Antoni Jackowski
Izabela Sołjan
Uniwersytet JagiellońskiZakład Geografii Religii 3 0 -3 8 7 Kraków, ul. Gronostajowa 7 a.jackowski@ geo.uj.edu.pl; i.soljan@ geo.uj.edu.pl
GŁÓWNE PROBLEMY BADAWCZE
W ZAKRESIE
TURYSTYKI RELIGIJNEJ
Zarys treści: W artykule podjęto zagadnienia terminologiczne związane z turystyka religijną. Zwrócono uwagę na znaczenie pielgrzymek i pielgrzymowania w świecie współczesnym oraz czynniki warunkujące te zjawiska. W rozważaniach teoretycz nych przeanalizowano koncepcje badawcze dotyczące pojęcia turystyki religijnej i przedstawiono relacje między tą formą turystyki a pielgrzymkami. Zwrócono uwagę na konieczność wypracowania precyzyjnej definicji turystyki religijnej i okre ślenia jej pola badawczego.
Słowa kluczowe: turystyka religijna, pielgrzymki, pielgrzymo wanie.
1. WPROWADZENIE
W procesach migracyjnych wielu krajów ważną rolę odgrywały i odgrywają nadal migracje wyni kające z motywów religijnych. Pielgrzymki można zaliczyć do bardzo trwałych praktyk religijnych. Należą one do zjawisk o charakterze ponadkonfe- syjnym i ponadczasowym. Wędrówki do uświęco nych miejsc istniały od początku dziejów człowie ka. Zapewne takie podróże odbywały się już w re- bgiach prehistorycznych. Możemy zatem uznać je za jedną z najstarszych form migracji wynikają cych z motywów pozaekonomicznych. Wielu bada czy z kręgu niemal wszystkich religii równocze śnie podkreśla, że dla najuboższych grup społecz nych pielgrzymki stanowiły równocześnie jedyną formę aktywności turystycznej.
Wbrew ogólnym we współczesnym świecie tendencjom ku sekularyzacji, w przypadku migra cji pielgrzymkowych obserwuje się od pewnego czasu ich gwałtowny rozwój. Szacuje się, że we Wszystkich religiach w pielgrzymkach do
głów-MAJOR RESEARCH ISSUES
IN RELIGIOUS
TOURISM
Abstract: The article deals with terminology issues in religtous tourism. The importance of pilgrimage in the contemporary world is highlighted, as well as those elements which determlne the phenomenon. Research concepts in religious tourism are analysed theoretically and relaUons between religious tourism and pilgrimage are presented. The need to draw a precise deflnitlon of religious tourism and to determlne its research area is also stressed.
Keywords: religious tourism, pilgrimage.
1. INTRODUCTION
M ig ratio n s re s u ltin g from relig io u s m otiva- tio n h av e p lay ed a n im p o rta n t role in m a n y e o u n trie s. P ilgrim ages a re co n sid ere d to b e w ell-e sta b lish e d relig io u s p ractices, en- c o m p a ssin g m a n y fa ith s a n d tim eless. V isiting s a c re d s ite s h a s b e e n k n o w n from th e e a rlie s t h is to iy o f h u m a n ity . S u c h jo u m e y s m u s t h a v e b e e n k n o w n to p r e
historie religions a s well. T herefore pilgri m ag es m a y b e c o n s id e re d o n e o f th e first form s o f m ig ra tio n re s u ltin g from a m otiva- tio n o th e r th a n eco n o m ic. M any re se a r- c h e rs o f a lm o s t all relig io n s e m p h asize th e fact th a t for th e m o s t d isa d v a n ta g e d social g ro u p s p ilg rim ag es h a v e b e e n th e only to u ris m a c tr n ty available.
N o tw ith sta n d in g w id e sp re a d se c u la risa - tio n tr e n d s in th e c o n te m p o ra ry world, a ra p id d e v e lo p m e n t o f pilgrim ag es h a s b e e n n o te d for s o m e tim e. It is e s tim a te d
nych ośrodków kultu religijnego (o zasięgu mię dzynarodowym i krajowym) uczestniczy obecnie na świecie kilkaset milionów osób rocznie. Jeżeli dodamy do tego wędrówki do ośrodków o zasięgu regionalnym lub lokalnym, liczba pielgrzymów wzrośnie do ok. 1 mld osób, które każdego roku, w różnych zakątkach świata podejmują wędrówki do miejsc świętych. Celem pielgrzymki w sensie religijnym i przestrzennym jest bowiem dotarcie do świętego miejsca (loeus sacer) ze względu na szczególne działanie w nim Boga lub bóstwa, aby tam spełniać określone akty religijne, pobożności i pokuty. Inaczej mówiąc, istota pielgrzymki zaw sze wynikała z chęci wiernych do obcowania z sa
crum. Spotkać się można ze stwierdzeniem, że
pielgrzymka jest rodzajem podróży podejmowanej w celach religijnych, której kulminacją są odwie dziny w świętym miejscu (Sw atos, TOMASI, red. 2002, s. 3). Niektóre religie szczególnie sprzyjają pielgrzymkom przez swoje bardzo rygorystyczne nakazy wiary (islam) lub przez przypisywanie tym migracjom podstawowego niemal czynnika warun kującego uzyskanie ostatecznego zbawienia (np. hinduizm, buddyzm).
Pielgrzymki stanowią istotną formę przestrzen nych przemieszczeń ludności. Niektóre z tego typu migracji mają charakter bardzo spektakularny. W średniowieczu były to przede wszystkim wę drówki do hiszpańskiej Santiago de Compostela, w czasach nowożytnych charakter taki zachowały m.in. pielgrzymki do Mekki („hadżdż”), do Guada- lupe w Meksyku, Benares (Varanasi) w Indiach czy pielgrzymki piesze na Jasną Górę w Często chowie (Polska). Swoisty typ stanowią kilkuletnie niekiedy wędrówki religijne wyznawców hindu izmu wzdłuż świętych rzek i do świętych miast, a także niektóre pielgrzymki buddystów. Długość tras pielgrzymkowych jest zróżnicowana i waha się od kilku do kilku tysięcy kilometrów (np.
hadżdż czy wędrówki pielgrzymów w Indiach).
Czas ich trwania wynosi odpowiednio od kilku go dzin do kilku lat. O ile ośrodki religijne o zasięgu regionalnym są często odwiedzane przynajmniej raz w roku, o tyle główne centra pielgrzymkowe poszczególnych religii wierni odwiedzają rzadziej, niekiedy tylko raz w życiu. Stąd wielu pielgrzy mów po dotarciu do świętego miasta pozostaje w nim aż do ostatnich dni życia (zwłaszcza islam i hinduizm). Choć rozwój środków transportu zniósł praktycznie barierę czasu i odległości, nadal poważnym problemem dla większości wiernych jest kwestia kosztów takiej wędrówki. Do dziś po dróże do głównych świętych miast islamu,
hindu-t h a hindu-t in all relig io n s sev eral h u n d r e d m illion pcople p a rtic ip a te e a c h y e a r o n pilgrim ages to m a jo r c e n tr e s o f relig io u s w o rsh ip of in te m a tio n a l o r n a tio n a l im p o rtan ce . If th o sc w h o v isit c e n tr e s o f regional o r local sig n ifican ce a re a d d e d , th e n u m b e r w ho u n d e rla k e p ilg rim ag es to s c a re d s ite s in all c o m e r s o f th e w orld grow s to arouncl o n e billion. T h e p u rp o s e of a pilgrim age in its relig io u s a n d s p a tia l a s p e c ts is to go to a s a c re d site (loeus sacef) b e c a u s e of th e sp ecia l w o rk s of G od o r o th e r d eities a t th e site. Specific relig io u s a c ts, piety a n d r e p e n ta n c e a re involved. In o th e r w ords, th e e s s e n c e o f a pilgrim age h a s alw ays b e e n ro o ted in th e e a g e m e s s of th e faith- ful to c o m m u n e w ith th e s a c re d (sacrum). It is s o m e tim e s s ta te d th a t a pilgrim age is a jo u m e y u n d e r ta k e n for religious p u rp o ses, c u lm in a tin g in a v isit to a sa c re d site
(Swatos, Tomasi, e d s. 2002). S om e religions p a rtic u la rly s tr e s s p ilg rim ag es w h ich are s tric t c o m m a n d m e n ts o f th e faith (Islam) o r b e c a u s e o f th e fa c t th e y a re believed to be a n a lm o s t fu n d a m e n ta l co n d itio n of u lti m a te salv a tio n (I lin d u is m a n d B u d d h ism ).
P ilgrim ages a re a n im p o rta n t form of te m p o ra ry m ig ratio n . S o m e a re of a veiy sp e c ta c u la r n a tu rę : in th e Middle Ages th ese w ere above all th o s e to S an tiag o d e C o m p o ste la in S p a in , w h ilst in m o d e m tim es pilgrim ag es to M ecca (Hajj), G u a d a lu p e in Mexico, B e n a re s (V aranasi) in India, o r pilgrim ag es to J a s n a G ó ra in C zęsto ch o w a (Poland) h a v e p reserv ed th e sa m e c h a ra c te r. R eligious v isits to sa c re d rivers or to holy cities u n d e r ta k e n b y a d h e re n ts of H in d u ism , a s w ell a s so m e B u d d h is t pilgrim ages, a re v e iy special.. T h e le n g th s of pilgrim age r o u te s vary, ra n g in g from j u s t a few k ilo m e tre s to sev eral th o u s a n d (e.g.
Hajj o r p ilg rim ag es in India). T h e d u ra tio n
of s u c h jo u m e y s ra n g e s from a few h o u r s to sev eral y e a rs . R eligious c e n tre s of reg io n al sig n ifican ce a re often visited a t le a s t o n ce a y ear, w h e re a s m a jo r pilgrim age c e n tre s in so m e religions are le ss freąu en tly visited b y th e faith fu l, so m e tim e s only o n ce in a lifetim e. H en ce m a n y pilgrim s, esp ecially in Islam a n d H in d u ism , once th e y g e t to th e ho ly p lace re m a in th e re u n til th e ir la s t d ay s. T h o u g h tim e a n d d is ta n c e h a v e p ra c tic a lly c e a se d to b e a b a rrie r a s a r e s u lt of th e d ev elo p m en t of
izmu czy buddyzmu, a częściowo również chrze ścijaństwa, pochłaniają oszczędności całego życia.
W pewnych okresach główne centra pielgrzym kowe ściągają szczególnie wielu pątników. Odno si się to zwłaszcza do „hadżdżu” do Mekki, piel grzymek do Rzymu z okazji Roku Świętego czy wędrówek w hinduizmie związanych z uroczy stościami Kumbh Mela. We wszystkich ośrodkach natężenie pielgrzymów notuje się w ustalone dni roku (określone święta, uroczystości ku czci świę tych itp.).
Okres pobytu pielgrzymów w ośrodkach kultu jest zróżnicowany. W większości przypadków, zwłaszcza w ośrodkach o zasięgu lokalnym i regio nalnym, wynosi on 1-2 dni. W wielkich centrach pielgrzymi zatrzymują się zazwyczaj na dłużej, od kilku do kilkunastu dni. Gdy centra te znajdują się daleko od miejsca zamieszkania pielgrzyma, okres jego pobytu w miejscu świętym przedłuża się czę sto do kilku tygodni, a nawet więcej. Obserwu je się to zwłaszcza w Azji (islam, hinduizm, bud dyzm).
Charakterystyczny typ omawianych migracji stanowią tzw. pielgrzymki specjalistyczne. Wiążą się one przede wszystkim z przeświadczeniem wiernych o cudownych właściwościach miejsc kultu. Głównym motywem przyjazdów jest modli twa i spełnienie określonych rytów (np. picie świę tej wody, kąpiel itp.), aby w ten sposób wybłagać cudowne uzdrowienie. Wiara w nadprzyrodzone właściwości świętych miejsc była i jest nadal roz powszechniona w większości religii. Przypadki cu downych uzdrowień są notowane szczególnie w chrześcijańskich ośrodkach kultu. Do najbar dziej znanych należą tzw. uzdrowienia lurdzkie. W Lourdes funkcjonuje też szereg placówek szpi talnych (około 100 tys. chorych rocznie).
Specyficzny rodzaj stanowią tzw. pielgrzymki zmarłych. Wywodzą się one z wiary, że pochowa nie lub kremacja zwłok zmarłego w świętym miej scu zapewnia zbawienie (wyzwolenie) i wejście do Raju. Do dziś zjawisko to obserwuje się przede wszystkim w islamie (zwłaszcza Mekka, Medyna i święte miasta szyitów) i hinduizmie (święte mia sta i święte rzeki). „Pielgrzymki” takie były rów nież rozpowszechnione w starożytnym Egipcie oraz we wczesnym chrześcijaństwie (np. Jerozoli ma, Rzym). Wywierają one istotne piętno w krajo brazie miejsc pielgrzymkowych. W miastach isla mu wyraża się to rozległymi terenami cmentarny mi, w hinduizmie natomiast stosami pogrzebowy mi na nabrzeżach świętych rzek.
tra n s p o rt, th e c o s t o f s u c h a jo u m e y is still a s e rio u s p ro b le m for m o st. J o u m e y s to th e holy cities o f Islam , H in d u is m a n d B ud d - h ism , a n d to so m e e x te n t also C h ristian ity , often c o n s u m e a life’s sav in g s.
In c e rta in p e rio d s m a jo r pilgrim age c e n tre s a ttr a c t p a rtic u la rly h ig h n u m b e rs of pilgrim s. T h is re fe rs in p a rtic u la r to th e
Hąjj to M ecca, p ilg rim ag es to R om e d u rin g
th e Holy Y ear a n d H in d u pilgrim ages c o n n e c te d w ith th e K u m b h M ela celebra- tion. In all pilgrim age c e n tr e s th e p e a k s are reco rd ed o n c e rta in d a y s o f th e y e a r (fest- ivals, d a y s d ev o ted to th e v e n e ra tio n of a s a in t etc.)
T he p erio d of a pilg rim ’s s ta y m ay vary. In m o s t c a s e s , esp ecially in c e n tre s o f local a n d reg io n al sig n ifican ce th is la s ts 1-2 days. In large pilgrim age c e n tre s pilgrim s u s u a lly s ta y longer, from a few to m ore th a n te n days. W h en s u c h c e n tre s are far from th e pilgrim ’s place o f resid en ce, th e period of s ta y is often ex te n d e d to a few w eek s o r m ore. T h is is p a rtic u la rly often n o ted in A sia (Islam, H in d u ism a n d B uddhism ).
‘Specialized p ilg rim ag es’ a re chiefly c o n n ected w ith b elief in th e m iracu lo u s pro- p erties of th e pilgrim age d estin atio n . The m ajo r m otives of s u c h v isits are p ray er a n d ce rta in ritu a ls (e.g. d rin k in g holy w ater, b a th in g etc), w h ich a re perform ed to plead for m ira c u lo u s h ealing. T h e belief in th e s u p e m a tu r a l ą u a litie s o f sacred site s h a s b e e n a n d still is p o p u la r in m o s t religions w ith in s ta n c e s o f m ira c u lo u s healin g are recorded, especially in C h ristia n pilgrim age d e stin a tio n s. A m ong th e b e s t k n o w n are ‘L o u rd e s h e a lin g s ’ w h ile a n u m b e r of h o s p ita ls o p e ra te th e re a s well (approx.
100,000 p a tie n ts p e r year).
‘P ilgrim ages o f th e d e a d ’ a re a n o th e r sp e c ia l type. T h ey a re ro o ted in th e b elief th a t b u r ia l o r c re m a tio n o f th e bo d y of a d e c e a se d p e rs o n in a s a c re d place en - s u r e s salv a tio n a n d e n try to p a ra d ise . T his p h e n o m e n o n is still p re s e n t, chiefly in Islam (su c h s ite s in c lu d e M ecca, M edina a n d th e h o ly c itie s o f th e S h iites) a n d in H in d u is m (holy c itie s a n d rivers). S u c h ‘p ilg rim a g e s’ w e re a lso p o p u la r in a n c ie n t E g y p t a n d in e a rly C h ris tia n ity (e.g. to J e r u s a le m o r Rome) a n d h a v e im p rin te d a e le a r m a rk o n th e la n d sc a p e of th e ir
W krajach cywilizacji zachodniej stopniowo za częły zanikać formy migracji podejmowanych z mo tywów czysto religijnych, a w miejscowościach pielgrzymkowych pojawiały się coraz częściej oso by przybywające w celach poznawczych lub nawet wypoczynkowych. Na ogół bowiem miejscowości te obok funkcji religijnej odgrywają również rolę ośrodków turystycznych z racji swych walorów śro dowiska przyrodniczego, zabytków czy tradycji hi- stoiycznych (np. Santiago de Compostela, Rzym, Jerozolima). Niektóre centra pielgrzymkowe poło żone w górach stały się równocześnie stacjami spor tów zimowych (np. Mariazell, Einsiedeln). Bardzo wyraźnie zaczęło występować zjawisko kierowania się do takich ośrodków dwóch równoległych stru mieni podróżnych, często wzajemnie się przenikają cych. Migracje te zaczęto określać - najpierw spora dycznie, a potem coraz częściej - mianem turystyki pielgrzymkowej albo turystyki religijnej. Obecnie niemal powszechnie stosuje się termin „turystyka religijna”, uznając, że jest to pojęcie szersze niż tu rystyka pielgrzymkowa.
Studiując bogatą tradycję turystyki religijnej, a także związane z nią współczesne procesy i zja wiska można wskazać kilka szczególnie ważnych problemów badawczych, niezbędnych do zrozu mienia specyfiki tej formy wędrówek. Są to przede wszystkim zagadnienia teoretyczne, zwłaszcza ter minologiczne, które wciąż wzbudzają wśród bada czy dyskusję, a także sprawy metodologii badań i analizy turystycznych migracji religijnych oraz osadnictwa związanego z funkcją religijną. Dalsze rozważania ograniczymy jedynie do dwóch pierw szych zagadnień badawczych.
2. PROBLEMY TEORETYCZNO- -TERMINOLOGICZNE
Wskazaliśmy wcześniej, że wędrówki mające swe podłoże w wierzeniach i religii nieodłącznie towa rzyszą człowiekowi na wszystkich etapach rozwo ju kultur i cywilizacji. Ale czy można twierdzić, że stanowiły one równocześnie podróże o charakterze turystycznym? Można też pytanie takie sformuło wać inaczej: czy w ogóle uzasadnione jest poszu kiwanie wspólnych korzeni wędrówek wynikają cych z motywów religijnych (a więc pielgrzymek) i podróży turystycznych?
Zastanówmy się przez moment nad chronologią podróży, które moglibyśmy uznać za podróże reli gijne i turystyczne. Wszystkie dostępne źródła nie
d e s tin a tio n s . In th e cities of Islam it is e x p re sse d by th e p re s e n c e of v a s t cem etery a re a s, w hile in H in d u is m fu n e ra l p y res m ay b e s e e n o n th e b a n k s o f th e holy rivers.
T h e c o u n trie s o f W este rn civilization h av e s e e n a g r a d u a l d e c re a se in pilgrim - a g e s from a p u re ly relig io u s m otivation, w hile in c re a s in g n u m b e r s o f people h ave b e g u n to a p p e a r in s a c re d p la ces for sig h tse e in g o r e v e n o n holiday. G enerally s u c h p la c e s (e.g. S a n tia g o d e C o m postela, Rom e o r J e ru s a le m ), b e s id e th e ir religious role, a re also to u r is t c e n tre s b e c a u s e of o th e r a s s e ts - w h e th e r th e y b e th e n a tu ra l e n v iro n m e n t, h isto ric a l la n d m a rk s o r trad i- tion. S o m e p ilg rim ag e c e n tre s s itu a te d in th e m o u n ta in s h a v e also b ecom e w in te r s p o rts s ta tio n s (e.g. M ariazell a n d E in siedeln). Two p a ra lle l s tr e a m s o f visitors, th o u g h so m e m a y b elo n g to bo tli g ro u p s, com e to visit s u c h localities. S u c h tem p o rary m ig ra tio n s h a v e b e g u n to b e k n o w n a s pilgrim age o r relig io u s to u rism , initially spo radically , a n d n o w in c re asin g ly freq- uently. C u rre n tly th e te rm religious to u rism is u s e d very w idely, a s it is co n sid ere d a b ro a d e r n o tio n th a n p ilg rim ag e to u rism .
T h e s tu d y o f th e rich tra d itio n s of relig io u s to u rism , a s w ell a s a sso c ia te d c o n te m p o ra iy p ro c e s s e s a n d p h e n o m e n a , ra is e s so m e p a rtic u la rly im p o rta n t re s e a rc h is s u e s w h ich a re n e c e s s a iy to b e d e a lt w ith in o rd e r to u n d e r s ta n d th e specificity of th e fo rm s o f p ilg rim a g e in ą u e s tio n . T h e s e in c lu d e f ir s t o f all th e o re tic a l is s u e s , especially term inology, w h ich is still a m a tte r o f d eb ate, a s well a s th e research m e th o d o lo g y a n d a n a ly s is of re lig io u s to u rism , a n d s e ttle m e n t p ro c e sse s con- n ected w ith th e religious fu n ctio n of th e relev an t localities. F u r th e r d isc u ssio n will be lim ited to th e lirst tw o re s e a rc h issu es.
2. THEORETICAL AND TERMINOLOGY ISSUES
As p o in te d o u t above, p ilgrim ages u n d e r- ta k e n a s a r e s u lt o f b elief a n d , a s b a s e d o n religion, h a v e b e e n fo u n d in all p h a s e s o f th e d e v e lo p m e n t of c u ltu re s a n d civilisations. H ow ever, m ig h t th e y also be c o n sid e re d to u ris m ? In o th e r w ords, is it g en erally ju s tilie d to look for co m m o n ro o ts
pozostawiają wątpliwości, że chronologicznie wcześ niejszym był motyw religijny. Podróże do miejsc uznawanych za święte sięgają bowiem czasów prehistorycznych. Wiele informacji o podróżach o charakterze religijnym przekazują nam: Stary
Testament, hinduskie Wedy czy zachowane przeka
zy autorów starożytnych. Podróże podejmowane dla przyjemności czy zaspokojenia ciekawości, a więc turystyczne, pojawiły się dopiero ok. 1500 r. p.n.e. Ujawniło się wówczas zjawisko na kładania się na siebie motywów religijnych i tu rystycznych (poznawczych). Należy jednak pa miętać, że pielgrzymki, zwłaszcza w czasach staro żytnych, były często jedynym sposobem poznawa nia świata i rozszerzania horyzontu geograficzne go ówczesnych ludzi. Pielgrzymki zawsze dostar czały - obok przeżyć duchowych - również prze żyć poznawczych, informacji o zwiedzanych kra jach i obyczajach tamtejszych ludów. Świadczą o tym chociażby zachowane relacje i opisy piel grzymek, które dzisiaj stanowią cenne źródła his toryczne dokumentujące życie w ówczesnych cza sach.
Starożytna turystyka swój rozkwit przeżywała w czasach rzymskich. W wieku IV na szerszą skalę zaczęły się rozwijać pielgrzymki w chrze ścijaństwie, głównie do Ziemi Świętej. Było to związane m.in. z przyznaniem chrześcijanom w 313 r. przez cesarza Konstantyna wolności kul tu. Wykształciły się specjalne szlaki wędrówek do Ziemi Świętej, których opisy (itineraria) prze trwały do naszych czasów. Decyzja o odbyciu niebezpiecznej przecież wędrówki do Ziemi Świętej była w owych czasach powodowana pra wie wyłącznie motywem religijnym. Pragnieniem każdego chrześcijanina było dotarcie do miejsc związanych z Chrystusem. Można przypuszczać, że dla większości tych wędrowników początkowo ważny był wyłącznie cel peregrynacji, a nie po dróż sama w sobie. Ale zapewne w podświado mości wielu pielgrzymów tkwiła również chęć poznania „mijanego” świata.
Badacze czasów antycznych wskazują, że już w starożytności trudno było odróżnić w poszcze gólnych sanktuariach „właściwych” pielgrzymów od osób tylko zwiedzających dany obiekt. Ten swo isty dualizm motywacji przetrwał tysiąclecia i jest dzisiaj tak samo dostrzegalny, jak w starożytnoś ci czy w średniowieczu. Widoczny jest on zwłasz cza w przypadku chrześcijaństwa, a w szczegól ności w Kościele rzymskokatolickim. Taki splot motywacji pojawił się w przypadku średniowiecz nych pielgrzymek do Rzymu czy do Santiago de
b o th for p ilg rim ag es for relig io u s p u rp o s e s a n d also to u ris m ?
Looked a t chronologically, so u rc e s leave no d o u b t th a t religious m otivation w as earlier, a s jo u m e y s to site s con sid ered saered d a te b a e k to a s early a s preh isto rie tim es. T h e Old T e s ta m e n t H in d u V ed a s a n d a c c o u n ts by classical a u th o rs provide m u c h inform ation. J o u m e y s u n d e r ta k e n for plea- s u re o r o u t of curiosity, i.e. to u rism , w ere n o t reco rd ed u n til a ro u n d 1500 BC. Com b- in ed religious a n d to u ris t (op p ortun ities to w id en horizons) m o tiv atio ns em erged a t th a t tim e. However, it sh o u ld b e b o rn e in m ind th a t pilgrim ages, especially in th e classical era, w ere often o p p o rtu n itie s for th e people of th a t tim e to ex p lo re th e w orld a n d ex- p a n d th e ir g e o g rap h ical h o rizo n s. In ad di- tion to th e s p iritu a l ex p erien ce, pilgrim ages alw ay s involved o p p o rtu n itie s for le a m in g a b o u t th e c o u n trie s v isited o n th e w ay a n d th e c u s to m s o f th e ir in h a b ita n ts . T h is is d e m o n s tra te d b y su rv iv in g a c c o u n ts a n d d e s c rip tio n s o f pilg rim ag es, n o w in v alu ab le h isto ric a l s o u rc e s d o c u m e n tin g life in th o se tim es.
T o u rism b lo sso m e d in R o m an tim es. In th e 4 th c. AD, C h ris tia n p ilgrim ages b e g a n to develop m o re in ten siv ely , chiefly to th e Holy L and, a s a r e s u lt of th e freedom of w o rsh ip g ra n te d to C h ris tia n s by E m p ero r C o n s ta n tin e in 3 1 3 . T h ere w ere sp ecial pilgrim age r o u te s le a d in g to th e Holy Land d e sc rib e d in itin e ra rie s {itineraria) w h ich h av e su rv iv ed to th e p re s e n t. At th a t tim e th e d ecisio n to u n d e r ta k e s u c h a r a th e r h a z a rd o u s jo u m e y re s u lte d a lm o s t exclu s- ively from a relig io u s m o tiv atio n . E veiy C h ris tia n w a s e a g e r to v isit th e p laces a s s o c ia te d w ith th e life o f J e s u s . It c a n be a s s u m e d th a t initially only th is p u rp o s e w a s im p o rta n t for m o s t p a rtic ip a n ts a n d n o t th e jo u m e y a s s u c h . B u t m o st pro bably , s u b c o n s c io u s ly , m a n y pilgrim s also w a n te d to le a m a b o u t th e w orld th e y ‘p a s s e d th r o u g h ’. R e s e a rc h e rs of th e c la ssical e r a h a v e in d ic a te d th a t ev en in th o s e tim e s it w a s difficult to d is tin g u is h ‘p ro p e r p ilg rim s’ from th o s e w h o m erely w a n te d to v is it a s ite . T h e d ic h o to m y in m o tiv atio n h a s su rv iv ed th o u s a n d s of y e a rs a n d is to d a y visible a s m u c h a s a t th o se tim e s a n d in th e M iddle Ages. It is p articu l- arly s e e n in C h ristia n ity , a n d esp ecially th e
Compostela, a z czasem stal się on charaktery styczny dla większości wędrówek do miejsc świę tych.
Jeżeli jesteśmy zgodni, że podjęcie i charakter podróży są determinowane motywem, to musimy sobie zadać pytanie wynikające z relacji między motywem wyboru podróży a stopniem rozwoju świadomości religijnej, społecznej, kulturowej czy poziomem wykształcenia społeczeństwa danego kraju i regionu. Czy osoba wędrująca do świętego miejsca, niezainteresowana mijanymi zabytkami itp., i nie odwiedzająca takich obiektów, a przede wszystkim nieuświadamiająca sobie rangi i wa lorów tych zabytków może być uznana za tury stę? Odpowiedź na takie pytanie wbrew pozorom nie jest oczywista. W średniowieczu corocznie przemierzało Europę ponad 500 tys. pielgrzymów wędrujących do Santiago de Compostela lub po wracających z tego ośrodka. Większość stano wili pielgrzymi pokutnicy, nierzadko biczujący się w czasie odbywania pielgrzymki. Wędrowali do grobu św. Jakuba, który był celem ich podró ży. Dla tej grupy pątników pielgrzymka stanowi ła wyłącznie „drogę wiary” lub „drogę zbawienia”. Czy turystami byli i są nadal wyznawcy isla mu pielgrzymujący do Mekki, dla których piel grzymka jest nakazem wiary? Czy turystami są wyznawcy hinduizmu pielgrzymujący latami wzdłuż świętych rzek? Zdecydowana większość tych pielgrzymów czas wędrówki (trwającej na przykład 6 lat wzdłuż Gangesu) poświęca na medytacje i modlitwę, niejako „ignorując” mi jane miasta i zabytki. I czy za turystów można
uznać żyjących w diasporze Żydów przybywa jących z całego świata do swego głównego świę tego miasta Jerozolimy, by modlić się pod Mu rem Płaczu? Tylko pozornie są to pytania natury retorycznej.
Naszkicowane wątpliwości wynikają w znacz nej części z niejednorodnej terminologii, która czę sto nie nadążała za dynamicznym rozwojem podró ży turystycznych.
W pierwszej kolejności należy zatem ustalić, czy każda pielgrzymka może być uznana za formę turystyki? Sprawa ta wciąż wzbudza kontrowersje. We wszystkich definicjach za turystykę uznaje się podróże podejmowane dobrowolnie, z wyłącze niem celów zarobkowych lub związanych ze sta łym osiedleniem. W tej definicji mieści się więc również pielgrzymka, przede wszystkim w formie obserwowanej w świecie chrześcijańskim. Nato miast wyznawcy i uczeni islamscy podważają po prawność twierdzeń, uznających za typ podróży
tu-R om an C alholic C h u rc h . C om bincd m otiva- tio n s w ere involved in tlie c a s e s of m ed ia- eval p ilg rim ag es to Rom e o r S an tiag o de C o m p o stela, a n d w ith tim e h av e b ecom e e h a ra c te ris tic fe a tu re s o f m o s t pilgrim ages to s a c re d p laces.
If it is a g re e d t h a t th e d ecisio n to u n d e r- ta k e a jo u m e y a n d its n a tu r ę a re de- te rm in e d b y m o tiv atio n , a ą u e s tio n n e e d s to b e a s k e d a s to th e re la tio n s h ip b etw ee n th e m o tiv es for th e jo u m e y a n d th e level of religious, so cial a n d c u ltu r a l a w a re n e ss, a s well a s th e level o f know ledge in a given c o u n try o r region. C a n a p e rso n going to a s a c re d site, u n in te r e s te d in w h a t is be- ing p a s s e d (w ith o u t visiting), a n d u n a w a re of th e im p o rta n c e o f h isto rie la n d m a rk s , b e c o n sid e re d a to u r is t? C o n tra ry to w h a t it m ig h t seem , th e a n s w e r is n o t obvious. In th e M iddle Ages, m o re th a n 5 0 0 0 0 0 p ilgrim s c ro s s e d E u ro p ę e a c h y e a r going to o r from S a n tia g o d e C o m p o stela. M ost of th e m w ere p e n ite n ts , often fłagellating th e m se lv e s o n th e w ay. T h e d e stin a tio n w a s th e g rave o f S t J a m e s . F or th is g ro u p of, th e pilgrim age w a s solely a ‘p a th o f faith ’ o r th e ‘ro a d to sa lv a tio n ’. C a n M u slim s m a k in g th e pilg rim ag e to M ecca, for w h o m it is a n o b lig ation o f faith, b e co n sid ere d to u ris ts ? W h a t a b o u t th e H in d u pilgrim age alo n g th e holy riv ers w h ic h c a n ta k e y e a rs? A v a s t m ajo rity o f p ilg rim s (a pilgrim age alo n g th e G a n g e s s o m e tim e s ta k e s 6 years) s p e n d th e ir tim e o n m e d ita tio n a n d pray er, so m eh o w ‘ig n o rin g ’ th e cities a n d h isto rie la n d m a rk s th e y p a s s . O r m a y d ia sp o ra J e w s from all o v er th e w orld w ho com e to p ra y a t th e W ailing W all in th e holy city of J e r u s a le m b e c o n s id e re d to u ris ts ? T h ese ą u e s tio n s a re only su p erficially rh eto rical.
T h ese d o u b ts a ris e for th e m o s t p a rt from a n in c o n s is te n t term in o lo g y w h ich often lag s b e h in d th e d y n am ie d ev elo p m en t o f to u ris m itself. F irs t o f all, it sh o u ld be e s ta b lis h e d w h e th e r ev eiy pilgrim age c a n b e c o n sid e re d a fo rm of to u rism . T h is is still a m a tte r o f co n tro v ersy . T o u rism is alw ay s d efin ed a s a jo u m e y u n d e r ta k e n volu n tarily , ex c lu d in g o n e for w o rk o r to ch a n g e re sid e n c e . P ilgrim ages a re covered by th is definition, esp ecially w h e n in th e form o b serv ed in th e C h ris tia n world. O n th e o th e r h a n d , M u slim s a n d Islam ie s c h o la rs ą u e s tio n w h e th e r th e Hąjj a s one
rystycznej hadżdż, będący przecież jednym z pię ciu filarów tej religii i obowiązujący wszystkich dorosłych muzułmanów? Podobne wątpliwości można odnaleźć w literaturze kilku innych religii - hinduizmu, judaizmu, buddyzmu, shintozimu, sik- hizmu itp. Część pielgrzymów pozostaje na stałe w miejscu świętym, oczekując tu śmierci (np. Mekka, Medyna, Waranasi). Specjaliści z tamtych kręgów kulturowych często podkreślają, źe za tu rystykę religijną można jedynie uznać pielgrzymki chrześcijańskie, zwłaszcza w Kościele rzymskoka tolickim, gdzie motyw poznawczy często dominuje nad religijnym. Ta żelazna dotąd konsekwencja w stanowisku badaczy islamskich ostatnio jakby się zachwiała. W niektórych krajach arabskich za częły się bowiem pojawiać próby nowego spojrze nia na turystykę religijną, nawet jako na przedsię wzięcie o charakterze wielkiego biznesu (np. K a mil 2000). Natomiast w religiach Wschodu nie zmiennie przeważa pierwiastek duchowy, a piel grzymkę uważa się za jedną z podstawowych prak tyk religijnych gwarantujących wieczne zbawienie (VuKONIĆ 1996, 2000).
Widzimy zatem, że odpowiedź w tym przypad ku nie jest prosta i jednoznaczna. Zapewne dlate go geografowie krajów niechrześcijańskich wo lą te wędrówki określać jako „święte (duchowe) podróże” (sacred journey), „migracje religijne”
{religious migrations) lub po prostu jako „piel
grzymki” (pilgrimages) niż jako jedną z form tury styki. Pojęcie turystyki religijnej zostało z kolei oficjalnie zaakceptowane przez Kościół katolicki i zajmujących się tym tematem teologów. We
Wskazaniach ogólnych dla Duszpasterstwa Tury stycznego wydanych przez Stolicę Apostolską już
w 1969 r. użyto terminu „turystyka religijna”. W oryginalnym tekście łacińskim po turismus reli-
giosus w nawiasie umieszczono słowo peregrina- tio. Z kolei IV Światowy Kongres Duszpasterstwa
turystycznego w 1990 r. wprowadził termin „tury styka kulturalna z nastawieniem religijnym” rozu miane jako podróże wynikające zarówno z moty wów kulturalnych (dziś można by rzec kulturo wych), jak i religijnych, zmierzające do „obco wania z Bogiem, jak i głębszego zrozumienia życia ludzi, jako jednej wspólnoty pielgrzymującej na
z ie m i” (OSTROWSKI 1999).
Przeprowadzone rozważania pozwalają doko nać pewnych uogólnień, nawiązujących też do mię dzynarodowych aktów prawnych (uchwalonych przed II wojną światową przez Ligę Narodów, a po Wojnie przez Organizację Narodów Zjednoczo nych i Światową Organizację Turystyki):
of th e five p illa rs o f Isla m a n d a n obligation for all a d u lt M u slim s, is to u rism . S im ilar d o u b ts a re e x p re s s e d in th e lite ra tu re of several o th e r religions - H in d u ism , J u d a - ism , B u d d h is m , S h in to is m , S ik h ism etc. S o m e pilgrim s s ta y in th e sacred place p em an en tly , aw aitin g th e ir d e a th (e.g. in M ecca, M edina a n d V aranasi). R esearch ers in th e rele v an t c u ltu re s often s tre s s th a t only C h ristia n pilgrim ages fali u n d e r th e te rm ‘religious to u rism ’, especially co n cem - ing th e R o m an C atholic C h u rc h w here a sig h tsee in g m otive often d o m in a te s over th e religious th e m e. T h e u n w av erin g posi- tion of Islam s c h o la rs in th is re sp e c t seem s to h ave b e e n s h a k e n a little, a s in som e Arab co u n tiie s new views o n religious to urism have b e g u n to em erge, even co n sid erin g it a s a big b u s in e s s p ro ject (Kamil 2000). How- ever, in E a s te m religions th e sp iritu al e lem en t still prevails, a n d a pilgrim age is considered o n e of th e b asie religious practices to e n s u re e te m a l salv atio n (Vukonić 1996). So it c a n b e s e e n th a t in th is ca se th e a n sw e r is n e ith e r e a sy n o r u n a m b ig u o u s. T his is w h y g e o g ra p h e rs in n o n -C h ristian c o u n trie s p refer to u s e s u c h ex p ressio n s
'sacred. (spiritual) jo u r n e y s \ ‘religious migra tions’ o r sim ply 'pilgriinages' th a n to co n sid er
th e m a n y form of to u rism . O n th e o th e r h a n d , th e c o n c e p t o f religious to u rism h a s b e e n officially acc e p te d by th e R om an C atholic C h u rc h a n d th eo lo g ian s dealing w ith th e su b ject. In th e G en eral D irectory for th e P asto rał M inistry to T ourism , p u b lish e d b y th e Holy See, th e te rm ‘religious to u rism ' w as u s e d a s early a s 1969. In its original L atin te x t th e w ord peregrinatio w as placed in p a re n th e s is afte r th e te rm turism us re-
ligiosus. T h e F o u rth W orld C o ng ress o n th e
P asto rał C are o f T o u rism in 1990 in tro d u ced th e te rm ‘c u ltu ra l to u rism w ith religious a s p e c ts ’, b ein g u n d e rs to o d a s jo u m e y s w ith b o th c u ltu ra l a n d religious m otivations, seek in g ‘co m m u n io n w ith G od a n d a d eep e r u n d e rs ta n d in g o f th e lives o f people a s one com m o n pilgrim age o n e a r th ’ (Os t r o w s k i
1999).
T h is a n a ly sis allow s for ce rta in generali- zations, referring to in te m a tio n a l law (passed before WW11 by th e League of N ations, a n d after th e w a r b y th e U nited N ations a n d th e W orld T o u rism O rg anisation):
1. Prezentowane podróże są podejmowane do browolnie, nie wynikają z motywów ekonomicz nych ani z chęci zmiany miejsca zamieszkania. Stanowią zatem formy wędrówek, które możemy uznać za migracje turystyczne.
2. Podróże podjęte z motywów religijnych lub religijno-poznawczych stanowią specyficzny typ podróży turystycznych. Możemy je określić ogól nie jako turystykę religijną (JACKOWSKI 2003).
Spróbujmy teraz odnieść się do terminów: piel grzymka i turystyka religijna. Czy można używać ich zamiennie i traktować jako synonimy? Zdarza się też, że terminy te są używane równocześnie - „pielgrzymki” i „turystyka religijna”. Sugeruje to, że pielgrzymki i turystyka religijna nie są tożsame, że są to pojęcia opisujące dwa wprawdzie uzupeł niające się, ale nie identyczne obszary rzeczywi stości. Specjaliści zajmujący się geografią turyzmu wydzielają turystykę religijną jako jedną z form czy rodzajów turystyki i w tym zakresie wszys cy pozostają właściwie zgodni. Trudność stano wi natomiast samo zdefiniowanie turystyki religij nej, bowiem kryteria jej wydzielenia nie są ani jednoznacznie, ani ogólnie przyjęte. Jeżeli za pierwszorzędne kryterium uznamy motywację, tj. przyczynę podjęcia podróży, to turystyką religij ną będą podróże wynikające z motywów reli gijnych, duchowych. Analogicznie, jeśli u podstaw wyprawy do miejsc świętych nie leży motyw reli gijny, to turystyka taka może być określana ja ko turystyka kulturowa, ale na miano religijnej nie zasługuje.
Na przeciwnym biegunie są ci, którzy przypisu ją miano turystyki religijnej podróżom do religij nego celu, w sensie przestrzennym, geograficznym właśnie i są to dwa dosyć mocno różniące się sta nowiska. Jedno z nich jako kryterium przyjmu je nie motyw religijny podróży, lecz jej charakter i cel - jeśli celem podróży są obiekty sakralne czy miejsca święte, to takie podróże klasyfikuje się jako turystykę religijną, bez względu na podmio
towe motywacje. W takim przypadku za turysty kę religijną należałoby uznać każde podróżowanie, w czasie którego „zwiedzane” są obiekty kultu religijnego, a to przecież znaczyłoby, że niemal każda forma aktywności turystycznej może być określana jako turystyka religijna, co wydaje się tezą zbyt daleko posuniętą. Wydaje się też, że za cel podróży religijnej uznawać należy nie tylko jej geograficzne przeznaczenie, ale również cel ro zumiany jako doświadczenie o charakterze reli gijnym, sprawowanie religijnych obrzędów czy modlitwę. W takim przypadku cel podróży
niewąt-1. J o u m e y s a re u n d e r ta k e n v o lu n tarily a n d do n o t r e s u lt from a n econ o m ic motiv- a tio n o r th e in te n tio n to settle. T herefore th e y a re a form o f trav el w h ich m ay b e c o n sid e re d a to u r is t m ig ratio n .
2. J o u r n e y s w h ic h h a v e a rcligious, or
c o m b in ed relig io u s a n d sig h tse e in g , m otiv- atio n are sp e c ia l ty p e s o f to u r ism (Jackow ski 2003).
W h a t a b o u t th e te rm s ‘pilgrim age’ a n d ‘religiou s to u r is m ’. C a n th e y b e u s e d in ter- c h a n g e a b ly a n d tre a te d a s sy n o n y m o u s? S o m etim e s b o th te rm s a re u s e d jo in tly a s in ‘p ilg rim ag es a n d relig io u s to u ris m ’, su g g e stin g t h a t p ilg rim ag es a re n o t th e sa m e a s relig io u s to u ris m a n d th a t th e se te rm s refer to two c o m p le m e n ta ry b u t n o t id e n tica l id e as. E x p e rts in th e g eo g rap h y of to u ris m idenlify relig io u s to u ris m a s o n e form o r type o f to u rism , a n d g en erally all ag ree o n th is. I Iow ever, it is still difficult to d efine relig io u s to u r is m a s s u c h a s th e re a re n o u n a m b ig u o u s o r g en erally a d o p ted criteria. If th e m a jo r criterio n is m otivation, i.e. th e r e a s o n for w h ic h th e jo u m e y w a s u n d e rta k e n , th e n relig io u s to u rism refers to jo u m e y s re s u ltin g from religious o r s p iritu a l m otives. S im ilarly, if a jo u m e y to s a c re d s ite s is n o t u n d e r ta k e n for religious m otives, th is ty p e o f to u ris m activity m ay be defln ed a s c u ltu r a l r a th e r th a n religious to u rism .
A n o p p o site a p p ro a c h is re p re s e n te d by th o se w h o u s e th e te rm ‘relig io u s to u ris m ’ w ith re g a rd to jo u m e y s to d e s tin a tio n s w h ich a re c o n s id e re d relig io u s in a sp a tia l o r g eo g rap h ical s e n s e . T h e se view s differ significantly. In o n e th e criterio n is n o t a relig io u s m o tiv atio n for th e jo u m e y b u t its n a tu r ę a n d p u rp o s e . If d e s tin a tio n s are s a c re d b u ild in g s o r s ite s, s u c h jo u m e y s fali u n d e r th e c ateg o ry o f ‘relig io u s to u ris m ’ re g a rd le s s o f in d iv id u al m otivation. In th is c a s e every jo u m e y in w h ich p la ces of relig io u s w o rsh ip a re ‘v isited ’ m u s t be co n sid e re d ‘relig io u s to u ris m ’. However, th is w o u ld m e a n t h a t a lm o s t every form of to u r is t activity m a y b e identified a s ‘religious to u ris m ’, w h ic h s e e m s a r a th e r far-fetch ed co n c lu sio n . It also s e e m s th a t th e p u rp o s e o f a relig io u s jo u m e y sh o u ld b e c o n sid e re d n o t o nly in te rm s of its geographical d e s tin a tio n b u t ra th e r in te rm s of a relig io u s ex p erien ce, relig io u s ritu a ls o r
płiwie związany jest i wypływa z motywacji, co zbliżałoby nas do synonimiczncgo używania tych pojęć, ale z drugiej strony potwierdzałoby to zna czenie religijnej motywacji jako podstawowego kryterium różnicującego, dystynktywnego dla tury styki religijnej i każdej innej.
Zastanówmy się, jakie są konsekwencje przyję cia poszczególnych definicji turystyki religijnej. Jeśli uznamy, że jest to podróż mająca motyw reli gijny, to należałoby z turystyki religijnej wyłączyć wszelkie wędrówki do miejsc sakralnych niereali- zujące tego motywu. Należy też pamiętać, że każ da pielgrzymka obok celu religijnego ma też cel poznawczy, chociaż nie zawsze jest on w pełni uświadamiany. Byłyby to więc dwa podstawowe czynniki konstytuujące zarówno pielgrzymkę, jak i turystykę religijną. Różnice między nimi można tłumaczyć kryteriami jakościowymi określając, który z motywów jest ważniejszy, religijny czy po znawczy. O ile teoretycznie jest to poprawne i me todologicznie dosyć proste do przeprowadzenia, o tyle w praktyce wymagałoby badania motywacji. Co bowiem oznacza pierwszoplanowy motyw reli gijny? Pamiętajmy, że zarówno w pielgrzymowa niu, jak i turystyce religijnej występują obydwa te motywy i zapewne badania socjologiczne czy psy chologiczne byłyby tu właściwe i mogłyby dać od powiedź, który z tych motywów i dla kogo jest Ważniejszy.
Osobnym tematem, którego nie będziemy tu analizować, jest kwestia świadomości takich mo tywacji. Moglibyśmy bowiem dojść do różnych Wyników, gdyby za podstawę wskazania moty wów i określania ich wzajemnych relacji przyjąć jednostkowy, uwewnętrzniony punkt widzenia, albo w celu określania tych motywacji posłużyć się obserwacjami postaw i ich zewnętrznych prze jawów. Ks. Ostrowski wprawdzie przyjmuje du alizm pielgrzymek i turystyki religijnej, jednak podkreśla wielką trudność w ich praktycznym roz różnieniu. Jako kryterium proponuje przyjąć in tensywność pierwiastka religijnego, którym nasy cone jest wędrowanie (bierze tu pod uwagę cele wędrówki, czyli miejsca sakralne oraz program: liczba nabożeństw, modlitw, religijnych praktyk). Nie podważając użyteczności zastosowania ta kiego wskaźnika należy zwrócić uwagę, że sam autor podkreśla, że tak naprawdę najważniejszym kryterium jest wiara uczestników wędrówki, któ ra - ze swej istoty - jest elementem jakościo wym - niemierzalnym. Tak więc podróż uzna na z jednych powodów za turystykę religijną mo że okazać się pielgrzymką i odwrotnie, a ich
jed-p ray er. If so, th e jed-p u rjed-p o s e o f th e jo u m e y is u n d o u b te d ly c o n n e c te d w ith a n d b a s e d o n m otivation , so th e s e n o tio n s s e e m syn o ny - m o u s; o n th e o th e r h a n d th is w o u ld co n firm th e im p o rta n c e o f relig io u s m otiva- tion a s a b a s ie c rite rio n to d is tin g u is h relig io u s to u r is m from a n y o th e r type.
W h a t a re th e c o n s e ą u e n c e s of ad o p tin g different d efin itio n s o f relig io u s to u rism ? If w e c o n s id e r t h a t it re fe rs to jo u m e y s w ith a relig io u s m o tiv atio n , all jo u m e y s to sacred s ite s w ith o u t s u c h m otivation sh o u ld b e ex clu d ed . It s h o u ld also b e rem e m b ered th a t in a d d itio n to relig io u s m otivation, th e jo u m e y also h a s a sig h tse e in g p u rp o se , th o u g h th is is n o t alw ay s fully realised , a n d th a t to g e th e r th e s e w o u ld b e two m ajo r facto rs c o n s titu tin g b o th pilgrim age a n d religious to u rism . DifTerences b etw een th e m m a y b e in te rp re te d in te rm s o f q u alitativ e criteria, identify in g w h ic h m otive (religious o r sig h tseein g ) is m o re im p o rta n t. T h is a p p ro a c h is c o rre c t th e o re tic ally a n d its m eth od olog y relatively e a s y to ad o p t, b u t in p ractice th is w o u ld r e ą u ire a s tu d y of m o tivation. W h a t is th e overrid in g religious m otive? It s h o u ld b e re m e m b e re d th a t b o th m o tiv es a re p r e s e n t in pilgrim age a n d relig io us to u rism , so sociological o r p sycho- logical s tu d ie s w o u ld b e n e e d e d in th is c a se to a n s w e r w h ic h o f th e two is m ore im p o rta n t a n d for w h o m . A s e p a ra te th em e, w h ich will n o t b e d is c u s s e d h ere, is th e a w a re n e s s of s u c h m otiv atio n . D ifferent c o n c lu sio n s m ig h t b e arriv ed a t if m otives a n d th e ir m u tu a l re la tio n s h ip s w ere to be b a s e d o n th e in d iv id u al, in te m a lis e d p er- cep tio n s, o r if th e s e m o tiv a tio n s w ere d eter- m in ed o n th e b a s is o f a ttitu d e s a n d th e ir e x te m a l m a n ife s ta tio n s . Rev. O strow sk i ta k e s a p o sitio n o f d u a lity to w ard s p ilgrim age a n d relig io u s to u r is m b u t h e s tre s s e s a g re a t difficulty in d e te rm in in g in p ractice w h ich is w h ich . He p ro p o s e s a criterio n b a s e d o n th e in te n s ity o f th e religious e le m e n t in h e r e n t (he ta k e s in to a c c o u n t th e p u rp o s e o f th e jo u m e y , i.e. s a c re d site s, a n d th e p ro g ram m e, th e n u m b e r of relig io u s se rv ic e s a n d p ra c tic e s , a s w ell a s p ray er). W ith n o in te n tio n to u n d e rm in e th e u s e f u ln e s s o f s u c h a n in d ic a to r, it s h o u ld b e n o te d t h a t th e a u t h o r h im se lf s tr e s s e s th a t in fa c t th e m o s t im p o rta n t c riterio n is th e fa ith of th e p a rtic ip a n ts
noznaczne rozróżnienie pozostaje nadal trudne
(Ostrow ski 1999).
Poszukując jasnych, zewnętrznych wyznaczni ków tych dystynkcji możemy brać pod uwagę sze reg obiektywnych, łatwiejszych do uchwycenia kryteriów. Odnosząc się do tradycji używania tych pojęć niewątpliwie należałyby wprowadzić rozróż nienia czysto formalne, np. sposób podróżowania. Nie wydaje się jednak słuszne ograniczanie piel grzymek jedynie do wędrówek pieszych, a wszel kie wyjazdy religijne autokarowe czy samolotowe zaliczać do turystyki religijnej. Bowiem sama defi nicja pielgrzymki nie zwraca uwagi na sposób jej odbywania. Poza tym doszlibyśmy do oczywistych absurdów, bowiem w tych kategoriach nawet ha-
dżdż nie byłby pielgrzymką, gdyż zdecydowana
większość pątników przybywa najpierw do Dżiddy samolotami, a potem do Mekki autobusem. Już sta rożytni i średniowieczni pielgrzymi podróżowali różnymi dostępnymi wówczas środkami lokomo cji, często wykorzystując łodzie, statki czy zwie rzęta (konie, wielbłądy czy osły).
Mówiąc o istocie pielgrzymki zwraca się rów nież uwagę na zewnętrzne wyznaczniki postawy pielgrzyma, jego strój czy ekwipunek. Pewnym stereotypem jest wizerunek pielgrzyma ubogo odzianego, umartwiającego się, pieszo podążające go do sanktuarium. Rodziłoby to przekonanie, że pielgrzymka musi wiązać się z dużym wysiłkiem fizycznym, ascezą i pokutą, a ponieważ ten obraz pielgrzyma zmienia się obecnie bardzo dynamicz nie - stąd wiele wyjazdów religijnych nie jest określanych mianem pielgrzymki, lecz właśnie tu rystyki religijnej - jako mniej obarczonej tym ste reotypem. Jeszcze raz nawiązując do definicji piel grzymki zauważamy, że podkreśla ona religijny motyw podróży i jej cel, którym ma być obcowa nie z sacrum w miejscu świętym. Pielgrzymki po kutne, ascetyczne, typowe np. w chrześcijańskiej kulturze średniowiecznej Europy, obecne są nadal w wielu religiach, jak w islamie procesje biczow ników do sanktuarium Husajna w Karbali. A prze cież jest to tylko jeden z obrazów pielgrzymowa nia.
Już w starożytnym Izraelu pielgrzymka musiała być radosna, wiązała się - poza rytuałami religij nymi - z przyjemnym spędzeniem czasu w Jerozo limie, z dobrym jedzeniem, piciem wina, kupowa niem drogich podarunków dla najbliższych. Także pozostawiony przez Herodota opis pielgrzymek w starożytnym Egipcie trudno byłoby wpisać w aktualne wyobrażenie pielgrzymek. Do święte go miasta podążały bowiem rozbawione i
roz-w h ich , in its v ery e s s e n c e , is a q u alitativ e e le m e n t a n d c a n n o t b e m e a s u re d . T h ere- fore a jo u m e y w h ic h is c o n sid e re d ‘religious to u ris m ’ for so m e r e a s o n s m a y tu m o u t to b e a ‘pilg rim ag e’, o r th e o th e r w ay ro u n d , a n d it is still diflicu lt to tell o n e from th e o th e r (Ostrowski 1999).
W h en s e e k in g e le a r e x te m a l d eterm - in a n ts for s u c h a d istin c tio n , a n u m b e r of objective, m o re easily d efined criteria n eed to b e ta k e n in to a c c o u n t. R eferring to th e tra d itio n a l u s e o f th e n o tio n s, p u re ly form al d ifferen tiatio n is n e e d e d , for in s ta n c e how th e p a rtic ip a n ts travel. It d o e s n o t se e m ju s tilie d , how ever, to lim it p ilg rim ag es only to jo u m e y s o n foot, a n d to classify o th e rs by co a c h o r p ia n e for relig io u s p u rp o s e s a s relig io us to u rism , a s th e very definition of a pilgrim age d o e s n o t s a y how it is to be m ad e. B esid e s, in so m e c a s e s th is w ould lead to obviously a b s u r d situ a tio n s, a s even th e Hąjj w o u ld n o t b e c o n sid e re d a pilgr im age b e c a u s e a v a s t m ajo rity of pilgrim s first re a c h J e d d a h b y p ia n e , a n d th e n go to M ecca by b u s . E v en a n c ie n t o r m ediaeval pilgrim s trav elled u s in g th e v a rio u s m e a n s of tr a n s p o r t av ailab le a t th a t tim e, often by b o at, sh ip , h o rse , cam eł o r d onkey. W h en d is c u s s in g th e very n a tu r ę of a pilgrim age, e x te m a l d e te rm in a n ts of a pilgrim ’s a ttitu d e a re ta k e n in to a c c o u n t s u c h a s h is attire a n d e ą u ip m e n t. T h e im ag e of a pilgrim in sim p le clo th es, m o rtifying h im o r h e rs e lf on th e w ay a n d w alk in g to th e s a n c tu a iy on foot, is a ste re o ty p e . T h is w ould su g g e s t t h a t a p ilg rim a g e in v o lv es s tr e n u o u s p h y sical effort, ascetic p ractices a n d pe- n a n c e . H owever, a s th e im ag e of a pilgrim ch a n g e s, m a n y relig io u s jo u m e y s are n o t called p ilg rim ag es, b u t relig io u s to u ris m - a te rm w h ich is n o t so b u rd e n e d w ith stereo ty p ica l p e rc e p tio n s. R eferring o nce a g a in to th e d efin itio n o f pilgrim ages, th a t it e n h a n c e s relig io u s m o tiv atio n a n d th e in te n tio n o f c o m m u n in g w ith th e holy in a s a c re d p lace s h o u ld b e s tre s s e d . P e n ite n t pilgrim ag es involving a sc e tic p ractices, typical of th e C h ris tia n c u ltu re of m ediaeval E u ro p ę, a re still p r e s e n t in m a n y religions, s u c h a s th e flag ellan t p ro c e ssio n s to I I u s s a in ’s s a n c tu a r y in K arbala. A nd y e t th is is b u t o n e p ilg rim age im age. In a n c ie n t tim e s in Israel, a p ilgrim age w a s s u p p o se d to b e a jo y o u s e v e n t involving, in ad d itio n
śpiewane lodzie pełne kobiet i mężczyzn, często tańczono, wyszydzano mieszkańców mijanych miejscowości, zaś w samym świętym miejscu spo żywano więcej wina gronowego niż przez całą resztę roku (HERODOT 1954). Powyższe przykłady pokazują, w jak różny sposób można oddawać cześć bóstwom w zależności od obowiązujących wzorów obyczajowych, kanonów estetycznych i etycznych. Pielgrzymki nie są przecież zja wiskiem wyizolowanym ze społeczeństw, od ich kultury i obyczajów, ale tak jak one podlega ją pewnym zmianom kulturowym i społecznym. Być może jesteśmy świadkami takich przemian i z tego punktu widzenia należałoby się bliżej przyjrzeć wyjazdom zaliczanym dzisiaj do tury styki religijnej, a nie spełniających wymogów tradycyjnych definicji. Być może należałoby je wówczas uznać po prostu za nowe formy pielgrzy mowania. Rinschede zwrócił uwagę, że coraz częściej organizując pielgrzymki planuje się je den „dzień extra”, przeznaczany na zwiedzanie przez pielgrzymów okolicznych atrakcji turystycz nych. Na przykład pielgrzymi przebywający w Lourdes zwiedzają Andorrę, Biarritz lub hisz pańskie Pireneje. Pielgrzymkę do Fatimy łączy się z pobytem na wybrzeżu Atlantyku, a pielgrzymi z Medjugorje wypoczywają w Chorwacji (VUKO- NIĆ 1996).
Warto jeszcze pamiętać, że masowy rozwój turystyki nastąpił dopiero w XX w. i niewątpli wie wywarł znaczący wpływ także na pielgrzymo wanie.
3. PODSUMOWANIE
Turystyka religijna jest pojęciem obecnym w na uce od kilkudziesięciu lat i nadal szukającym wła snego miejsca i ścisłego określenia pola znaczenio wego. Zadaniem autorów tego artykułu było zwró cenie uwagi na niejednoznaczność stosowanych w literaturze przedmiotu pojęć i terminów oraz Podjęcie próby uporządkowania i zakreślenia wza jemnych relacji owych pojęć. Konieczne wydaje
się przede wszystkim wypracowanie jasnych kryte riów określających turystykę religijną i jej we wnętrzne zróżnicowanie. Autorzy tego artykułu opowiadają się za tym, aby z turystyki religijnej wyłączyć podróże do miejsc świętych pomijające zupełnie motyw religijny. W takim przypadku możliwe są następujące opcje rozumienia turystyki
to relig io u s ritu a ls , a p le a s a n t s ta y in J e r u s a le m , good food, w in e a n d expensive p r e s e n ts for iam iły a n d frien d s. H ero d o tu s' a c c o u n t o f p ilg rim ag es in a n c ie n t E gypt w o u ld h a rd ly fit in to th e c u r r e n t im age of a pilgrim age. B o ats, filled w ith joyful, sing- ing m e n a n d w o m en , u s e d to eom e to th e holy city; d a n c in g w a s ałso o ften involved a s w a s th e m o c k in g of th e re s id e n ts o f th e localities th e p ro c e s s io n p a s s e d th ro u g h , a n d a t th e s a c re d s ite m o re w ine w as c o n s u m e d th a n a t a n y tim e th r o u g h o u t th e y e a r {Hero do tu s 1954). T h ese ex am p les s h o w t h a t g o d s m a y b e p ra is e d in different w ays, d e p e n d in g o n so cial p a tte m s , a n d a e s th e tic a n d e th ic a l c a n o n s ; th e p h e n o - m e n o n of a p ilg rim ag e is n o t iso la ted from th e so cieties in w h ic h th e y o ccu r. It is c o n n e c te d w ith c u ltu r e s a n d c u s to m s, a n d is s u b je c t to th e s a m e c u ltu r a l a n d social c h a n g e s a s th e y are . S u c h c h a n g e s m ay be b ein g w itn e ss e d now , so from th is per- spectiv e jo u m e y s c o n sid e re d a s religious to u ris m w h ich do n o t fit in to th e tra d itio n a l defm ition, s h o u ld b e c o n sid e re d . P e rh a p s th e y s h o u ld b e sim p ly s e e n a s n ew form s of pilgrim age. R in sc h e d e h a s n o te d th a t w h e n o rg a n isin g p ilg rim ag es o n e ‘e x tra d ay ’ is often p la n n e d for sig h tsee in g in local to u ris t a ttra c tio n s . F o r in s ta n c e , pilgrim s o n th e w ay to L o u rd es visit A ndorra, B iarritz o r th e S p a n is h P y ren ees. Pilgrim ages to F a tim a a re o ften c o m b in e d w ith a s ta y on th e A tlan tic c o ast, w hile th e pilgrim s to M edjugorje s ta y for a h o lid ay in C ro atia
(Vukonić 1996). It s h o u ld also b e re- m e m b e re d th a t th e m a s s to u ris m w h ich developed in th e 2 0 th c. h a s certain ly h a d a n im p a c t o n pilgrim age.
3 . CONCLUSION
R eligious to u r is m is a n o tio n w h ich h a s on ly com e in to u s e in th e la te r p a r t of th e 2 0 th c. a n d is still fm d in g its p o sitio n a n d a s tric t d efin itio n o f its m ean in g . T h is article a im s a t d raw in g th e re a d e r’s a tte n - tio n to a m b ig u o u s n o tio n s a n d te rm s u s e d in th e lite ra tu re , a n d m a k e s a n a tte m p t a t o rd erin g a n d d efin in g m u tu a l re la tio n s h ip s b e tw e e n th e m . A bove all it s e e m s n e c e s s a iy to develop e le a r c rite ria allow ing religious
religijnej, które pozostawiamy jako temat do dal szych dyskusji i rozważań:
1) pielgrzymki i turystyka religijna mogą być pojęciami tożsamymi i określać to samo zjawi sko;
2) wśród form turystyki religijnej należy wy różnić pielgrzymki ze względu na ich pierwszo planowy motyw religijny i towarzyszące im akty religijne, a w tym przypadku należałoby nazwać i zdefiniować te formy turystyki religijnej, które pielgrzymkami nie są;
3) turystyka religijna może mieć rozłączne po le semantyczne z pielgrzymowaniem, co skłania łoby się ku najbardziej tradycyjnemu rozróżnia niu tych pojęć.
to u ris m a n d its in te m a l differen ces to b e defined. In th e a u th o r s ’ op in io n, jo u m e y s to s a c re d s ite s, in w h ic h a relig io u s m otiva- tio n is co m p letely a b s e n t, sh o u ld n o t be eovered b y th e te rm ‘relig io u s to u ris m ’. T he following a lte m a tiv e p o sitio n s a re o p e n for f u rth e r d isc u ssio n :
1. P ilgrim ages a n d relig io u s to u rism m a y b e id e n tic a l n o tio n s a n d define th e s a m e p h e n o m e n o n .
2. Pilgrim ages a re a form of religious to u rism w h ich sh o u ld d istin g u ish e d b y its d o m in a n t religious m o tivation a n d accom p- any in g religious a c ts; in th is ca se form s of religious to u ris m w h ic h a re n o t pilgrim ages sh o u ld b e n a m e d a n d identilled.
R eligious to u r is m a n d pilgrim age m ay h ave com e from s e p a r a te s e m a n tic a re a s, in w h ich c a s e a m o re tra d itio n a l differentia- tio n of th e s e n o tio n s m a y b e b e tte r.
BIBLIOGRAFIA - BIBLIOGRAPHY
H e r o d o t , 1954, Dzieje, Spółdzielnia Wydawnicza „Czytel nik", Warszawa.
J a c k o w s k i A., 2003, Święta przestrzeń świata Podstawy geografii rellgil [The Sacred Space of the World. The Ru- dbnents of the Geography of Religion], Wyd. Uniwer sytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Kamil J., 2000, Religious tourism as big business, ,A1- -Ahram Weekly", 17-23 lutego, 469.
O s tr o w s k i M. ks., 1999, Pielgrzymowanie czy turystyka religijna?, III Międzynarodowy Kongres Miast Piel grzymkowych. Częstochowa 23-25 września, Urząd Miasta Częstochowy, Częstochowa.
S w a to s , JR. W.H., TOMASI L. (red.), 2002, From Medie- uale Pilgrimage to Religious. Tourism. The Social and Cultural Economics of Piety, London.
V ukoniC B., 1996, Tourism and Religion, Tourism Social Science Serles, Mennomonie.
V u k o n ić B., 2000, Pilgrimage, [w:) J. Jafari (red.), Encyclo- pedia of tourism, London.
