjalnego nauczania

Kościoła. Przedmiotem twórczości artystycznej były nierzadko

dogmaty religijne, a wykorzystanie niewłaściwych przedmiotów do

ich graficznej prezentacji prowadzić mogło do zbudowania

obrazów „[...]przeciwnych wierze [...]’”1

6

1

7

1

8

19.

Pieczęcie dekanatu Szadkowskiego

Dziekan w

swej

codziennej

praktyce

kancelaryjnej

posługiwał się niegdyś, a i obecnie posługuje się pieczęcią

dekanatu. Stanisław Librowski zauw^ył, że dokumenty dziekanów

w przeszłości uwierzytelniane były odciskami pieczęci kościołów

parafialnych, przy których rezydował dziekan. Teza ta jest bez

wątpienia interesująca, ale niekoniecznie, a przede wszystkim nie

zawsze i wszędzie prawdziwa. Wzajemne relacje pomiędzy

pieczęcią dekanatu i pieczęcią kościoła parafialnego, stolicy

dekanatu, jak również kompetencje ich stosowania wymagają bez

wątpienia specjalistycznych, precyzyjnie ukierunkowanych badań.

Wystarczy zatem stwierdzenie,

i ż

osiemnastowieczna pieczęć

16 A. Brykczy

ń

ski, Podręcznik praktyczny ikonografii chrześcijańskiej, Warszawa 1894, s. 12-13.

17 Tam

ż

e, s. 11.

18 „[...] niechaj malarstwo zapełnia kościoły, aby ci którzy nie umieją czytać,

mogli przynajmniej z murów poznać to, czego nie mogą dowiedzieć się z manuskryptów[...]” - opinia

ś

w. Grzegorza Papie

ż

a, cytat za: A. Brykczy

ń

ski,

Podręcznik p ra k ty c zn y ., s. 12.

d e k a n a tu S z a d k o w s k ie g o , o k tó re j n i ż e j , u w ie r z y te ln ia ła d o k u m e n ty z f o r m u ł ą s ig illa c y jn ą , w s k a z u j ą c ą n a u ż y c ie p ie c z ę c i k o ś c io ła p a r a f ia ln e g o w S z a d k u . P r o c e d e r te n tr w a ł, m im o ż e k o ś c ió ł p a r a f ia ln y w S z a d k u w y p o s a ż o n y b y ł w sw ó j w ła s n y ty p a r iu s z 0 w y o b r ^ e n i u z n a c z ą c o r ó ż n y m o d ik o n o g r a f ii p ie c z ę c i d e k a n a tu . I d e n ty c z n e o b s e r w a c je p o c h o d z ą ta k ż e i z in n y c h k a n c e la r ii, je d n o c z e ś n ie p a r a f ia ln y c h i d e k a n a ln y c h , g d z ie t a k j a k w S z a d k u r ó w n o le g le p o s łu g iw a n o s ię p ie c z ę c ia m i p a r a f ia ln y m i 1 d e k a n a ln y m i o c a łk o w ic ie o d m ie n n y c h ik o n o g r a f ia c h . P r z y w o ła m t u p r z y k ła d d e k a n a tu i p a r a f ii b r z e ż n ic k ie j20. B e z tr u d u w s k a z a ć m o ż n a j e d n a k i ta k ie k a n c e la r ie p a r a f ia ln e i d e k a n a ln e , w k tó r y c h w u ż y c iu p o z o s ta w a ły d w ie r ó ż n e p ie c z ę c ie - k o ś c io ła p a r a f ia ln e g o i d e k a n a tu - a le o b ie o id e n ty c z n y m a lb o o z b liż o n y m w y o b r ^ e n i u . P e łn a ic h id e n ty f ik a c ja i r o z r ó ż n ie n ie k o m p e te n c ji n a s tę p o w a ło d o p ie ro p o p r z e c z y ta n iu le g e n d y o to k o w e j. Z a p r z y k ła d n ie c h p o s ł u ż ą p ie c z ę c ie k o ś c io ła p a r a f ia ln e g o w R u d z ie 21 i d e k a n a tu r u d z k ie g o 22, o b ie z w y o b r ^ e n i e m św . W o j c ie c h a o r a z p ie c z ę c ie k o ś c io ła p a r a f ia ln e g o w B r z e z in a c h 23 i d e k a n a tu b r z e z iń s k ie g o 24, o b ie z k r z y ż a m i o r a m io n a c h o p le c io n y c h k o r o n ą c i e r n i o w ą W y o b r a ż e n i a i le g e n d y p ie c z ę c i n ie k tó r y c h d e k a n a tó w w s k a z u ją , i ż w p r a k ty c e k o ś c ie ln e j, p r z y n a jm n ie j o s ie m n a s to w ie c z n e j, f u n k c jo n o w a ło p o ję c ie p a t r o n a d e k a n a tu i n ie je d n o k r o tn ie b y ł o n in n y a n iż e li ś w ię c i, w y m ie n ie n i w w e z w a n iu k o ś c io ła p a r a f ia ln e g o , p r z y k tó r y m r e z y d o w a ł d z ie k a n . P a tr o n e m d e k a n a tu s z a d k o w s k ie g o b y ł św . M ic h a ł A rc h a n io ł. C z a s i o k o lic z n o ś c i d o k o n a n ia ta k ie g o w y b o r u n ie s ą m i z n a n e . W a r to p r z y p o m n ie ć , i ż k o ś c ió ł p a r a f ia ln y w S z a d k u k o n s e k r o w a n o p o d ty tu ł e m W n i e b o w z i ę c ia N M P i św . J a k u b a A p o s to ła . P o n a d to w ś r ó d t y tu ł ó w k o ś c io łó w p a r a f ia ln y c h d e k a n a tu s z a d k o w s k ie g o p o d k o n ie c X V I I I w . ty lk o w je d n y m p r z y p a d k u ( p a r a f ia w Ł a s k u ) w y s tę p o w a ł św . M ic h a ł A r c h a n io ł, a le j a k o d r u g i p a tr o n k o ś c io ła

20 Pieczęć dekanatu brzeźnickiego z wyobrażeniem, św. Piotra; pieczęć kościoła parafialnego w Brzeźnicy z wyobrażeniem św. Jana Chrzciciela - zob. APŁódź, USCChabielice, sygn. 7.

21 APŁódź, USCWygiełzów, sygn. 16.

22 ADWłocławek, Wizytacje kanoniczne dawnej archidiecezji gnieźnieńskiej, ks. 133, s. 129.

23 APŁódź, USCZgierz, sygn. 17.

p o N a jś w ię ts z e j M a rii P a n ie ( N ie p o k a la n e P o c z ę c ie N M P ) . D o p ie r o w 1803 r. k o n s e k r o w a n y z o s ta ł n o w y k o ś c ió ł p a r a f ia ln y w C h a b ie lic a c h , k tó r y o tr z y m a ł w e z w a n ie św . M ic h a ła A rc h a n io ła . A tr a k c y jn ie r y s u je s ię w ię c h ip o te z a , i ż p a t r o n a d e k a n a tu p o s z u k iw a n o w ś r ó d ty c h ś w ię ty c h , k tó r y c h im io n a m i n ie n a z w a n o je s z c z e k o ś c io łó w p a r a f ia ln y c h . T a k ą o b s e r w a c ję p o tw ie r d z ić m o ż n a a n a liz u ją c p a t r o n a ty k o ś c io łó w p a r a f ia ln y c h d e k a n a tu b r z e ź n ic k ie g o i z e s ta w ia ją c j e z p a tr o n e m c a łe g o d e k a n a tu . J e d n a k o w o ż p r z y w o ła ć m o ż n a ta k ż e p r z y k ła d y p r z e c z ą c e ta k s f o rm u ło w a n e j h ip o te z ie . W p ie rw s z e j p o ło w ie X I X w . św . M ic h a ł A r c h a n io ł, p a tr o n d e k a n a tu s z a d k o w s k ie g o , u s tą p ić m u s i a ł m ie js c a w p o lu p ie c z ę c i d e k a n a tu św . J ó z e f o w i, p a tr o n o w i d ie c e z ji. O tw a r te p o z o s ta je p y ta n ie , c z y a d m in is tr a c y jn e n a r z u c e n ie d e k a n a to m ( w ty m i d e k a n a to w i s z a d k o w s k ie m u ) p o s ta c i św . J ó z e f a ( d o ty c z y to z a r ó w n o m o ty w u , j a k i s p o s o b u j e g o p r z e d s ta w ie n ia ) o d c z y ty w a ć n a le ż y j a k o p r z e m y ś la n ą u n if ik a c ję , u p o r z ą d k o w a n ie s y m b o lik i d e k a n a tó w , c z y t e ż j a k o p la n p o d k r e ś le n ia s c e n tr a liz o w a n e j s tr u k tu r y k o ś c io ła , a w z o r e m m o g ła t u b y ć n p . s f r a g is ty k a m ie js k a 25 K s ię s tw a W a r s z a w s k ie g o i K r ó l e s tw a K o n g re s o w e g o . P o s z y ty , u tw o r z o n e z d o k u m e n tó w d z ie w ię tn a s to w ie c z n y c h , w s p ó łtw o r z ą c y c h s p u ś c iz n ę s z a d k o w s k ie g o U S C , u ja w n iły f a k t is tn ie n ia p ie c z ę c i d e k a n a tu (fo t. 1), w y k o n a n e j - o c z y m j e d n o z n a c z n ie z a ś w ia d c z a e le m e n t c h r o n o lo g ic z n y le g e n d y o to k o w e j - w 1 7 7 2 r.26 O d c is k i, w y k o n a n e t ą p ie c z ę c ią , u w ie r z y te ln ia ły d o k u m e n ty w y s ta w ia n e je s z c z e w p ie rw s z e j p o ło w ie X I X w . N a jd a ls z y z a s ię g c h r o n o lo g ic z n y je j u ż y w a n ia - j a k d o tą d - n ie z o s ta ł p r e c y z y jn ie u s ta lo n y . Z a d a n ie to - c h o ć in te r e s u ją c e - w y k r a c z a j u ż p o z a r a m y c z a s o w e p o d ję ty c h r o z w a ż a ń P ie c z ę ć t u p r z y w o ła n ą o d n a le ź ć m o ż n a n a d o k u m e n ta c h , w y s ta w io n y c h je s z c z e w 18 2 8 r .27 B y ć m o ż e z o s ta ł a o n a

25 Pola pieczęci władz miejskich od 1807 r. na obszarze Księstwa Warszawskiego, a następnie od 1815 r. Królestwa Kongresowego wypełniało zawsze oficjalne godło państwowe.

26 W celach dokumentacyjnych wskażę tylko na kilka poszytów z pieczęcią dekanatu szadkowskiego - zob. APŁódź, USCSzadek, sygn. 4, 46, 50, 52a. Rozproszone pieczęcie dekanatu odnaleźć można w poszytach USC wielu parafii, do których migrowali mieszkańcy Szadku.

d e f in ity w n ie w y c o f a n a z u ż y t k u w r a z z p o ja w ie n ie m się z u n if ik o w a n y c h , w y k o n y w a n y c h w e d łu g w s p ó ln e g o s c h e m a tu ik o n o g r a f ic z n e g o , p ie c z ę c i d e k a n a tó w d ie c e z ji „ k u ja w s k ie j, c z y li

k a l i s k i e j ” z w y o b r a ż e n ie m sw . J ó z e f a z D z ie c ią tk ie m .

Fot. 1. P ieczęć dekanatu Szadkow skiego

P e łn y k o m u n ik a t, p ły n ą c y z p ie c z ę c i d e k a n a tu s z a d k o w s k ie g o z 1 7 7 2 r., tw o r z y ło k ilk a w a r s tw in f o rm a c y jn y c h . U k ła d a ły s ię w lo g ic z n y p r z e k a z o tr e ś c ia c h is to tn y c h d la tw ó r c y je j p r o g ra m u . P ie r w s z ą , p o tr ó jn ie z ł o ż o n ą w a r s t w in f o r m a c ji - c h o ć n ie d la w s z y s tk ic h je d n a k o w o d o s tę p n ą - s ta n o w iły n a p is y ła c iń s k ie . B y ły to tr z y te k s ty : p ie r w s z y - id e n ty f ik u ją c y in s ty tu c ję , k tó r e j p ie c z ę ć s łu ż y ła w r a z z e w s k a z a n ie m m o m e n tu w p r o w a d z e n ia je j d o s łu ż b y k a n c e la r y jn e j28, d r u g i - o b ja ś n ia ją c y tr e ś ć c z ę ś c i o b r a z u p ie c z ę tn e g o 29, i tr z e c i - r e lig ijn ie w z n io s ły , w y p r o w a d z o n y z a r ó w n o z ik o n o g r a f ii, j a k i z p ie r w o tn e g o z n a c z e n ia im ie n ia

28 SIGILLUM ET PATRONUS DECANATUS SCHADKOVIENSIS 1772 -w tłumaczeniu: „pieczęć i patron dekanatu szadko-wskiego”.

patrona dekanatu, św. Michała. Poniew^; trzeci tekst występował

oddzielnie, faktycznie pełnił także rolę pobożnego motta30.

Przekaz ikonograficzny tworzyły dwa złożone rysunki -

postać świętego patrona i herb rodowy dziekana. Obraz główny

ukazywał św. Michała Archanioła, skutecznie zmagającego się

z szatanem. Powalony wróg, tu o ludzkiej, choć bez wątpienia,

odrażającej postaci, leży u stóp świętego, osłoniętego owalnym

puklerzem wiary i wznoszącego do cięcia miecz płomienisty.

W wolnej, lewej przestrzeni pola pieczęci umieszczona została

tarcza herbowa z rysunkiem sosny o trzech rosochach. Powyżej

tarczy, nad koroną herbową dostrzec można postać zbrojnego męża,

wznoszącego do góry sosnę o trzech rosochach, identyczną jak w

tarczy herbowej. Nie ulega wątpliwości,

i ż

lewa przestrzeń pieczęci

wypełniona

została

rozwinięć

kompozycją

heraldyczną

szlacheckiego herbu Godzięba.

Data roczna, wprowadzona w tekst legendy otokowej oraz

herb szlachecki w przestrzeni pola pieczęci, w intencji

projektującego pieczęć, upamiętnić miała powstanie typariusza oraz

kapłana, który przyczynił się do jej wykonania. Dzięki badaniom

Stanisława Librowskiego31 oraz ustaleniom Piotra Szkutnika32 bez

trudu wskazać można na księdza Klemensa Godziembę Czyża,

proboszcza szadkowskiego od 1766 r. i dziekana szadkowskiego od

1769 r.

Wskazanie autora programu ikonograficznego przywołanej

pieczęci nie było trudne. Kłopoty pojawiają się, dopiero wtedy gdy

chcemy odtworzyć motywy, dla których autor świadomie połączył

w jednym polu pieczętnym symbolikę religijną z własnym herbem

rodowym.

Najprostsze

rozumowanie

podpowiada,

aby

30 QVIS VT DEUS - w tłumaczeniu: „któż ja k B ó g ”. Napis tej treści zazwyczaj umieszczany była na tarczy, którą św. Michał zasłaniał się podczas walki z szatanem - zob. U. Janicka-Krzywda, Patron — atrybut — aymbol, Poznań 1993, s. 71-72. Zdobienia tarczy Michała Archanioła wiązać należy z pochodzeniu jego imienia. Greckie imię Michael wywodzi się bowiem od hebrajskiego Myka-el, co znaczy „któż je st ja k B ó g ” - zob. Słownik — konkordancja osób Nowego

Testamentu, oprac. P. C. Boska, Poznań 1991, s. 299-300.

31 S. Librowski, Repertorium akt wizytacji kanonicznych dawnej archidiecezji

gnieźnieńskiej, cz. 1 Akta przechowywane w Archiwum Diecezjalnym we Włocławku, Lublin 1974 (nadbitka z ABAK, t. 28-31), s. 378.

32 P. Szkutnik, Źródła do dziejów Szadku, znajdujące się w archiwach kościelnych, „Biuletyn Szadkowski” 2005, t. 5, s. 114.

s k o n c e n tr o w a ć s ię n a m o ty w a c h c z y s to o s o b is ty c h d z ie k a n a : n a d u m ie z p r z y n a le ż n o ś c i je d n o c z e ś n ie d o s ta n u s z la c h e c k ie g o i d o r o d u h e r b o w e g o G o d z ię b ó w . A lte r n a ty w ą d la m o ty w a c ji o s o b is ty c h m o ż e b y ć p o s z u k iw a n ie k a n c e la r y jn ie u z a s a d n io n y c h p o w o d ó w , p o łą c z e n ia z n a k u id e n ty f ik u ją c e g o k o n k r e tn e g o k a p ł a n a z r e lig ijn y m s y m b o le m d e k a n a tu . M a te r ia ł s fra g is ty c z n y , w y tw o r z o n y p r z e z k s ię ż y p a r a f ia ln y c h i d z ie k a n ó w n a p r z e ło m ie X V I I I i X I X w ., d o w o d z i, i ż c z ę s to d o k u m e n ty p r z e z n ic h w y s ta w ia n e , ta k ż e w s p r a w a c h p a r a f ii lu b d e k a n a tu , u w ie r z y te ln ia n e b y ły h e r b o w y m i p ie c z ę c ia m i k a p ła n ó w . T a k ą o s o b is tą p ie c z ę c ią - s y g n e te m p o s łu g iw a ł s ię m . in . M ic h a ł Ż d ż e n ie c k i, p r o b o s z c z i d z ie k a n s z a d k o w s k i. J e g o p ie c z ę ć u ż y t a z o s ta ła d o u w ie r z y te ln ie n ia p r o to k o łu w iz y ta c ji p a r a f ii s z a d k o w s k ie j z 1811 r .33 o r a z - z u w a g i n a p e łn ie n ie p r z e z Ż d ż e n ic k ie g o f u n k c ji w iz y t a to r a d e k a n a tu tu s z y ń s k ie g o - b a r d z o c z ę s to p o ja w i a ła s ię n a p r o to k o ła c h w iz y ta c ji k o ś c io łó w p a r a f ia ln y c h w iz y to w a n e g o d e k a n a tu 34. W ty m d r u g im p r z y p a d k u u ż y c ie p ie c z ę c i o s o b is te j k s ię d z a M ic h a ła b y ło w p e łn i u z a s a d n io n e , w p ie r w s z y m - m o ż n a d y s k u to w a ć . S ą d z ić n a le ż y , że in te n c j ą d z i e k a n a K . C z y ż a b y ło s tw o r z e n ie z n a k u , k tó r y h a r m o n ijn ie łą c z y łb y c e c h y ty p o w e j p ie c z ę c i k o ś c ie ln e j z o s o b is ty m s y g n e te m , p o tr z e b n y m n iż s z y m d u c h o w n y m w ic h c o d z ie n n e j p r a c y a d m in is tr a c y jn e j. W y k o n u ją c t a k ą p ie c z ę ć , k s ią d z K le m e n s m u s ia ł m ie ć ś w ia d o m o ś ć , ż e tw o r z y in s tru m e n t, k tó r e g o m o c u w ie r z y te ln i a n ia d o k u m e n tó w w y c z e r p ie s ię w r a z z je g o o d e jś c ie m z u r z ę d u . W p r o w a d z a n ie h e r b ó w o s o b is ty c h d o ik o n o g r a f ii p ie c z ę c i u r z ę d o w y c h p r a k ty k o w a n e b y ło w s f ra g is ty c e p o ls k ic h s ą d ó w z ie m s k ic h i tr y b u n a ls k ic h . H e r b y s z la c h e c k ie in f o r m o w a ły o o s o b ie s ę d z ie g o , p o d s ę d k a , a n a jc z ę ś c ie j p is a r z a z ie m s k ie g o , s p r a w u ją c e g o f u n k c je . Z m ia n a o b s a d y u r z ę d u z a z w y c z a j s k u tk o w a ła w y m ia n ą ty p a r iu s z a . O d e jś c ie k s ię d z a K . C z y ż a z S z a d k u n ie p o c ią g n ę ło z a s o b ą j e d n a k z m ia n y p ie c z ę c i d e k a n a tu . B y ła o n a d a le j u ż y w a n a , n ie b a c z ą c , ż e je j tr e ś ć p o z o s ta w a ła w o c z y w is te j s p r z e c z n o ś c i z n o w ą r z e c z y w is to ś c i ą p r a w n ą . O tw a r te p o z o s ta je p y ta n ie , c z y w y n ik a ło to

33 ADWłocławek, Wizytacje kanoniczne dawnej archidiecezji gnieźnieńskiej, ks. 135, k. 665,

z nieznajomości zwyczajów sfragistycznych, czy z braku

zrozumienia treści wyobrażenia napieczętnego.

Pobieżne

obserwacje

pozwalają wstępnie

wyznaczyć

niedomknięte ramy chronologiczne, używania pieczęci autorstwa

księdza Czyża. Najprawdopodobniej pod koniec lat dwudziestych

XIX w. pieczęć osiemnastowieczna utraciła moc uwierzytelniania

dokumentów. Pozostawało to w związku z wprowadzeniem

jednolitego wzoru35 3

6

dla wszystkich pieczęci dekanatów diecezji

„ k u ja w s k ie j, c z y li k a l i s k i e j ” ( d io e c e s is v la d is la v ie n s is s e u c a lis s ie n s is ) 36.

Ich wyobr^enie tworzyła zawsze postać patrona

diecezji - św. Józefa, Oblubieńca Matki Bożej wśród obłoków

z Dzieciątkiem na rękach i z kwitnąca różdżką lub lilią37.

Oryginalny tłok pieczęci z Józefem i Dzieciątkiem, należący do

dekanatu szadkowskiego, przechowywany jest obecnie w kancelarii

dekanatu szadkowskiego. Sond^owo przeprowadzone badania

wskazują,

i

ż te identyczne w treści symbolicznej pieczęcie

dekanatów diecezji

„ k u ja w s k ie j, c z y li k a l i s k i e j ”

wykorzystywano

do pieczętowania dokumentów zarówno w 1827 r.38, jak w 1889 r.

Faktyczny czas posługiwania się przez dekanat szadkowski

pieczęcią z 1772 r. o indywidualnym znaku - ujawniony podczas

kwerend źródłowych - pozostaje w sprzeczności z uwagami,

sformułowanymi przez S. Librowskiego na temat powstania

zunifikowanych pieczęci dekanatów diecezji

„ k u ja w s k ie j, c z y li k a l i s k i e j ”.

Stanisław Librowski zauważył bowiem, że identyczne

pieczęcie z wyobr^enia ze św. Józefem, patronem diecezji,

35 W 1813 r. kościół włocławski podjął próbę ujednolicenia pieczęci dekanatów. W efekcie powstały pieczęcie o złożonym wyobrażeniu - pod koroną na płaszczu herbowym m. in. skrzyżowane dwa klucze, pastorał z krzyżem. Jak dotąd udało się odnaleźć pieczęcie dekanatu uniejowskiego (ADWłocławek, Akta kolegiaty uniejowskiej, ks. 10, odcisk z 1824 r.) i lutomierskiego (APŁódź, USCZgierz, sygn. 11, odcisk z 1817 r.), wykonane według przywołanego tu wzoru.

36 W rozważaniach tu prowadzonych warto wziąć pod uwagę czas reorganizacji diecezji i moment utworzenia diecezji kujawsko-kaliskiej. Ta bowiem powstała w 1819 r.

37 Kościół katedralny we Włocławku wzniesiony został pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP i jej wyobrażenie wypełniało pieczęci kapituły (zob. - S. Librowski, Kapituła katedralna włocławska. Zarys dziejów i organizacja, Warszawa 1949, s. 135-137).

wprowadzono na przełomie XVIII i XIX w.39 i związał tę reformę

sfragistyczną z osobą biskupa Józefa Rybińskiego. Legendy

pieczęci ze św. Józefem, użycie w nich oficjalnej nazwy diecezji,

wskazują jednakowoż,

i ż

ich wykonanie możliwe było dopiero od

1819 r.

Pieczęcie kościołów parafialnych dekanatu szadkowskiego

Dekanat szadkowski na przełomie XVIII i XIX w. tworzyło

27 kościołów, z czego 26 w randze parafii, jeden był kościołem

filialnymi. Do tego dodać należy jeden kościół zakonny - klasztor

oo. Franciszkanów w Bełchatowie.

Kwerendy źródłowe

doprowadziły

do

zgromadzenia

stosunkowo obszernego zbioru (33 szt.) różnych pieczęci, jakimi na

przełomie XVIII i XIX w. posługiwali się proboszczowie bądź

administratorzy parafii

lub kościołów filialnych

dekanatu

szadkowskiego40.

Obok

pieczęci

kościoła

parafialnego

proboszczowie, pełniący równocześnie funkcje urzędników stanu

cywilnego,

posługiwali

się

pieczęciami

urzędowymi

z wyobr^eniami symboli paistwowych - herbu Księstwa

Warszawskiego, a następnie - herbu Królestwa Polskiego

(Kongresowego). Zasięg funkcjonowania pieczęci USC został

pominięty w toku kwerend źródłowych, wykonanych na potrzeby

prezentowanego tekstu. Pragnę jedynie wskazać szokujący wręcz

przypadek użycia w 1826 r. pieczęci USC w Kaszewicach z herbem

Księstwa Warszawskiego, tj. tarczą dwudzielną w słup z herbem

Saksonii i Orłem Białym41, do uwierzytelnienia

„ w y c i

ą

g u z k s i

ą

g k o ś c io ła f i l i a l n e g o k a s z e w ic k ie g o a k tu u r o d z e n ia J a n a z n ie p r a w e g o ło ż a s p ło d z o n e g o [ . . . ] ”.

39 S. Librowski, Wizytacje diecezji włocławskiej, cz. 1: Wizytacje diecezji

kujawskiej i pomorskiej, t. I, opracowanie archiwalno-źródłoznawcze, „Archiwa,

Biblioteki i Muzea Kościelne” 1964, t. 8, s. 75.

40 Kwerendy nie doprowadziły do odnalezienia pieczęci kościoła parafialnego w Rychłocicach.

41 APŁódź, USCKrzepczów, sygn. 38. Część dokumentów - np. poświadczenie wydane w 1823 r. przez proboszcza Błeszyńskiego, pełniącego obowiązki urzędnika stanu cywilnego - opatrywano dwiema pieczęciami - kościelną, stwierdzającą zgodność wypisu z zapisami w kościelnych księgach metrykalnych i świeckiego urzędu stanu cywilnego, umacniającą wiarygodność wypisu - zob. APŁódź, USCParzno, sygn. 20.

Ryc. 1. Kościoły dekanatu Szadkowskiego na przełomie XVIII i XIX w.

(opracował: Andrzej Kupski)

Najprawdopodobniej większość tłoków pieczętnych, którymi

pieczętowano dokumenty na początku XIX w., powstała - o czym

sygnalizowałem wcześniej - w warsztatach złotniczych jeszcze w

XVIII w. Precyzyjnie - dzięki datom, umieszczonym w legendach

otokowych - określić mogę czas powstania zaledwie siedmiu

pieczęci, w tym czterech z XVIII w. i trzech z XIX w. W 1771 r.

powstała pieczęć kościoła w Restarzewie42. Trzy lata później

(w 1774 r.) wykonano pieczęć dla kościoła w Widawie43. W 1779 r.

42 APŁódź, USCSzadek, sygn. 45; APŁódź, USCWidawa, sygn. 33.

43 APŁódź, USCChabielice, sygn. 3; APŁódź, USCDrużbice, sygn. 10; APŁódź, USCKorczew, sygn. 40; APŁódź, USCRestarzew, sygn. 29.

zakład złotniczy opuściła pieczęć kościoła w Ruśćcu44. W ostatnim

roku XVIII w., czyli w 1800 - wykonana została pieczęć dla

kościoła w Wygiezłowie45. W 1804 r. zrobiono pieczęć dla parafii

w Pożdżenicach46. W 1814 r. powstały dwa różne tłoki pieczętne

dla kościoła w Woli Wiązowej47, a pięć lat później (w 1819 r.)

jeszcze jeden typariusz dla kościoła w Ruśćcu48. W jednym

przypadku,

a dotyczy to

pieczęci

kościoła parafialnego

w Szczercowie49, za sprawą bardzo źle odciśniętych pieczęci, nie

udało się ustalić pewnej daty wykonania typariuszy. Odciski

pieczęci kościoła w Szczercowie pozwalają na odczytanie dwóch

pierwszych liczb z daty 17... Dalsze kwerendy mogą doprowadzić

do uszczegółowienia odczytu.

Mimo braku elementu chronologicznego w legendzie

możliwe jest stosunkowo dokładne datowanie momentu powstania

pieczęci kościoła w Chabielicach. W tym przypadku punktem

odniesienia będzie konsekracja drugiego kościoła pod wezwaniem

św. Michała Archanioła, co nastąpiło w 1803 r. Pieczęć z wodzem

niebiańskich zastępów powstać więc mogła dopiero po tych

wydarzeniach.

Chronologię powstania pozostałych tłoków szacować można

wyłącznie na podstawie ich cech stylowych, choć nie jest to pewny

sposób wnioskowania. Być może trochę ponad 65% wszystkich

pozostałych pieczęci wykonano w XVIII w. Ustalenie to należy

traktować wyłącznie jako hipotezę, którą być może zweryfikują

dalsze

badania,

szczególnie

zaś

ujawnienie

dokumentów

osiemnastowiecznych.

Daty na pieczęciach mogły określa: chronologię także

i innych zdarzeń, nie tylko czas wykonania typariusza. Mogły

44 ADWłocławek, Wizytacje kanoniczne dawnej archidiecezji gnieźnieńskiej, ks. 135, s. 571; APŁódź, Archiwum Wawelskich z Tubądzina, sygn. 10, k. 161v; APŁódź, Archiwum Wawelskich z Tubądzina, sygn. 24, k. 297; APŁódź, USCKaszewice, sygn. 10; APŁódź, USCŁobudzice, sygn. 19.

45 APŁódź, USCŁobudzice, sygn. 21; APŁódź, USCSzadek, sygn. 4; APŁódź, USCSzadek, sygn. 8; APŁódź, USCWidawa, sygn. 39; APŁódź, USCWolbórz, sygn. 11; APŁódź, USCWygiełzów, sygn. 16.

46 APŁódź, USCWygiełzów, sygn. 11.

47 APŁódź, USCŁobudzice, sygn. 29; APŁódź, USCWidawa, sygn. 33. 48 APŁódź, USCWygiełzów, sygn. 9.

in f o r m o w a ć o w y d a r z e n ia c h , is to tn y c h d la m a ły c h w s p ó ln o t r e lig ijn y c h . W d a tę r o c z n ą (1 7 2 9 r.) w y p o s ^ o n a z o s ta ł a p ie c z ę ć p a r a f ii w K o r c z e w ie 50. S ta n is ła w L ib r o w s k i u z n a ł, i ż d a t a t a o k r e ś la ła m o m e n t w y k o n a n ia tł o k a p ie c z ę tn e g o 51, a ty m s a m y m p r o f. L ib r o w s k i w s k a z a ł n a is tn ie n ie je d n e j z n a js ta r s z y c h , p o ls k o ję z y c z n y c h p ie c z ę c i k o ś c io ła p a r a f ia ln e g o . S ą d z ę , i ż p r a w d a j e s t in n a . T ło k p ie c z ę tn y k o ś c io ła w K o rc z e w ie n a jp r a w d o p o d o b n ie j p o w s ta ł w X I X w .52, a d a ta u m ie s z c z o n a w p o lu p ie c z ę tn y m o d c z y ty w a n a p o w in n a b y ć j a k o s p o s ó b u p a m ię tn ie n ia w ^ n e g o m o m e n tu z d z ie jó w p a r a fii. W 17 2 9 r. w z n ie s io n y z o s ta ł, s ta r a n ie m k s ię d z a p r o b o s z c z a G rz e g o r z a P ta s z k o w s k ie g o , n o w y k o ś c ió ł p a r a f ia ln y 53. P r a w d o p o d o b n ie w ię c to d o te g o w y d a r z e n ia o d w o ły w a ła s ię w s p o m n ia n a d a ta . D ru g i p r z y p a d e k w y k o r z y s ta n ia d a ty d o z a m a n if e s to w a n ia w a ż n y c h in f o r m a c ji z d z ie jó w p a r a f ii j e s t je s z c z e c ie k a w s z y . N a jp r a w d o p o d o b n ie j w r o k 1233 w y p o s a ż o n a z o s ta ła o s ie m n a s to w ie c z n a p ie c z ę ć k o ś c io ła p a r a f ia ln e g o w G r o c h o lic a c h 54. O c z y w iś c ie t a d a t a - p o d o b n ie j a k w p r z y p a d k u k o r c z e w s k ie j p ie c z ę c i p a r a fia ln e j - n ie w s k a z y w a ła n a m o m e n t p r o d u k c ji ty p a r iu s z a , le c z u p a m ię tn ia ła w y d a r z e n ie . T w ó r c a p r o g r a m u ik o n o g r a f ic z n e g o g r o c h o lic k ie j p ie c z ę c i p a r a fia ln e j c h c ia ł p o c h w a lić s ię ś r e d n io w ie c z n ą m e t r y k ą p a r a f ii. T a b o w ie m - w e d łu g tr a d y c ji - p o w s ta ła w X II I w .55

50 APŁódź, USCDrużbice, sygn. 19; APŁódź, USCKorczew, 36; APŁódź, USCSzadek, sygn. 46, 52a, 58.

51 S. Librowski, Repertorium akt wizytacji kanonicznych dawnej archidiecezji

gnieźnieńskiej, cz. 1: Akta przechowywane w Archiwum Diecezjalnym we Włocławku, z. 4, sygnatury 90-144, Akta z lat 1797-1815, Lublin 1975, s. 608

(152).

52 Przeświadczenie wynika z analizy cech stylowych pieczęci, użycia języka polskiego oraz - przede wszystkim - z cech epigraficznych pisma legendy i datacji - APŁódź, USCKorczew, sygn. 36; APŁódź, USCSzadek, sygn. 52a, 58.

53 Katalog zabytków sztuki, t. 2: Województwo łódzkie, pod red. J. Z. Łozińskiego, Warszawa 1954, s. 297.

54 APŁódź, USCBełchatów, sygn. 6; APŁódź, USCDrużbice, sygn. 19; APŁódź, USCGrocholice, sygn. 1818.

55 W literaturze odnaleźć można różne daty roczne powstania parafii - 1223 r.

(Grocholice, [w:] SGKP, t. 2, Warszawa 1881, s. 812) lub ok. 1230 r.

(S. Librowski, Repertorium akt wizytacji kanonicznych dawnej archidiecezji

gnieźnieńskiej, cz. 4: Indeks geograficzno-historyczny, z. 1: Indeks do części 1 (zasób włocławski), Lublin 1978, s. 45).

Z e s ta w ie n ie lic z b y k o ś c io łó w ( 2 7 ) 56 i ilo ś c i z in w e n ta r y z o w a n y c h tło k ó w p ie c z ę tn y c h ( 3 1 ) 57 w s k a z u je , i ż w to k u b a d a ń u ja w n io n e z o s ta ły u r z ę d y p a r a f ia ln e , k tó r e w p ie rw s z e j p o ło w ie X I X w . p o s łu g iw a ły s ię w ię c e j n i ż j e d n ą p ie c z ę c ią . Z ja w is k o to d o ty c z y c z te re c h , a w ła ś c iw ie p ię c iu k o ś c io łó w : k o ś c io ła w R u ś ć c u , k o ś c io ła w S z c z e r c o w ie , k o ś c io ła w W o li W ią z o w e j o r a z łą c z n ie k o ś c io łó w w S ę d z ie jo w ic a c h i M a rz e n in ie . D o te j g r u p y h ip o te ty c z n ie d o łą c z y ć m o ż n a p a r a f ię w K o rc z e w ie , k tó r a b y ć m o ż e d y s p o n o w a ła d w ie m a p ie c z ą tk a m i - p o ls k o j ę z y c z n ą o r a z ła c iń s k o ję z y c z n ą , z n a n ą je d y n ie z d o k u m e n tó w w y s ta w ia n y c h w k a n c e la r ii k o ś c io ła w Z d u ń s k ie j W o li. W d w ó c h p ie r w s z y c h p r z y p a d k a c h f e n o m e n p o s łu g i w a n ia się d w ie m a p ie c z ę c ia m i w ią z a ć n a le ż y z o k r e s o w ą w y m i a n ą tło k ó w , z z a s tę p o w a n ie m ty p a r iu s z y z u ż y ty c h - n o w y m i. N a d o k u m e n ta c h z o s ta tn ic h la t X V I I I w . i z p ie r w s z y c h la t X IX w . d o s tr z e c m o ż n a je s z c z e p ie c z ę c ie o s ie m n a s to w ie c z n e , p o d c z a s g d y n a d y p lo m a c h z l a t d w u d z ie s ty c h i tr z y d z ie s ty c h X IX w . u m ie s z c z o n e b y ły j u ż p ie c z ę c ie d z ie w ię tn a s to w ie c z n e . D z ię k i d a to m w le g e n d a c h o to k o w y c h d w ó c h p ie c z ę c i p a r a f ia ln y c h z R u ś ć c a p r o c e s te n m o ż n a o p is a ć k o m p e te n tn ie . T ło k p ie c z ę tn y k o ś c io ła w R u ś ć c u z 1 7 7 9 r. w y k o r z y s ta n y z o s ta ł d o u w ie r z y te ln ie n ia d o k u m e n tó w w y s ta w io n y c h m . in . w 1 7 9 9 r .58, w 1811 r.59 i w 18 1 7 r.60, p o d c z a s g d y ty p a r iu s z z 1 8 1 9 r. u ż y ty z o s ta ł d o u w ie r z y te ln ie n ia d o k u m e n tó w m . in . z 1 8 2 0 61, 1823 i 18 2 6 r. T ło k o s ie m n a s to w ie c z n y n ie z o s ta ł z n is z c z o n y w c h w ili w y k o n a n ia d z ie w ię tn a s to w ie c z n e g o , a le d a le j p o z o s ta w a ł w k a n c e la r ii i o k a z jo n a ln ie g o w y k o r z y s ty w a n o . J e g o o d c is k d o s tr z e c m o ż n a n a d o k u m e n c ie z 1823 r .62

56 W szacunkach pominięta została parafia w Rychłocicach.

57 W rozważaniach pominięta została pieczęć dekanatu szadkowskiego i konwentu bełchatowskiego.

58 APŁódź, Archiwum Wawelskich z Tubądzina, sygn. 24, k. 297.

59 ADWłocławek, Wizytacje kanoniczne dawnej archidiecezji gnieźnieńskiej, ks. 135, s. 571.

60 APŁódź, USCŁobudzice, sygn. 19. 61 APŁódź, USCWygiełzów, sygn. 9. 62 APŁódź, USCKaszewice, sygn. 10.

O dwóch pieczęci kościoła w Szczercowie powiedzieć można

jedynie to, że tłok osiemnastowieczny pozostawał w służbie

kancelaryjnej jeszcze w 1810 r.63, a w 1839 r. posługiwano się już

nowym.

Inaczej tłumaczyć należy fakt wykorzystywania dwóch

pieczęci w kancelarii parafialnej w Woli Wiązowej. Ich

wyobr^enia otokowe, a także teksty legend są identyczne. Obie,

o czym zaświadcza element chronologiczny legendy otokowej,

powstały w 1814 r. Różnią się wielkością oraz kształtem. Pieczęć

większa mierzy ok. 50 mm średnicy, a mniejsza - owalna -

otrzymała wysokość 37 mm i szerokość 35 mm. Rodzi się więc

uzasadnione pytanie o powody, dla których jednocześnie wykonano

a ż

dwie pieczęcie dla urzędu parafialnego. Być może celem tych

działań było stworzenie prostego systemu sfragistycznego

z pieczęcią dużą służącą do pieczętowania dokumentów

istotniejszych i pieczęcią mniejszą - do codziennego użycia.

Łatwiej - niż powody złożenia podwójnego zamówienia

w zakładzie grawerskim - wyjaśnić można chronologię ich

powstania, gdyż jest ona ściśle związana z historią parafii. Wola

Wiązowa była miejscowością wchodzącą w skład parafii w

Ruśćcu, choć z własną kaplicą publiczną. Istniała ona już w 1763 r.,

a w 1781 r. nakładem Franciszka Ksawerego Walewskiego

wzniesiono kościół. Parafia w Woli ufundowana została

w 1810 r.64, ale - jak utrzymuje S.

Librowski - jej pełne

erygowanie nastąpiło w 1815 r. Moment powstania pieczęci wiązać

należy z uznaniem kościoła w Woli Wiązowej za parafię, zdolną do

dokonywania samodzielnych czynności prawnych.

Najtrudniej wytłumaczyć przyczyny funkcjonowania dwóch

pieczęci, używanych w parafii w Sędziejowicach. Cechy

zewnętrzne wskazywałyby,

i

ż obie wykonano w XVIII w. Jedna

63 APŁódź, USCStrońsko, sygn. 9a.

64 W wizytacji kanonicznej parafii w Ruśćcu, przy okazji opisu świątyni w Woli Wiązowej odnotowano, iż kościół ten znajdował się „ [..] na drodze do

usamodzielnienia się [...]”, z czym proboszcz z Ruśćca się nie zgadzał

i podkreślał, że w Woli funkcjonuje tylko kaplica publiczna - zob. AD Włocławek, Wizytacje kanoniczne dawnej archidiecezji gnieźnieńskiej, ks. 135, s. 571. W formie załączników do ogólnej charakterystyki kościoła w Woli dodano kopię dokumentu fundacyjnego parafii ze stycznia 1810 r., wystawionego przez S. K. Walewskiego oraz opinię Konsystorza Gnieźnieńskiego z maja 1811 r.

z nich, używana częściej i później, także w pierwszej połowie

XIX w., pozbawiona była legendy otokowej, a o tym, że służyła

proboszczowi

sędziejowickiemu,

świadczą

tylko

treści

dokumentów nią uwierzytelnionych. Wątpliwości, czy ta pieczęć

faktycznie powstała dla tegoż kościoła, może budzić sprzeczność

wezwania kościoła

z

ikonografią

pieczęci.

Kościół

w Sędziejowicach wzniesiony został pod wezwaniem św. Marii

Magdaleny i św. Klemensa, podczas gdy na pieczęci beznapisowej

dostrzec można scenę Wniebowzięcia NMP. Wątpliwości,

podniesione wyżej, nie udało się rozwiązać, wykorzystując do tego

podstaw

źródłową,

ściśle

powiązaną

z

omawianym

zagadnieniem65. Szersze kwerendy doprowadziły do odnalezienia

przekazu, który w zupełnie inny sposób oświetla tę zagadkę.

W 1808 r. ksiądz Antoni Stankiewicz, proboszcz w Marzeninie

wystawił dokument66, którego formuła sigillacyjna informowała

m.

in.

o

odciśnięciu

„...pieczęci

kościoła parafialnego

marzeninskiego pod tytułem Wniebowzięcia NMP... ”. Pod tymże

dokumentem widoczny był odcisk beznapisowej pieczęci, którą

w latach dwudziestych XIX w. uwierzytelniano dokumenty

w parafii sędziejowickiej. Logiczne powiązanie tych faktów

sprowadzić należy do następującego ciągu zdarzeń. Beznapisowa

pieczęć

z wyobrażeniem

Wniebowzięcia

NMP

powstała

w XVIII w. na zamówienie proboszcza z Marzenina i jej

ikonografia była w pełni zgodna z wezwaniem miejscowego

kościoła. Służyła w kancelarii parafialnej w Marzeninie w 1808 r.

i przez przynajmniej jeszcze kolejne dwa lata67. Później -

w nieznanych okolicznościach - opuściła kancelarię parafii, dla

której ją wykonano i odnalazła się w Sędziejowicach. Tamże

w latach dwudziestych XIX w. za jej pomocą uwierzytelniano

dokumenty. W tym samym czasie proboszcz z Marzenina

posługiwał się już nowym, dziewiętnastowiecznym typariuszem68,

choć o wyobrażeniu podobnym do poprzedniego. Badania

sfragistyki parafii w Marzeninie i Sędziejowicach ujawniły dziwne

65 W zbiorach APŁódź nie ma alegat wytworzonych na potrzeby parafii w Marzeninie, a alegata sędziejowickie obejmują lata 1816 i 1822-1825.

66 APŁódź, USCOporów, sygn. 2.

67 APŁódź, USCOporów, sygn. 4 - pieczęć pod dokumentem z 1810 r. 68 APŁódź, USCŁobudzice, sygn. 38, 40; APŁódź, USCSzadek, sygn. 50.

zjawisko. Pieczęć osiemnastowieczna parafii w Sędziejowicach,

najprawdopodobniej z wyobrażeniem św. Marii Magdaleny69, po

zużyciu została zastąpiona również osiemnastowieczną pieczęcią

z „odzysku”, pierwotnie należącą do kościoła w Marzeninie.

Pieczęcie kościołów parafialnych wykorzystywane były do

uwierzytelniania

dokumentów,

wystawianych

przez

administratorów kościołów filialnych. Pieczęć parafii Parzno70

znajdujemy na dokumencie, poświadczającym wyciąg z „[...] aktu

urodzenia Kacpra Muskały Młodziana z Kuźnicy z ksiąg kościoła

parafialnego i filialnego w Kraszewicach [...]”. Obok pieczęci

kościoła w Parznie, dokument poświadczał podpis księdza

Błeszyńskiego,

w jednej

osobie

proboszcza

w

Parznie

i administratora jej filii kaszewickiej.

Konsekwentnie odciski pieczętne kościoła parafialnego

w Grocholicach umieszczane były na dokumentach, dotyczących

mieszkańców Bełchatowa, a przechowywanych w poszytach

bełchatowskiego USC71 7

2

. Jednakowoż obok tak uwierzytelnionych

oświadczeń woli, odnaleźć można pojedyncze dokumenty, m. in.

wypisy z ksiąg zmarłych „[...] kościoła parafialnego (tak Or.)

bełchatowskiego72[ . . f ”, uwierzytelnione w latach 1818-1823

odciskami pieczęci konwentu bełchatowskich franciszkanów73.

Zagadkowo - przynajmniej na początku badań - rysował się

obraz sfragistyki kościoła parafialnego w Chabielicach. Pod

dokumentami, wystawionymi w chabielickiej kancelarii parafialnej

w latach dwudziestych XIX w., odciskano przemiennie dwie

pieczęcie.

Pierwsza,

znana np.

z

czterech

dokumentów

wystawionych w 1824 r., należała bez wątpienia do parafii

Chabielice74. Natomiast na dwóch dokumentach, sporządzonych

również w Chabielicach - jednym z 1823 r., drugim z 1824 r. -

odnajdujemy „[...] pieczęć kościelną [...]”, ale z legendą75,

69 APŁódź, USCStrońsko, sygn. 9a.

70 APŁódź, USCKaszewice, sygn. 6, 14; APŁódź, USCParzno, sygn. 34; APŁódź, USCSiędziejowice, sygn. 15; APŁódź, USCWygiełzów, sygn. 13.

71 APŁódź, USCBełchatów, sygn. 6.

72 Parafia w Bełchatowie ustanowiona została pod koniec XIX w. Do tego czasu Bełchatów należał do parafii w Grocholicach.

73 APŁódź, USCBełchatów, sygn. 8, 9, 21; APŁódź, USCDrużbice, sygn. 19. 74 APŁódź, USCChabielice, sygn. 7.

wskazującą na kościół w Stróży. Wyjaśnienie tego fenomenu

możliwe jest dziś dzięki kwerendom źródłowym Piotra Szkutnika

i opracowaniu monograficznemu Erazma E. Wilczyńskiego76. Piotr

Szkutnik odnalazł w wizytacji dziekańskiej kościołów dekanatu

brzeźnickiego zapis, pochodzący z 1824 r., a charakteryzujący stan

kleru, rezydującego wówczas w Stróży77. Erazm E. Wilczyiski

zwrócił uwagę,

i ż

upadek znaczenia parafii w Stróży łączyć należy

z postępującą dewastacją zabudowań parafialnych. W konsekwencji

tego w latach 1815-1817, 1821 i 1825 parafia w Stróży nie

posiadała własnego proboszcza, a funkcje jego pełnił pleban

z Chabielic. W latach dwudziestych XIX w. w jednym miejscu,

zapewne w Chabielicach, przechowywane były księgi metrykalne

i pieczęcie dwóch różnych parafii. Proboszczowie bądź rządcy tych

dwóch

kościołów

nie

wykazywali

większej

troski

o uwierzytelnienie dokumentu właściwą pieczęcią. Dokumenty

chabielnickie sporadycznie wzmacniano odciskami pieczęci

kościoła w Stróży. Zgromadzony materiał dowodzi,

i ż

także przy

pieczętowaniu dokumentów, dotyczących parafian ze Stróży, nie

dochowywano należytej staranności. W 1831 r. spis sreber kościoła

stróżyńskiego opieczętowany był odciskiem pieczęci kościoła

w Chabielicach. Znamienne, że wezwania obu kościołów, a przez

to ikonografie pieczęci78, były tak różne, że żadną miarą - przy

minimalnym tylko stopniu uwagi - nie można ich było pomylić.

Drugi przypadek wykorzystywania pieczęci obcej do

uwierzytelniania

dokumentu

parafialnego

związany

jest

z działalnością kancelarii parafialnej w Zduńskiej Woli. Pod

protokołem wizytacji kanonicznej z 1811 r.79 oraz pod dokumentem

76 E. E. Wilczyński, Pamiętnik Stróży. Krótka monografia wsi i okolic od czasów

najdawniejszych do dziś, Częstochowa 2000, s. 26-42.

77 „[...] od lat dziesięciu [czyli od 1814 r. — M. A .]p rzy tym kościele [w Stróży —

M. A .] niemasz stałego proboszcza, w tych dobrach znajdują się dwa kościoły, Stróża i Chabielice, o ćwierć mili jeden od drugiego. Dwory utrzymują kapelana, a gdy w Chabielicach zabudowania są w lepszym stanie to kapelan tam rezyduje [...]” - AACzęstochowa, Księgi dziekańskie, ks. 13, k. 116.

78 Kościół w Stróży otrzymał wezwanie św. Kazimierza i św. Józefa. W polu pieczęci kościelnej umieszczony został św. Józef z Dzieciątkiem i kwiatem lilii - zob. APŁódź, USCRestarzew, sygn. 29.

79 ADWłocławek, Wizytacje kanoniczne dawnej archidiecezji gnieźnieńskiej, ks. 135, s. 728.

z 1827 r.80 odciśnięte zostały bezsprzecznie zduńskowolskie

pieczęcie parafialne. Natomiast pod dwoma wypisami z metryki

chrztów,

wystawionymi

przez

księdza

Wojciechowskiego

w 1825 r., umieszczona została pieczęć najprawdopodobniej

kościoła parafialnego w Korczewie81. Tryb przypuszczający wynika

z dwóch przesłanek. Pierwszej - niepewnego odczytu legendy

otokowej, który rekonstruowany w oparciu o dwa słabe odciski -

jak dotąd - nie został w pełni odczytany, drugiej

- zaledwie

domniemanej identyfikacji postaci wyobr^enia napieczętnego82.

Komunikat większości pieczęci okresu staropolskiego

nadawany był dwoma kanałami -

tekstem legendy oraz

wyobr^eniem napieczętnym. Odczytane łącznie dawały pełną

wiedzę o osobie (fizycznej bądź prawnej), upow^nionej do

podejmowania decyzji prawnych.

Funkcją legendy pieczętnej, najczęściej otokowej, czasami

także i polowej, było i jest werbalne - a więc dostępne jedynie

wyedukowanym warstwom społeczeństwa - określenie dysponenta

pieczęci, wskazanie osoby, względnie urzędu, uprawnionego do

wydawania decyzji. Tekst legendy był uzupełnieniem wypowiedzi,

poprowadzonej językiem ikonografii wyobrażenia napieczętnego.

Na ogólną liczbę 33 zaledwie jedna pieczęć (używana

w Sędziejowicach) pozbawiona była tekstu, co niezbicie świadczy

o dominacji pieczęci, łączących dwie formy przekazu informacji.

Treść legendy wynikała wprost z charakteru instytucji, do

której pieczęć należała. Dobierano do

niej słowa najlepiej

opisujące dysponenta. Językiem legend parafialnych pieczęci

kościelnych dekanatu szadkowskiego na przełomie XVIII i XIX w.

w zasadzie była łacina. Jedynie dwie pieczęcie - kościoła

w Buczku83 i kościoła w Korczewie84 - wypos^ono w legendy

80 APŁódź, USCSzadek, sygn. 52a. 81 APŁódź, USCSieradz, sygn. 31.

82 Pewne zidentyfikowanie postaci, jako św. Katarzyny, patronki kościoła w Korczewie, stanowiłoby wsparcie hipotezy. Niestety, postać -najprawdopodobniej kobiety - nie została wyposażona z atrybuty, jednoznacznie charakteryzujące świętego.

83 APŁódź, USCŁobudzice, sygn. 11, 27, 32; APŁódź, USCSzadek, sygn. 52a. - Legenda kościoła w Buczku otrzymała brzmienie: KOŚCIOŁ BUDZKI lub

KOŚCIOŁA BUDZKIEGO. Komplikacje z odczytem wynikają z miernej jakości