N a ta lia Ja k o w e n k o
Filolog klasyczna, historyk (doktorat w 1994)· Wieloletni pracownik A rchi wum Historycznego Ukrainy w Kijowie, później pracownik Instytutu H istorii oraz Instytutu Archeografii Akademii Nauk. Od 2002 kieruje Katedry Historii Akademii Kijowsko-Mohylańskiej. Autorka ponad trzystu publikacji, m.in. książek: П аралельний ceim. Досл1дж ення з icm opii уявлен ь т а ideiι в УкраХт X V l - X V l l cm (2002; wydanie polskie D ruga strona lustra. Z historii wyobrażeń i idei na U krainie X V I - X V I I wieku ukaże się w 2011), H ap u c 3 icmopii cepedHbOBiHHoi т а ранньомодерноХ У краш и (2005; wydanie polskie Zarys historii średniowiecznej i wczesnonowożyt- nej U krainy planowane jest także na rok 2011), Bcm yn do icm opii (2007).
Natalia
Jakowenko
W s p ó l n e
d z i e d z i c t w o
j a k o pole
w s p ó ł p r a c y
h i s t o r y k ó w
pol ski ch
i ukr ai ński c h
i Por. bardziej szczegółowa analiza problemów, związanych z „bolesną" przeszłością: Жорж Мшк, G e p o n a т а i ï ‘6 ол 1ст м и н у в ш и н и : с т р а т е г и 1с т о р и з у в а н н я т а ïx в и к о р и с т а н н я в € в р о т , [w:] G e p o n a т а i ï бол 'ют м и н у в ш и н и , red. Georges Mink, Laure Neumayer, tłum. Jewhen Mariczew, Kijów 2007, s. 13-38. [oryginał franc.: G . Mink, L. Neumayer, E u ro p e et ses passés do ulo ureux, (co-dir.), 2007]
Dla archiwisty, muzealnika czy konserwatora zabytków pojęcie „wspólnego dziedzictwa" ma wymiar całkowicie materialny, natomiast rozumiane szerzej jest raczej metaforą o wielu różnych znaczeniach. Dlatego na początek chciałabym sprecyzować, że „wspólne dziedzic two” pojmuję jako pewną „umowę” historyków odnośnie sposobów „pogodzenia historii", czyli widzenia i opisywania wspólnych kart przeszłości, przede wszystkim tych, które mają charakter antagoni- stycznyi. Rzecz jasna, całkowita harmonia jest trudna do osiągnię cia - chodzi więc przede wszystkim o wzajemne zrozumienie i prze łamanie tak zwanego zamkniętego, narodowego paradygmatu historii skupionej na emocjonalnej obronie „naszej prawdy” przed zakusami wrogich sąsiadów. Osiągnięcie takiego - mniej lub bardziej zgodne go - rozumienia „wspólnego dziedzictwa” możliwe jest, ja k uczy do świadczenie, jedynie pod warunkiem istnienia kontaktów osobistych oraz bezpośrednich dyskusji. Dlatego spróbuję krótko przedstawić, w jakich formach, gdzie i z czyjej inicjatywy dochodzi do kontaktów tego rodzaju. Zanim przejdę do konkretów, chciałabym podkreślić znamienny moim zdaniem fakt: znam jedynie dwa przypadki, w któ rych współpraca ukraińskich historyków z ich polskim i kolegami w y nikła z inicjatywy ukraińskich władz. Później przyjdzie czas na pró bę odpowiedzi, czy to dobrze, czy źle, na razie zaznaczę, że wspólne projekty w dziedzinie nauk historycznych inicjowane i realizowane są następującymi kanałami: i) przez uniwersytety; 2) dzięki aktywno ści organizacji społecznych; 3) jako część szerszych projektów mię dzynarodowych z udziałem strony trzeciej; 4) w formie prywatnego porozumienia, dzięki kontaktom osobistym oraz sporadycznym gran tom; 5) dzięki rządowemu wsparciu finansowemu. M uszę zastrzec, że zebrane przeze mnie informacje w żadnym razie nie pretendują do miana kompletnych. Powodem jest tu nie moje niedbalstwo, ale zaskakujący mnie fakt, że nie istnieje żadna specjalna strona interne towa poświęcona takiej współpracy, a także brak informacji o niej na stronach właściwych uniwersytetów oraz instytucji - musiałam więc zbierać dane dosłownie „na piechotę”.
W spółpraca m iędzy uniwersytetam i
Pionierem w kontaktach ukraińskich i polskich przedstawicieli nauk historycznych był Uniwersytet Lwowski. N ależy wspomnieć w tym miejscu o szczególnych zasługach profesora Leonida Zaszkilniaka, który kierował Katedrą H istorii Słow ian Uniwersytetu Lwowskiego,
2 Spotkania polsko-ukraińskie,red. Z y g m unt M ań k o w ski, Lublin 19 9 2 ; К о за ц ьм
eiÜHu X V I I ст ол1т т я в к т о р и ч н ш cBidoMocmi польського т а украш съкого народов,red. Leon id Z aszk iln ia k , L w ó w 1996.
3 Bardziej szczegółow o projekt opisuje jed en z uczestników, A n d rzej P aczk o w ski: А н дж ей Пачковський, П ольщ а й Украш а. Важ ы пит ання, складш BidnoBidi,w : Е вр о п а т а и б о л к ш ,
op. cit., s. 1 4 2 - 1 5 3 . P rotokoły dyskusji przeprow adzonych w ram ach tego projektu w ydan o ja k o : Polska - Ukraina, trudna odpowiedź. Dokumentacja spotkań historyków 19 9 4 -20 0 1. Kronika wydarzeń na W ołyniu i w Galicji W schodniej 19 39 -19 45,W arszaw a 20 0 3.
później był zastępcą dyrektora Instytutu Ukrainoznawstwa N arod o wej Akademii N auk we Lwowie, a obecnie kieruje Katedrą M etodo logii Historii swojego macierzystego uniwersytetu. Dzięki uzgodnie niom profesora Zaszkilniaka z historykami lubelskiego Uniwersytetu im. M arii Curie-Skłodowskiej ju ż w 1990 roku rozpoczęty został pierwszy projekt tego rodzaju, który zakładał zorganizowanie wspól nych dyskusji wokół drażliwych zagadnień — wzajemnych uprzedzeń oraz negatywnych stereotypów historycznych. W ówczesnych trud nych warunkach finansowych uniwersytety te zdołały zorganizować zaledwie dwa takie spotkania - w 1990 roku w Lublinie i w 1995 roku we Lwowie; obydwa zaowocowały wydaniem zbiorów artykułów2.
W 1992 roku projekt spotkań polsko-ukraińskich, zainicjowa nych przez historyków U M C S i Uniwersytetu Lwowskiego zyskał wyraźne ukierunkowanie tematyczne - postanowiono skoncentrować się na dyskusji wokół stosunków polsko-ukraińskich okresu między wojennego oraz podczas drugiej wojny światowej. Projekt ten pokazał, z jak wielkim trudem przebiega poszukiwanie wspólnego stanowiska na temat „wspólnego dziedzictwa”. Stąd właśnie wyrósł kolejny wielki projekt „Polska - Ukraina: trudne pytania” 3. Z a wstęp do niego moż na uznać spotkanie jedenastu polskich i jedenastu ukraińskich histo ryków, zorganizowane przez warszawski Ośrodek K A R T A w 1994 roku, w ramach programu Fundacji im. Stefana Batorego „W spólna ziemia - Europa W schodnia”; podsumowanie rozmów zostało za warte we wspólnym komunikacie, zawierającym spis najbardziej dys kusyjnych problemów „wspólnego dziedzictwa”. Bezpośredni początek inicjatyw badawczych przypada na marzec 1996 roku, kiedy między Uniwersytetem Wołyńskim w Łucku a Wojskowym Instytutem H isto rycznym w Warszawie została podpisana umowa o współpracy. Od 1997 roku umowa ta była realizowana poprzez organizację dwóch corocznych seminariów - spotkań historyków, na których omawiano dwa równoległe wystąpienia: strony ukraińskiej i polskiej, po czym sporządzano spis kwestii, wokół których zgoda została osiągnięta oraz punktów, w których pozostały rozbieżności. Po 1998 roku skład uczestników rozszerzył się — ze strony ukraińskiej, oprócz Uniwer sytetu Wołyńskiego, do projektu przyłączył się Uniwersytet Lwowski (prof. Leonid Zaszkilniak) i Instytut Ukrainoznawstwa Narodowej Akademii N auk we Lwowie (prof. Jarosław Isajewycz), a ze strony polskiej - Akademia Obrony Narodowej. Obecnie jest to najbardziej udany pod względem organizacji i efektów wspólny projekt. D o końca
347
4 L w ó w . M ia s to , sp ołeczeń stw o , k u ltu ra . S tu d ia z d z ie jó w L w o w a , red. H enryk W. Zaliński i Kazim ierz Karolczak. 1 .1 : Kraków 1995; t. 2: Kraków 1998.
5 A b e iB : M icm o - суст льст во - культ ура. 36ipHUK на ук о ви х п раць, Льшв 1999, red* M arjan Mudry. 6 Por. opublikowane materiały: S ą s ie d z two. O sa dn ictw o na p o g ra n icz u etn icz n y m p o lsk o -u k ra iń sk im w czasach n o w o żytn ych ,
red. Józef Półćwiartek, Rzeszów 1997. 7 Z ło ta księga h istoriog rafii lw o w skiej X I X i X X w ie k u , red. Jerzy Maternicki, Leonid Zaszkilniak, Rzeszów 2007.
2001 roku przeprowadzono dziesięć seminariów (na zmianę w Łucku i Warszawie) pod hasłem „Stosunki polsko-ukraińskie w latach drugiej wojny światowej”, wydano także dziewięć tomów serii Polska - Ukrai na: trudne pytania. W kwietniu 2002 roku projekt ten zmienił format. Jego koordynatorem ze strony ukraińskiej został profesor Leonid Z a
szkilniak, a głównym ośrodkiem polskich partnerów - Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, gdzie w ciągu ostatnich dziesięciu lat uformowała się silna szkoła badania ukraińsko-polskich „trudnych py tań”. Seminaria odbywały się raz w roku, na zmianę we Lwowie i T o runiu, i towarzyszyła im publikacja kolejnych prac. Ostatni, trzynasty tom, będący efektem lwowskiego spotkania w roku 2008 ukazał się pod tym samym tytułem, co poprzednie (Polska - Ukraina: trudne pytania). Równocześnie za nieformalną zgodą kierowników (ze strony ukraiń skiej byli to Leonid Zaszkilniak, Ihor Iljuszyn i Stanisław Kulczycki) projekt został po 2009 roku zawieszony, ponieważ w poglądach stron powstały nazbyt duże rozbieżności.
Warto wspomnieć jeszcze o trzech projektach Uniwersytetu Lwow skiego, dotyczących innych tematów. Pierwszy z nich został rozpoczęty w 1992 roku wspólnie z krakowską Akademią Pedagogiczną pod hasłem „Lwów - miasto, społeczeństwo, kultura”. Projekt ten był realizowany poprzez konferencje, organizowane na zmianę w Krakowie i Lwowie, oraz publikację materiałów pokonferencyjnych. Pierwszy i drugi tom wyszły w Krakow ie4, trzeci we Lwowie5, a ogółem do 2007 roku uka zało się sześć zbiorów tekstów. Spośród innych inicjatyw Uniwersyte tu Lwowskiego w zakresie współpracy polsko-ukraińskiej warto wy mienić także nawiązane pod koniec lat dziewięćdziesiątych kontakty z Uniwersytetem Rzeszowskim, które zaowocowały konferencjamió oraz wspólnymi projektami. Jednym z nich był zrealizowany w latach 2002—2007 projekt „Wielokulturowe historyczne środowisko Lwowa w X I X - X X w iekuj uwieńczony wydaniem pięciu tomów opracowań naukowych oraz monografii zbiorowej7. Po zakończeniu tego pro jektu profesorowie Jerzy Maternicki i Leonid Zaszkilniak rozpoczęli
nowy, zaplanowany na lata 2 0 0 7-20 11. Jego celem jest przebadanie wybranych problemów wśród których znajdują się: narodotwórcza rola historiografii, nauka i popularyzacja historii, bohaterowie naro dowi w świadomości historycznej, rola historii w kształtowaniu ste reotypów narodowych, mity historyczne, obchody świąt narodowych, ideologie historyczne polskich i ukraińskich partii politycznych, hi storycy w życiu politycznym obu krajów. Podobnie ja k w przypadku
Natalia Jakowenko 8 Укра'ШСЬКО-ПОЛЬСЬМ BiÖHOCUHU в Г аличит у X X ст. M amepiaAU м1Ж народно1 на ук о во -п р а к т и ч н о'1 конф еренци(2 1-2 2 listopada 1996), 1вано-Франювськ 1997· 9 Волинсът А т ени (18 0 5-18 3 3),red. Станислав Маковський, Володимир Собчук, Кременець 2006.
10 „Pogranicze: Polska - Ukraina. Rocz nik naukowy”, 2 0 0 6 ,1.1.
poprzedniego projektu, przewidywana jest organizacja serii kon ferencji i wydanie na ich podstawie zbiorów artykułów. Pierwsza konferencja odbyła się w 2007 roku na Uniwersytecie Rzeszowskim , druga w 2008 roku w O brzycku koło Poznania (została poświęcona m etodologicznym problemom badania mentalności i tożsamości), trzecią - „M ity i stereotypy w historii Polski i U krainy” - zorgani zowano w 2009 roku na Uniwersytecie Łódzkim . Podsumowaniem tych prac było wydanie serii materiałów pod wspólnym tytułem „H istoria-m entalność-tożsam ość”: ukazały się ju ż dwa tomy, trze ci - zawierający m ateriały z łódzkiej konferencji - został złożony do druku. Tematem ostatniej, czwartej konferencji, która odbyła się pod koniec września 2010 roku w Brzuchowicach pod Lwowem, była „Pamięć historyczna U kraińców i Polaków w okresie kształtowania świadomości narodowej w X I X i pierwszej połowie X X wieku”. W arto podkreślić szeroki zasięg tych spotkań: na przykład w kon ferencji lwowskiej wzięło udział ponad sześćdziesięciu naukowców, z czego prawie połowę stanowili Polacy.
W spółpraca historyków z pozostałych ukraińskich uniwersyte tów z polskimi kolegami ma charakter raczej okazjonalny. Spośród starszych inicjatyw można wspomnieć o zorganizowanej w 1996 roku przez Uniwersytet Przykarpacki w Iwano-Frankiwsku konferencji „Stosunki ukraińsko-polskie w Galicji w X X wieku”8. N a uwagę za sługują także inicjatywy małych, prowincjonalnych uczelni, którym ze zrozumiałych względów trudniej jest je zrealizować. Humanistyczny Instytut Pedagogiczny w Krzem ieńcu zdołał wspólnie z Uniwersy tetem Warszawskim zorganizować w Krzemieńcu dwie konferencje poświęcone okresowi romantyzmu (1999 - „Ukraina i Polska w epo ce Romantyzmu: obraz sąsiada" i 2005 - „A teny Wołyńskie pierwszej ćwierci X I X wieku na tle rozwoju oświaty, nauki i kultury w Euro pie Środkowo-W schodniej”), a także wydać wartościowy zbiór ma teriałów drugiej z wymienionych konferencjig. Analogiczna umowa między Uniwersytetem Pedagogicznym w Drohobyczu a lubelskim U M C S zaowocowała w 2006 roku ukazaniem się pierwszego nu meru interdyscyplinarnego rocznika „Pogranicze” 10 - należy mieć nadzieję, że współpraca w zakresie badania problemów pogranicza będzie kontynuowana. Wreszcie, z inicjatywy Uniwersytetu Czernio- wieckiego w 2000 roku zorganizowana została (przy współpracy his toryków Uniwersytetu Rzeszowskiego) ważna konferencja „Historia Polski i U krainy w podręcznikach szkolnych": w przedsięwzięcie to
349
1 1 Dokładniejsze informacje podała lwowska uczestniczka Z o ja Baran w: BicHHK A b B i B C b K o r o университету.
CepiB 1сторична, 2000 nr 35-36,
s. 702-705.
1 2 K a m ie n ie c P o dolski. S tu d ia z d z ie jó w
m iasta i regionu, po d red. Feliksa K iryk a,
K rak ó w 2000.
1 3 П р и ч о р н о м о р с ь к и й perioH
у KOHmeKcmi е в р о п е й с ь к о 1 полит ики.
3 6 i p H U K н а у к о в и х п р а ц ь , red. W ia c z e
sław Kusznir, T o m a sz Ciesielski, O dessa
2008.
1 4 П о л я к и н а Ш в д ш Украш и: icmopin т а сь о го д ен н я , МиколаУв 2008. 15 Z o b . recenzja O łen y Betlij w: „Дух i AÎTepa” 2008, nr 20 (wydanie specjalne, zawierające materiały 1. Konkursu im. J . Giedroycia, pod red. Ołeny Betlij, Oli Hnaduk, Titiany Dziadewycz), s. 258-259.
zaangażowani byli także wykładowcy Uniwersytetu Lwowskiego i Wo- łyńskiego, a z polskiej strony - Uniwersytetu Opolskiego i Śląskiego oraz U M C S 11.
Spośród szczególnie udanych przykładów długotrwałej współpracy instytucjonalnej nie sposób nie wspomnieć o wspólnym projekcie bada nia Kamieńca Podolskiego, prowadzonym przez krakowską Akademię Pedagogiczną i Kamieniecko-Podolski Uniwersytet Pedagogiczny. Pra ce trwały prawie sześć lat, a uczestniczyli w nich, oprócz wykładowców historii, studenci wydziału architektury Politechniki Krakowskiej oraz pracownicy kamienieckiego Architektoniczno-Historycznego Zespołu Zabytkowego; projekt podsumował wydany w 2000 roku tom zawiera jący dziewiętnaście artykułowi 2, którego obecnie nie można pominąć,
mówiąc o historii słynnej twierdzy nad Smotryczem.
Analogiczny trzyletni wspólny projekt badawczy, realizowany przez Uniwersytet Opolski i Uniwersytet Odeski w latach 2 006-20 08 , zaowocował trzema konferencjami w Odessie („Polacy na południowej Ukrainie”,„Polacy na południowej Ukrainie i na Krym ie” oraz„Region M orza Czarnego w kontekście polityki europejskiej” ), a także wyda niem wartościowego zbioru artykułów z tego ostatniego spotkania 13 . Polakom z ukraińskiego Południa poświęcona była również dwu tomowa publikacja, przygotowana siłami naukowców Uniwersyte tów Pedagogicznych z Mikołajowa oraz Rzeszowa 14 . Z naukowego punktu widzenia zbiór jest bardzo nierówny 1 5 , ale sama inicjatywa i nawiązanie kontaktów zasługują na pochwałę.
Akadem ia Kijowsko-M ohylańska nie realizuje wspólnego pro jektu badawczego z polskimi partnerami. Pracuje natomiast nad oswojeniem „wspólnego dziedzictwa" na płaszczyźnie edukacyjnej. O d 2006 roku W ydział N au k H um anistycznych w szedł w skład gru py siedmiu polskich i trzech ukraińskich uniwersytetów (Lw ow skie go, Ukraińskiego Katolickiego i M ohylańskiego), skupionej wokół kierowanej przez profesora Jerzego A xera M iędzynarodow ej Szkoły Humanistycznej Europy Środkowo-W schodniej ( M S H ) przy U ni wersytecie W arszawskim. O twarto specjalny program indyw idual nych studiów interdyscyplinarnych dla aktywnych, wyróżniających się studentów. Obecnie obejmuje on ponad dziesięć osób z różnych lat, w tym kilku przyszłych historyków, i realizowany jest za pośred nictwem Ośrodka Badań Tradycji Antycznej w Europie Środkow ej i W schodniej i przy bezpośrednim udziale dyrektora tego O środka, profesora Jerzego Axera.
1 6 P o co S ie n k ie w ic z ? S ie n k ie w ic z a to ż
sam ość n a ro d o w a . Z k im i p r z e c iw ko m u ?,
koncepcja i redakcja naukowa Tadeusz Bujnicki i Jerzy Axer, W arszawa 2007.
1 7 „Дух i литера” 2008, nr 20; o sam ym konkursie zob. w stęp O li H n a tiu k ,
s. 7 - 10 .
W ramach współpracy z M S H organizowane są również wspól ne seminaria edukacyjno-naukowe. W iosną 2003 roku w Akademii Kijowsko-M ohylańskiej odbyło się trzydniowe seminarium „Kijów - miasto wielu narodów i kultur”. Po raz drugi, latem 2004 roku, siłami Akademii Kijowsko-M ohylańskiej, przy pomocy kolegów z Uniwer sytetu Wołyńskiego, zorganizowano podobne trzydniowe seminarium polsko-ukraińskie w Łucku na temat ukraińskiej recepcji twórczości Sienkiewicza, obejmujące wyjazd do Zbaraża i Beresteczka. M ate riały z tego seminarium, w tym zapisy ostrych dyskusji panelowych, ukazały się w 2007 roku w W arszaw ieió.
Wreszcie, w czerwcu 2007 roku przy Akademii Kijow sko-M ohy lańskiej powstało Centrum Studiów Polskich i Europejskich, utwo rzone jako jednostka uniwersytecka dzięki grantowi Ambasady R P na Ukrainie i pod patronatem ówczesnego radcy ambasady, profesor Oli Hnatiuk. Działalność centrum koncentruje się raczej na edukacji - przede wszystkim poprzez organizowanie wykładów znanych polskich uczonych oraz dyskusji, w których aktywnie uczestniczą zarówno stu denci, jak i wykładowcy Katedry Historii. Warto dodać, że Centrum organizuje takie spotkania regularnie - praktycznie co tydzień. Kieru jące Centrum Ołena Betlij i Tetiana Dziadewycz brały również udział
w redagowaniu i przygotowaniu do druku tomu prac zwycięzców pierwszego międzynarodowego konkursu im. Jerzego Giedroycia na najlepsze prace doktorskie i magisterskie, poświęcone historii i współ czesności Polski oraz stosunków polsko-ukraińskich (rok akademicki 20 0 6 /20 0 7)17. Warto dodać, że studenci Akademii Kijowsko-M ohy lańskiej uczestniczą w każdej edycji tego konkursu, organizowanego co roku przez Ambasadę RP, oraz zdobywają w nim nagrody i wyróżnie nia. O d roku akademickiego 2010/2011 w ramach programu historycz nych studiów magisterskich na naszej uczelni otwarty został kierunek „Studia wschodnioeuropejskie”, wspierać go będzie Uniwersytet War szawski (na czele programu ze strony polskiej stoi profesor Jan Malicki, a z ukraińskiej - profesor Ola Hnatiuk).
Inicjatyw y organizacji społecznych
Pierwszą spośród znanych mi inicjatyw wspierających dążenie do po rozumienia polsko-ukraińskiego w postrzeganiu wspólnej przeszłości zrealizowano w maju 1992 roku - była to przeprowadzona w Kam ień cu Podolskim konferencja„Ukraina - Polska. Dziedzictwo historycz ne i świadomość społeczna". Jej organizatorami były Republikańskie
3 5 1
18 УкраХна - Полыца. к т о р и ч н а сп адщ ин а i суст льна coidoM icm b.
M am epidAU м1ж народно1 науковоХ конф еренци,K am ieniec Podolski, 2 9 - 3 1 maja 1992, red. Jaro sła w Isajew ycz, Ja ro sła w D aszk ew ycz, Iw an D ziu b a,
Stefan K o zak , Sta n isław Stępień, K ijó w 1993·
19 Polska - Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa,
red. Stan isław Stępień, 1 . 1 - 5 , P rzem yśl 1 9 9 0 - 2 0 0 0 . 2 0 P atrz zw łaszcza: П ерем иш ль i П ере- м иська зем ля прот ягом bîkîb. Збьрник н аукових пр ац ь i M a m e p i a A Î B М1жна- родно'1 конференци, оргат зованоХ Н а- уко ви м Товарист вом im. Т. Ш евченка 2 4 - 2 5 червня 1994 р о к у в П ерем иш л1, П е р е м и ш л ь -Л ь в 1в 19 9 6 2 1 Укра'та i П олы ца у CxidHo- Ц ен т ральн ш G eponi: спадок i м ай - бут т я. К онференц1я nid п а т ро нат ом П рем ’е р -MÎHicmpiB У крат и i П оаы ц1 (Ku ï b, 2 5 - 2 7 червн я 1999 р .),
red. Tetian a B ałab u szew ycz, N a d ija D o w ż en k o , K ijó w 1999.
2 2 Ibidem , s. 1 5 6 - 1 5 7 (w ersja ukraińska), s. 1 5 8 - 1 5 9 (wersja polska).
Stowarzyszenie Ukrainoznawców oraz świeżo wówczas utworzony w Przemyślu Południowo-W schodni Instytut Naukowy, kierowany przez Stanisława Stępnia. Ponad trzydzieści wygłoszonych podczas tej konferencji wystąpień rok później wydano w odrębnym zb io rzei8, zaplanowanym jako pierwszy z serii pod obiecującą nazwą Studia Polsko-Ukraińskie; niestety seria nie była kontynuowana.
Po utracie partnera w postaci Republikańskiego Stowarzysze nia Ukrainoznawców Południowo-W schodni Instytut N aukowy nie przerwał jednak współpracy z ukraińskim środowiskiem naukowym. Szczególnie silne związki łączą przemyski ośrodek z Naukowym T o warzystwem im. Tarasa Szewczenki, które po wielu dziesięcioleciach funkcjonowania na obczyźnie w 1989 roku powróciło do Lwowa. N ie formalne kontakty między Instytutem a środowiskiem lwowskich hi storyków zostały zapoczątkowane ju ż w 1990 roku (ich bezpośrednim skutkiem było między innymi opublikowanie w Przemyślu zbioru ar tykułów Polska - Ukraina: 1000 lat sqsiedztwaig), a w 1994 roku dzięki wspólnemu wysiłkowi Naukowego Towarzystwa im. Tarasa S ze w czenki i Instytutu zorganizowana została lokalna konferencja, ajej m a teriały wydano we Lwowie20. O innych konferencjach i publikacjach Instytutu informuje czytelników ukazujący się w Przemyślu od 1995 roku biuletyn; charakterystykę i spis inicjatyw naukowych Instytutu do 2002 roku zawiera również jeden z tomów „Z apisków N aukowe go Towarzystwa im. Szewczenki”. Warto dodać, że niedawno Insty tut zapoczątkował nową serię wydawniczą Studia Polsko-Ukraińskie (pierwszy tom ukazał się w Przemyślu w 2006 roku).
Kolejny zbiór artykułów podsum ował konferencję „Ukraina i Pol ska w Europie Środkowo-W schodniej. D ziedzictwo i przyszłość” z 1999 roku. Jej organizatorami były Społeczny Instytut Liderstwa (Kijów), lwowska organizacja społeczna Instytut Europy Srodkowo- -Wschodniej i znany Instytut Europy Środkowo-W schodniej z Lubli na, kierowany przez profesora Jerzego K łoczow skiego2i. Konferencja ta zbiegła się w czasie z powstaniem w 1996 roku oficjalnego Forum Polsko-Ukraińskiego i Ukraińsko-Polskiego, więc jej uczestnicy skie rowali do niego uchwalone podczas konferencji zalecenia, dotyczące przede wszystkim stworzenia specjalnego funduszu współpracy nau kowej i kulturalnej; wydawania biuletynu informacyjnego o formach współpracy; wspierania inicjatyw wydawniczych itd.22 Niektóre z tych pomysłów były później realizowane, ale bez wsparcia wymienionych or ganizacji - obydwie okazały się niestety martwymi tworami.
352 23 Леошд Зашюльняк, Микола Кри кун, Icm opin П олы ц1 B id н а й д а в ш ш и х nacie до н а ш и х dn ie, Льв1в 2002. 24 Поляки на Х м ельн иччиш : погляд кргзь b îk u. 3 6 i p H U K н ау к о ви х п р ац ь за мат ериалами м'1жнародноХ науковоХ конф еренци, Хмельницький 1999. 25 Поляки на Ποά 'ίΛΛ 'ι. М ат ерьали М1ЖнародноХ науковоХ кон ф еренци, Кам'янець-Под1льський 2002. 26 П оляки на Волит . М ат ер^али м'т народноХ науковоХ кон ф еренцй, Житомир 2003. 27 Польська diacnopa у Χ α ρκοβΐ - icmopiH i суча сш ст ь, Харюв 2004. 28 Z ob .: В ’ячеслав Л и п ин ськи й в ic- mopïX, meopïX i п р а к т и щ украХнського держ авот ворення. М ат ер^али М1Ж- народноХ к он ф еренц й 2 6 - 2 7 к в ш н я 2 0 0 7Р-> red. A. G. Szwab, Луцьк 2007.
N atom iast inna inicjatywa społeczna, zapoczątkowana dwa lata wcześniej, w 1997 roku, rozwinęła się z lepszym skutkiem. Mam tu na myśli utworzone przy Uniwersytecie Lwowskim dzięki wspar ciu Międzynarodowej Fundacji „Odrodzenie” Centrum Polonistyki Historycznej, skoncentrowane na rozwoju inicjatyw wydawniczych, konsultacji dla młodych autorów, piszących prace dotyczące wspól nej przeszłości ukraińsko-polskiej oraz pośrednictwa w organizacji staży naukowych ukraińskich uczonych w Polsce i odwrotnie. N a j większym osiągnięciem Centrum było wydanie pierwszej na Ukrainie historii Polski, napisanej przez ukraińskich naukowców2ą.
W śród pozostałych inicjatyw społecznych, oswajających „wspólne dziedzictwo”, prym wiodą polskie towarzystwa kultury narodowej, które od czasu do czasu, na bazie lokalnych konferencji, wydają zbiory artykułów na temat historii czy politologii, prace biograficzne - za równo autorów ukraińskich, ja k i polskich. Jako przykład można w y mienić chociażby takie publikacje, ja k Polacy na ChmielnicczyźniezĄ, Polacy na P o do lu zs, Polacy na W ołyniuz6, Polska diaspora w Charko-
w iezy. Spośród nich wyróżniają się dwa zeszyty rocznika„Ucraina P o
lonica” (2004 i 2005), wydane przez Polskie Towarzystwo Naukowe w Żytom ierzu we współpracy z Instytutem Slawistyki P A N i Kijow skim Uniwersytetem Lingwistycznym dzięki dotacji Stowarzyszenia W spólnota Polska. Pomimo „lingwistycznego” patronatu, spośród czterdziestu zamieszczonych tu artykułów zaledwie dwa dotyczą et nologii, trzy - socjologii, a pozostałe - historii. N ie wiem niestety, czy rocznik ten nadal się ukazuje, czy też zapał i możliwości finansowe jego założycieli wyczerpały się.
Spośród innych organizacji społecznych swego czasu dość głośno było o utworzonym w 1996 roku Ukraińsko-Polskim Forum Młodych im. Wacława Lipińskiego - partnerze Polsko-Ukraińskiego Forum Młodych w Lublinie. W idziałam niewielki zbiór materiałów z kon ferencji poświęconej Lipińskiemu, zorganizowanej przez to Forum w 1997 roku oraz program jeszcze jednej, późniejszej. Więcej o tej or ganizacji nie słyszałam, ale niewykluczone, że wciąż istnieje, chociaż w materiałach z ostatniej poświęconej dziedzictwu Lipińskiego kon ferencji brak na jej temat jakiejkolwiek wzmianki28.
N a zakończenie warto wspomnieć niejednorodne zarówno pod względem składu osobowego, ja k i źródeł finansowania konferen cje o charakterze lokalnym, związane ze wspólną polsko-ukraińską przeszłością. O d przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych
353
2 9 Ja ro sła w H ryca k , Historia Ukrainy, 17 7 2 -19 9 9 . Narodziny nowoczesnego narodu,przeł. K atarzyn a K o tyń sk a, L u b lin 2 0 0 0 ; N a ta lia Jakow enko, Historia U krainy od czasów najdawniejszych do końca X V I I I wieku,przeł. O la H n a tiu k i K a ta rz y n a K o tyń sk a, Lublin 2 0 0 0 .
3 0 б ж и Клочовський, Icm opin Польщ1 до к ш ц я X V ст ол1т т я,przeł. N a talia Jak o w en k o , Lublin 2 0 0 5 ; Андж ей С ул и м а К ам ш ський , Icm opin Peni П осполи т о! багат ьох Hapodie,
15 0 5 -15 9 5 . Громадный, ïxh hдержава, суст лъст во, культ ура,przeł. Jarosław a S trich a, K ijó w 20 10 .
X X wieku odbywają się one regularnie w Łucku pod hasłem „Prze szłość i teraźniejszość Wołynia" i w Kam ieńcu Podolskim (Podolska Konferencja H istoryczno-Krajoznawcza); prezentowane tam referaty są później publikowane. O d 2003 roku analogiczna konferencja pod nazwą „Sanguszkowskie czytania” organizowana jest w Sławucie na Wołyniu.
Projekty z udziałem strony trzeciej
Spośród starszych projektów tego rodzaju warto przypomnieć zapo czątkowany w 1995 roku przez Uniwersytety Lwowski i Rzeszowski, przy udziale strony niemieckiej, projekt, któremu przyświeca hasło „Polska - N iem cy - Ukraina w Europie”, realizowany w formie kon ferencji poświęconych przede wszystkim stereotypom historycznym i odbywającym się kolejno na terenie Ukrainy, Polski i Niemiec.
M iałam szczęście uczestniczyć w dwóch innych projektach, zre alizowanych przy udziale strony trzeciej. Pierw szy to wsparta przez waszyngtońską fundację Endowment for Dem ocracy idea napisania skoordynowanych zarysów historii Białorusi, Litwy, Polski i Ukrainy. Koordynatorem projektu był lubelski Instytut Europy Srodkowo- -Wschodniej i jego niezmordowany dyrektor, profesor Jerzy K ło czowski, a do realizacji - aby połączyć wysiłki specjalistów w zakresie historii dawnej i nowożytnej - zaproszono po jednym redaktorze i po parze autorów z każdego kraju. W łaśnie w ramach tego projektu, realizowanego w latach 1995-1997 w formie wzajemnych omówień i dyskusji na temat „wspólnego dziedzictwa", światło dzienne ujrzały pierwsze wersje zarysów historii Ukrainy - Jarosław a H rycaka i mój (obie książki zostały w 2000 roku przetłumaczone na język polski i wydane w Lublinie29). Spośród polskich tomów wydanych w tym projekcie tłumaczenia doczekały się dwa - publikacja profesora Jerze go Kłoczowskiego (przekładu dokonano na Ukrainie, ale ukazał się w Lublinie) oraz profesora Andrzeja Kam ińskiegoąo.
Drugi ze wspomnianych projektów został zainicjowany przez Harvard Ukrainian Research Institute na początku lat dziewięćdzie siątych jako projekt wydawniczy - przygotowanie do druku regestów wszystkich zachowanych ksiąg Ruskiej, tzw. W ołyńskiej Metryki Kancelarii Koronnej za lata 1569-1673. W pracach tych wzięło udział kilku historyków zarówno z Ukrainy, ja k i z Polski, a kierowała nimi doktor Patricia Kennedy Grimsted. Technicznie i finansowo projekt ten okazał się niezwykle trudny, więc jego realizacja rozciągnęła się
354 3 1 Р у с ь к а (В о л и н с ь к а ) м е т р и к а . Р е г е с т и д о к ум ен т о в К о ро нно о к а н ц е л я р и д л я у к р а о н с ь к и х з е м е л ь {В о л и н с ь к е , К ш в с ъ к е , Б р а ц л а в с ъ к е , Ч е р н ш в с ь к е в о е в о д с т в а ) 15 6 9 -1 6 7 3 ,
p rz e d m o w a P atricia K e n n e d y G rim sted , K ijó w 2 0 0 2 .
3 2 Р у с ь к а {В о л и н сь к а ) м е т р и к а . К н и г а
з а 16 5 2 -16 7 3 p p ., do druku p rzygotow ał
Petro K ułakow ski, O s t r ó g -W a r s z a w a - M o sk w a 1999. 3 3 кторична ocBima i сучаснкть. Як в и к л а д а т и icmopioo ш к о л я р а м i с т у д е н т а м . З б о р н и к н а п о ш а н у П р о ф е с о р а А д а м а С у х о н с ь к о г о з н а го д и с о р о к а р о ч ч я педагогочноо т а н а ук ово о дояльност о т а со м д есят и р о ч ч я з д н я н а р о д ж е н н я , red. B arbara K u b is, przeł.
N a d ija H o n cza ren k o , T erian a D o w ż o k i in., K ijó w 2 0 0 7.
3 4 M ię d z y sobą. S z k ice historyczne p o lsk o - -u kra iń sk ie, red. Teresa C h yn c z e w sk a - -H e n n el i N atalia Jakow enko, Lublin 2 0 0 0 .
3 5 K r a k ó w i L w ó w w cy w iliz a cji e u ro p ej
sk iej, red. Ja ce k P u rch la, K r a k ó w 20 0 3
(w y d . 2: K ra k ó w 2 0 0 5 ).
na całą dekadę, aż w końcu opasły tom regestów o objętości niemal tysiąca stron ujrzał światło dzienne3i.
Kolejny projekt wydawniczy zrealizował wykładowca Akademii Ostrogskiej Petro Kułakowski pod egidą Instytutu Historycznego U W oraz Centrum Archeograficznego Rosyjskiego Archiwum Państwowe go A kt Dawnych - jest to publikacja pełnego tekstu ostatniej z ksiąg wspomnianej wyżej Metryki Ruskiej, która ukazała się w 1999 roku jako piąty tom serii Monumenta Historica Res Gestas Europae Orientalis Illustrantia за.
N ie można tu pominąć wsparcia Fundacji Georgea Sorosa (O SI- Budapeszt) w ramach programu „East Translates East”. Chociaż na ogół fundacja ta finansuje prace z zakresu nauk społecznych, wsparła tłumaczenie i publikację wartościowego zbioru artykułów Edukacja
historyczna a współczesność, który ukazał się w O polu w 2003, a na
Ukrainie w 2007 roku 33. K ontakty pryw atne
Jeśli chodzi o książki wydane wspólnie przez historyków polskich i ukraińskich poza projektami wspieranymi przez instytucje naukowe, to zebranie informacji jest szczególnie trudne, bo nie zawsze w przed mowie wspomina się o okolicznościach i zasadach przygotowania pu blikacji. Tymczasem takie kontakty ju ż w latach dziewięćdziesiątych zyskały wielką popularność, warto więc choćby zasygnalizować to zjawisko, ograniczając się do kilku przykładów. W 1999 roku postano wiłyśmy z Teresą Chynczewską-Hennel wydać polsko-ukraiński tom esejów o historii dawnej Rzeczypospolitej; każda z nas poprosiła ko legów o napisanie tekstów, a Instytut Europy Środkowo-W schodniej znalazł środki na przekład ukraińskiej części na język polski oraz na wydanie książki. Tym sposobem w 2000 roku ukazała się książka M ię
dzy sobq. Szkice historyczne polsko-ukraińskie, złożona z tekstów trzech
autorów polskich (Jan Tęgowski, Andrzej Janeczek i Henryk Litwin) i dwóch ukraińskich (W ołodymyr Ałeksandrowycz i Serhij Płochij) oraz tekstu napisanego wspólnie przeze mnie i Teresę Chynczewską- -Hennel 34, N a gruncie zawodowych przyjaźni i znajomości zaintere sowań historyków ukraińskich została przygotowana również dobrze znana dzięki wydanemu zbiorowi artykułów konferencja „Kraków i Lwów w cywilizacji europejskiej", zorganizowana w 2002 roku przez Międzynarodowe Centrum Kultury w Krakowie 35. Podobnie było w przypadku wielu innych konferencji z udziałem historyków z obu
355
3 6 35o-lecie U n ii H a d z ia c k ie j (16 5 8 -2 0 0 8 ) , red. Teresa C h yn c z e w sk a -H e n n e l, Piotr K ro ll i M iro sła w N agielski, W a rsz a w a 20 0 8 .
krajów, i to w najróżniejszych gałęziach historii — aż do ostatniej konfe rencji „350-lecie Unii Hadziackiej” zorganizowanej przez Instytut H i storii P A N oraz Instytut Historyczny U W w październiku 2008 roku (tom artykułów o objętości ponad siedmiuset stron ukazał się w tym samym гокизб).
Dzięki prywatnym kontaktom i uzgodnieniom powstają rów nież pozakonferencyjne zbiory artykułów: na Ukrainie ukazał się na przykład kijowski rocznik „Сощум. А льм анах соц1ально1 icTopiï” (numery I—10 z lat 2002—2010), wydawany przez Centrum H istorii Społecznej Instytutu H istorii Ukrainy N arodowej Akadem ii N auk; lwowskie czasopismo„yi<paÏHa М одерна" (organ Instytutu Badań H i storycznych Uniwersytetu Lwowskiego); charkowski rocznik „Сх1д/ Зах1Д. 1сторико-культуролопчний зб1рник” (przygotowywany przez W schodni Instytut Ukrainoznawstwa im. Kowalskich przy Uniwersytecie Charkowskim); kijowski rocznik recenzyjny „Укра- шський гумаштарний огляд" oraz czasopismo „К ш вська Акаде- М1я” (obydwa wydawane przez Akadem ię Kijowsko-M ohylańską); kijowski rocznik-almanach „Укра'ша в Ц ентрально-Сх1Днш С в - poni. Студи з icTopiï X I-X V III с т о л т ,” (organ Instytutu H istorii Ukrainy A N ) i kilka innych.
W iększość inicjatyw, o których była tu mowa, realizowana jest dzięki grantom celowym. Dotyczy to szczególnie konferencji m iędzy narodowych, których pokłosiem są zbiory artykułów naukowców ukraińskich, polskich i innych. Z bliskiej mi dziedziny wymienię konferencję „Ukraina X V I I wieku - społeczeństwo, filozofia, kultu ra”, zorganizowaną w 2003 roku dzięki grantowi M iędzynarodowej Fundacji „Odrodzenie” wspólnym wysiłkiem Towarzystwa Badaczy Europy Środkowo-W schodniej, Instytutu Filozofii Akadem ii N auk Ukrainy, Akademii Kijowsko-M ohylańskiej oraz Ukraińskiej Funda cji Filozoficznej (materiały zostały wydane pod tym samym tytułem w Kijowie w 2005 roku).
Projekty w spierane przez rząd
N a początku wspomniałam o dwóch projektach wspieranych przez ukraiński rząd. Pierwszy z nich to utworzenie w 1996 roku na p o lecenie Ministerstwa Edukacji i N auki U krainy komisji historyków, mającej wyjaśniać złożone kwestie „wspólnego dziedzictwa” (równole gle powstała taka sama polska komisja; z ukraińskiej strony przew o dził jej profesor Jarosław Isajewycz, z polskiej - profesor W ładysław
3 7 S z erz ej o działalności Instytu tu G e o r g a E ck erta p atrz na je g o stronie in ternetow ej: h ttp ://w w w .g e i.d e .
38 Por. in form acja Z o i B aran o tej konferencji w: „ Bî c h h kЛ ьв1всько го у ш верси тету. C epifl 1Сторична", 2 0 0 0 , nr 3 5'3б , s. 7 0 2 - 7 0 3 .
3 9 S ą to w szczegó ln o ści w yd an e w e w sp ó łp racy ukraińskich h istoryk ów Serh ija Koleina, Petra K u łak o w sk iego i Ju rija S z a p o w a ła oraz ich polskich kolegów Z u z a n n y G a jo w n icz e k , M ic h a ła M ajew sk iego , Jęd rz eja Tuch o lsk iego i W a n d y C h u d z ik to m y: t. 2, Przesied lenia P olaków i U kraińców 19 4 4 -19 4 6 ,
W a r s z a w a -K i jó w 2 0 0 0 ; t. 3, Polskie P o d ziem ie 19 3 9 -19 4 1. O d W ołynia do Pokucia,
W a r s z a w a -K ijó w 2 0 0 4 ; t. 4 , П оляки i у к р а т щ М1Ж двом а т о т ал1т арн и м и сист ем ам и,1 9 4 2 - 1 9 4 5 , В а р ш а в а -К ш в 2 0 0 5 ; t. 5, A k c ja „W isła " 1947,W a r s z a w a - K ijó w 20 0 6 ; t. 6, Operacja „S ejm " na Ukrainie 19 4 4 -19 4 6 ,W a r s z a w a -K ijó w 2007.
4 0 W ołyń. G alicja W schodnia 19 4 3 -19 4 4 . Przew odnik po polskich i ukraińskich źródłach archiwalnych,W a r s z a w a -K ijó w 20 0 3 .
Serczyk). N a przełomie roku 1997 i 1998 z tej komisji wydzielono polsko-ukraińską komisję podręcznikową (kierowaną przez profe sora W ładysława Serczyka i - odpowiednio - profesora Stanisława Kulczyckiego), która miała opracować te zagadnienia, które dotąd w obu krajach były przedstawiane radykalnie antagonistyczne. N ie wiem, czy komisja ta współpracuje z M iędzynarodowym Instytu tem Podręczników Szkolnych im. Georga Eckerta w Brunszwiku ani czy wykorzystuje w swojej pracy doświadczenia podobnych ko misji - francusko-niemieckiej, niemiecko-polskiej, niemiecko-czeskiej, niemiecko-izraelskiej i innych37. Wiadomo, że członkowie komisji spotykają się raz do roku, ale nie istnieją ogólnodostępne raporty z jej pracy, jedynie okazjonalnie ukazują się jakieś materiały. Jako przykład może posłużyć choćby wystąpienie Władysława Serczyka podczas pol sko-ukraińskiej konferencji „H istoria Polski i Ukrainy w podręczni kach szkolnych’) która odbyła się w Rzeszowie 18 -19 września 200038. 0 pracach strony ukraińskiej niekiedy wspominają artykuły w czasopi śmie dla nauczycieli „Historia w szkole" („IcTopia в школГ).
Spośród inicjatyw rządowych wspomnieć trzeba również o utwo rzonej w 1999 roku grupie roboczej, złożonej ze specjalistów polskiego Instytutu Pamięci Narodowej oraz współpracowników Służby Bez pieczeństwa Ukrainy, która zajmuje się udostępnianiem dokumentów 1 materiałów z zamkniętych do niedawna archiwów służb specjalnych, dotyczących okresu tragicznych konfliktów polsko-ukraińskich. M a teriały te publikowane są w dość dobrze ju ż znanej serii Polska i U krai na w Latach Trzydziestych i Czterdziestych X X W ieku 39. Kolejnym efektem wspólnych wysiłków instytucji rządowych było stworzenie przewodnika archiwalnego po utajnionych dotychczas materiałach 40. * * *
Jak można podsumować moje obserwacje? Pozytywne zjawiska to, po pierwsze, stopniowe rozszerzanie geografii kontaktów, a po drugie, wielość ich kierunków - wszakże obecnie kontakty obejmują zarów no sferę naukową, edukacyjną, edycję źródeł, ja k starania w zakresie popularyzacji wiedzy o sąsiadach.
Jeśli zastanowimy się nad zjawiskami negatywnymi, to rzuca się w oczy, że w sferze naukowej, w której działają mechanizmy uni wersyteckie, a współpraca przebiega regularnie, wyraźnie dominuje temat konfliktów polsko-ukraińskich i „trudnych pytań", czyli tak
357
4 1 О лександр Лисенко, Ą p y i a CBim oBa
в ш н а я к в и к л и к дл я укрсйнськоЧ 1с т о р ю г р а ф и (głos w dysk usji),„Украш а
М одерн а" 2 0 0 8 , nr 13, s. 39.
zwanej przeszłości, która nie przeminęła, natomiast na m argines zo stały zepchnięte zagadnienia związane z kontaktam i pokojowym i, zwłaszcza w zakresie kultury i demografii oraz stosunków dobro sąsiedzkich. O takim sprofilowaniu zainteresowań świadczy rów nież liczba publikacji poświęconych konfliktom polsko-ukraińskim z lat trzydziestych i czterdziestych X X wieku. U kraińscy naukowcy jedynie w latach 19 90-2003 przedstawili ponad siedem set prac na ten tem atąi. Uważam, że takie zachwianie proporcji stwarza nie bezpieczeństwo wzmacniania, pogłębiania starych urazów, bo temu mimowolnie sprzyja koncentrowanie na nich uwagi historyków. Tymczasem podstawowym celem współczesnej, „eurointegracyjnej” pamięci historycznej jest przede wszystkim tworzenie przestrzeni dla współistnienia - rozumiane nie tylko jak o uczenie szacunku dla przeżytego przez Innych traumatycznego doświadczenia, ale rów nież jako poszukiwanie modeli „pojednania pam ięci” - jak o swego rodzaju „pamięciowego wspólnego m ianownika” mogącego pogodzić antagonistyczne historie.
Poważnym przeoczeniem wydaje mi się brak ogólnodostępnej in formacji o kontaktach naukowych i współpracy historyków polskich i ukraińskich - i to nawet na poziomie międzyuczelnianym, nie w spo minając o pomniejszych inicjatywach.
Brak wsparcia rządu ukraińskiego dla inicjatyw polsko-ukraińskich zdaje się świadczyć o tym, że właśnie ten element, choć tak ważny w perspektywie długiego trwania, nie jest dostrzegany przez polityków. Tymczasem tylko w bogatych społeczeństwach naukowcy mogą roz wiązywać swoje problemy samodzielnie, podczas gdy w społeczeństwie typu przejściowego, jakim jest ukraińskie, gdzie uniwersytety są biedne i wciąż obciążone radziecką spuścizną, a społeczeństwo obywatelskie nadal zbyt słabe, idea„pogodzenia pamięci” Polaków i Ukraińców dzię ki gruntownemu badaniu wspólnego dziedzictwa obu narodów w za kresie szeroko rozumianej kultury pokoju powinna stać się jednym z priorytetów polityki rządu.
