A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA PHILOSOPHICA ć , 1988
Je a n F e r r a r i
O KILKU XVIII-WIECZNYCH ŹRÓDŁACH WSPÓŁCZESNEJ ANTROPOLOGII: ROUSSEAU I KANT
Jedynym pytaniem , k tó r e s i ę l i c z y j e s t p y t a n i e o n atu rę c z ł o w ie k a . Występuje ono we w s z y s tk ic h w i e l k i c h systemach f i l o z o f i c z nych i n ie moZna być f i l o z o f e m , n ie u d z i e l a j ą c na to p y t a n i e p r z y n a jm n ie j p r o w iz o r y c z n e j odpowiedzi. O g ólnie rzecz b i o r ą c , panuje zgoda co do teg o , że ź ró d ła w sp ółcz esn ej a n t r o p o l o g i i wywodzą s i ę z X V I I I w. C złow iek wówczas s t a ł s i ę przedmiotem badania naukowego n ie t y l e jako maszyna bądź organizm ( j a k w i s t n i e j ą c e j f i z j o l o g i i K a r t e z j u s z a i t e o r i i temperamentów o d w o łu ją c e j s i ę do H ip ok rate- s a ) , le c z ja k o i s t o t a p o s ia d a ją c a świadomość, ja k o i s t o t a s ta n o w iąca c a ł o ś ć . T e o ria Newtona i n s p i r u j e f i l o z o f ó w X V I I I w ., podob n ie j a k s to l a t w c z e ś n ie j matematyka p o d b iła młodego K a r t e z j u s z a . David Hume p is z e rozprawę " T r a i t e de la n a t u r e humaine", k t ó r e j p o d t y t u ł b r z m i : 'P r ó b a wprowadzenia metody, e k s p e ry m e n ta ln e j do ana
l i z y zagadnień moralnych*. Dla Hume'a, ja k i d la w i e l u innych au torów w tym c z a s i e , t a k i e p o d e j ś c i e b y ło możliwe t y l k o d l a t e g o ,
ż e
ja k w ierzono, usuwało w sposób d e f i n i t y w n y ja ło w e k w e s tie m e t a f i zyczne. Teza "F in g o non h i p o t h e s e s ”г
" P r i n c i p i ó w " Newtona o k r e ś la metodę, k t ó r a zastosowana do c z ło w ie k a pozwala wyznaczyć p ole e k s perymentowania, pod osłoną dagmetrów f i l o z o f i i I j l a s y c z n e j . Nie j e s t to z u p e łn ie punkt w id z en ia a n t r o p o l o g i i i e t n o l o g i i w s p ó łc z e s n e j, tak j a k są ore o k r e ś l a n e , np. przez Claude L é v i - S t r a u s s ' a stwierdza ją c e g o , że " s t r u k t u r a l i z m ro zs ą d n ie uprawiany n ie p re t e n d u je do sform ułowania nowej k o n c e p c ji ś w ia ta czy c z ło w ie k a , le c z dąży j e dynie do badania z j a w i s k , k t ó r e , być może, k ie d y ś będą s t a n o w i ł y przedmiot dokładnego p o z n a n ia ".Tym, do któreg o odwołuje s i ę L é v i - S t r a u s s , poszukując ź ró d eł a n t r o p o l o g i i w sp ó łcz esn ej w X V I I I w ., n i e j e s t ani Hurce, ani Diue- r o t , ani żaden z t y c h , k t ó r y c h nazywano " f i l o z o f a m i " , le c z ic h
wróg n ie p rz e je d n a n y , gardzący naukami i sztukami: Ja n e - Ja c q u es Rousseau.
J e s t tu paradoks, k t ó r y można w y ja ś n i ć odwołując s i ę do k i l ku cech p ozw alających scharakteryzow ać metodę stosowaną przez J . J . Rousseau w jego głównych p rac ach . W tym w zg lęd zie "D is c o u rs sur ľ i n é g a l i t é " j e s t wzorcem. Znajdujemy w nim p r z e d s ta w ie n ie me tody Rousseau, a także system u s t a l a j ą c y konieczne r e l a c j e między elementami wykrytymi poprzez j e j zastosow anie. Jedynym f ilo z o f e m , k t ó r y w X V I I I w. uznał w artość t e j metody i tego systemu b y ł Emma nuel Kant.
We w stę p ie do " D i s c o u r s " , Rousseau zaczyna tek ja k S o kra te s i j a k p ó ź n ie j będzie to c z y n i ł K ant, od s tw ie r d z e n ia ko niecz no ś c i poznania s i e b i e samego. W związku z tym b a d ania, k t ó r e p o d e j muje nad n ierów n ością lu d z i p la s u j e w szerszym k o n t e k ś c ie , k tó r y d o s ta rc z a im s z c z e g ó ln e j rzeczowości d la w y ja ś n i e n ia prawdziwej n a tu ry c z ło w ie k a . Jego h ip otez ą w yjściow ą j e s t s t w i e r d z e n ie , że c z ło w ie k j e s t zarazem wytworem n a tu r y i * h i s t o r i i . H is to ry c z n o ś ć cz ło w ie k a j e s t wpisana w samą jeg o n atu rę przez to , co Rousseau na zywa zd o ln o ścią do dosko nalen ia s i ę . Zdolność ta pomaga c z ło w ie k o wi s ta ć s i ę czymś innym n iż b ył w momencie s tw o rz e n ia . Zarysowuje s i ę p rze c iw ie ń s tw o między stanem pierwotnym n as z e j n atu ry a tym, czym stajem y s i ę poprzez przemiany h is t o r y c z n e . P rze d się w z ięc iem j p s t o d n a le z ie n i e p ie rw o tn e j formy n a tu r y l u d z k i e j , t a k i e j , ja ką oüa b y ła przed z n ie k s z ta łc e n ie m przez h i s t o r i ę . Chce on o d d z i e l i ć to , co j e s t zrodzone od tego, co j e s t sztuczne w cz ło w ie k u i w y mienia we w stę p ie r e g u ły , k t ó r y r b stosowanie umożliwi uzyskanie tego c e lu .
Wskazuje tu na g r a n ic e o b s e r w a c j i , konieczność h ip o te z i do mysłów, r o l ę rozumowania w tw orzeniu prawdziwej nauki o cz ło w ie k u . Nie p rete n d u je do uzyskania ro zw iąz a n ia os ta te c z n e g o , le c z j e dy n ie pokazania d rogi rozw iąz a n ia p ro b le m u ,' k t ó r y sob ie pos j w i ł . Obserwacja może odnosić s i ę t y l k o do cz ło w ie ka cy w iliz ow an eg o , z n ie k s z ta łc o n e g o ja k s ta t u a G la u ca s a , przez w y n a tu rza ją cą h i s t o r i ę , lub do cz łow ie ka pierwotnego, k t ó r y w epoce Rousseau wydał s i ę być b l i ż s z y swych początków n iż d z iś i z t e j r a c j i wzbudzał najżywsze z a in t e r e s o w a n ie . Ale c z ło w ie k c y w iliz o w a n y , ani cz ło w ie k p ie rw o tn y , już u s p o łe c z n io n y , n ie są tym samym co c z ło w ie k n a t u r y . Wobec tego, ja k s t w i e r d z i ć d o ś w ia d c z a ln ie stan p ie rw o tn y c z ł o w i e k a -’
/
"Ten s ta n , k t ó r y n ie i s t n i e j e , k t ó r y być może wcale n ie i s t n i a ł , k tó r y prawdopodobnie n ie będzie nigdy i s t n i a ł [ . . . ] może być t y l k o wynikiem pewnych rozumowa'' i pewnych p r z y p u s z c z e ń ". Trze ba zatem sobie wyobrazić " j a k i e doświadczenia b yłyb y konieczne dla d o j ś c ia do poznania cz ło w ie ka n a tu ra ln e g o ; i j a k i e są m ożliwości przeprowadzenia tych doświadczeń w ramach sp o łe c z e ń stw a ".
W związku z tym Rousseau podejmuje s t a r a n i a z m ie rza ją c e do o- p racrw a n ia modelu, w s e n s ie naukowym tego term inu, model:,! u m o żli w ia ją c e g o sądzenie ze stanu obei.nego. Czyni to z podwójną t r o s k ą , c h a r a k t e r y z u ją c ą tak dobrze metodę naukową wieku rozumu i doświad czeń .
" O isc o u rs sur ť o r ig in , de ľ i n é g a l i t é pármi le s hommes" j e s t c a ł k o w ic i e zastosowaniem t e j metody. J e j ideę można zn aleźć w ’’E m ilu " i "Umowie s p o ł e c z n e j" .
W ś w i e t l e t e j metody ład społeczny wprowadzony przez i n s t y t u c j e prawne s t a j e s i ę uosobieniem samego rozumu: n ie t y l k o zapewnia on wolność i równość w s z y s tk ich wobec prawa, a le warunkuje także akces cz łow ie ka do s f e r y m o ra ln o ś c i, co stanowi c e l najwyższy r o dzaju lu d zkieg o . K o n f l i k t między stanem naturalnym a n atu ry m o ra l ną cz łow ie ka z n ik a , podobnie j a k i ten , k tó r y p r z e c iw s t a w ia ł na turę i k u l t u r ę . P r z e j ś c i e od stanu n atu ra ln e g o do społeczeństwa nie J e s t odtąd pomyślane ja ko upadek c z ło w ie k a , a le jako to , przez co r e ii z u .ie s i ę prawdziwa n atu ra bytu myślącego i wolnego. Kant w każdym r a z i e w ten sposób in te r p r e ti* ie Rousseau i c z yn i go "New tonem ż y c ia moralnego” .
Problemy pragmatyczne Kanta i Rousseau n ie są podejmowane przez współczesną a n t r o p o lo g ię , k tó ra d ostrzega w ie l e przeszkód e p is t e - mologicznych w prawdziwym poznaniu c z ło w ie k a , zachowuje ona jednak postawę Kanta i Rousseau, to j e s t postawę obiektywizmu odnośnie do c z ło w ie k a , s ta ją c e g o s i ę obcym sob ie samemu. O p isu je ona c z ł o w i e ka w jego n ie p o w t a r z a ln o ś c i, w jego różnorodności w c z a s ie i p r z e s t r z e n i , w u j ę c i u , k t ó r e n ie og ra n icza cech c h a r a k t e r y s ty c z n y c h n a tu ry l u d z k i e j ani do e u r o p e j s k i e j w spólnoty e t n i c z n e j , ani do danego momentu w h i s t o r i i .
Ta r e f l e k s j a o warunkach tw orzenia wiedzy o c z ło w ie k u , wymaga n ie b r a n ia pod uwagę c a ł o ś c i c z ło w ie k a , to uporczywe poszukiwanie c h a r a k t e r y s t y k i a n t r o p o l o g ic z n e j , c z y n ią z Rousseau i Kanta p r a wdziwych i n i c j a t o r ó w w sp ółcz esn ej a n t r o p o l o g i i .
Je an F e r r a r i
Ü9ER EIN IGE QUELLEN DER M00ERNEN ANTHROPOLOGIE IN DER PHILOSOPHIE OES X V I I I . JAHRHUNDERTS:
ROUSSEAU UND KANI
Die fundamentale F ra g e , d ie Frage um d ie Natur des Menschen t r i t t in a l l e n grossen Systemen der P h i lo s o p h ie a u f . Oie neu z e i t l i c h e A n th ro p olo g ie hat ih re n Ursprung in der P h i lo s o p h ie des X V I I I Ja h r h u n d e r ts . Nach der Meinung des V e r f a s s e r s , d ie kantsche A n th ro p olo g ie f ü h r t - wie es von L é v i - S t r a u s s nachgewie- äen wurde - auf J . J . Rousseaus Oenken. In Aufsatz werden d ie le it e n d e n Ideen der Rousseauschen Methode der B ild u n g der Wissen s c h a f t vom Monschen r e k o n s t r u i e r t .
