"Anglijskaja burżuaznaja rewolucija", pod red. E. A. Kosminskiego i J. A. Lewickiego, Moskwa 1954 : [recenzja]

Anglijskaja burżuazna ja rew oluc ija, pod redakcją E. A. K o s- m i ń s k i e g o i J. A. L e w i c k i e g o , M oskwa 1954, Izda- bielstwo Akadem ii Nauk SSSR, t. I — s. 494, t. II — s. 384.

Im ponujące to już samymi rozmiarami wydaw nictw o przygotowane zostało przez pracow ników Instytutu· Historii Akadem ii Nauk ZSRR, przy współudziale p ra cow ­ ników naukow ych M oskwy, Leningradu i innych ośrodków uniwersyteckich; opu­ blikowano je w ramach „B iblioteki Historii Powszechnej“ . Poprzedziły je badania naukowe szeregu historyków radzieckich, prow adzone m. in. przez E. A. K o s- m i ń s k i e g o , B. F. P o r s z n i e w a, W. F. S i e m i e n o w a, którzy wraz z sześcioma innym i autorami stanowią zespół autorski omawianego w yd a w ­ nictwa pod naczelną redakcją E. A. K o ź m i ń s k i e g o i J. A. L e ­ w i c k i e g o.

W dziele tym om ów iono obszernie genezę burżuazyjnej rew olu cji angielskiej, jej poszczególne etapy, ja k też następstwa, przy czym starano się powiązać dzieje Anglii z dziejami Europy. Zespół autorsko-redaiktorski zw rócił uwagę również na takie zagadnienia·, które dotąd nie zostały bliżej naświetlone przy om awianiu re­ w olu cji angielskiej, ja k polityka kolonialna w okresie rew olucji, odbicie rew olucji w innych krajach Europy, w szczególności zaś stosunki angielsko-rosyjskie; ostat­ nio wym ienione zagadnienie, przedstawiono w dziele obszernie, om aw iając poszcze­ gólne etapy stosunków angielsko-rosyjskicSh od początku X V II w. aż dt> ostatniego dziesięciolecia X V II w.

Całość rewolucja angielskiej przedstawiona została w sposób chronologiczny, n ie­ zależnie jednak o.d tego osobne rozdziały pośw ięcono poszczególnym zagadnieniom.

W tych warunkach, ja k ■ zaznaczono w e wstępie od .redakcji, nieuchronne były p o w ­

tórzenia, ' co jednak nie narusza zwartości konstrukcyjnej dzieła. W ydawnictwo za­ opatrzono w skorowidz osób i nazw geograficznych, wcale dokładną (jakkolwiek nazwaną „krótką“ , t. II, s. 321) chronologię wydarzeń, bardzo liczne ilustracje i mapki. Załączono również w ykaz literatury i źródeł drukowanych, tak podstaw o­

w ych dla całości dzieła, ja k też dla poszczególnych rozdziałów.

Zasadniczy układ treści dzieła przedstawia się następująco: Część I, „Przesłanki i początek burżuazyjnej rew olucji w A nglii“ .. Część II, „W ojna dom ow a i republika w A nglii“ . Część III, „Protektorat Crom wella“ . Część IV, „R ew olucja angielska a Europa“ . Część V, „Restauracja i przew rót 1688 r.“ Część VI, „W alka ideologiczna w dobie rew olu cji“ . Część VII, „H istoriografia i zakończenie“ .

W dziele tym po raz pierwszy naświetlono m ożliwie wszechstronnie rew olucję angielską połow y X V II w. jako rew olu cję burżuazyjną, o znaczeniu przełom owym dla Anglii, doniosłym również dla innych k rajów Europy. W ykazanie w alk klaso­ w ych w dobie rew olucji, przy w ydobyciu ro li mas ludowych, pozwala dopiero na właściw e zrozumienie istotnej treści rew olucji, na' naukowe przedstawienie całości zagadnienia. Marksistowskie przedstawienie burżuazyjnej rew olu cji angielskiej obala bez reszty wszystkie próby jej zafałszowania przez tradycyjną, idealistyczną histo­ riografię angielską.

A zafałszowanie to sięga bardzo starej daty. Znamienne, że początkowo trady­ cyjna historiografia angielska uparcie odżegnywała się od tradycji rew olucji połow y X V II w., szerząc kuiit „tradycyjnej m onarchii“ , „porządku·“ , „norm alnego ustroju konstytucyjnego“ . Skrajnym wyrazicielem ow ych tendencji był Edward H y d e- C l a r e n · d o n , który za restauracji Stuartów napisał historię „buntu“ i w ojn y dom ow ej w Anglii. W edle niego ch yba jakaś „epidem ia duchow a“ ogarnęła naród angielski, który postradał rozum i wystąpił przeciw ko religii i królow i prawowitemu. Clarendon potępiał w całości rew olucję, w C rom wellu widział tylko tyrana i

ofcrut-RECENZJE . 2 0 1

nika. Restauracja była praw dziw ym cudem, „przedziw nym aktem Opatrzności“ , jaki spłynął na naród angielski (por. t. II, s. 2.19). R ew olucja to okres „zamroczenia um y­ słów “ w pośrodku między dwoma szczęśliwymi okresami dziejów Anglii. Podobna koncepcja .przyjmowana była przychylnie w kołach nie tylko rojalistów , ale i b u r- żuazji, która chciała zachować swe zdobycze przeciw ko masom ludowym , która bała się nowej rew olucji. Tak feudalna arystokracja·, ja k i nowa szlachta i burżua- zja postarały się zresztą o to, aby do now ej rew olu cji nie doszło. W prawdzie p olity­ ka tak wewnętrzna, jak i zagraniczna ostatnich Stuartów nie odpowiadała intere­ som nowej szlachty i burżuazji, które to warstwy odw róciły się od dynastii i p o ­ szukały sobie innego w yjścia, p ow ołu ją c na tron angielski W ilhelma Orańskiego i królow ą Marię. Dokonało się to jednak nie na drodze rew olucji, ale przewrotu państwowego, który oznaczał tylko utrwalenie podstaw owych rezultatów rewolucji angielskiej z połow y X V II w. na drodze kompromisu między arystokracją a burżua- zją i m iał stanowić klapę -bezpieczeństwa przeciw ko now ej rew olucji. Jednak od tej chwili owa ^ ław n a^ „bezkrw aw a“ (co zresztą nie b yło wcale ścisłe), rzekoma rew olucja została wysunięta na pierwszy plan przez całą historiografię angielską jako chlubny m om ent w dziejach Anglii, zapewniający arystokracji korzystanie z szeregu daw nych prerogatyw, burżuazji zaś korzystanie z uzyskanych w czasie rzeczywistej rew olu cji (z połow y X V II w.) zdobyczy. W tym sensie sławił „rew o­ lu cję“ roku 1688 tak przedstawiciel ideologii w igów John L o c k e , jak i filozof

X V III w. i torys Dawid H u m e . Pochw ała zgodna „sławnej rew olucji“ je d ­

noczyła w e wspólnym froncie tak w igów, jak i torysów, którzy wiedli ze sobą niezależnie od tego spór zresztą nieistotny w kwestii, czy pierw si Stuartowie na­ ruszyli konstytucję. W ielbicielem „sławnej rew olu cji“ b y ł rów nież „radykalny“ przedstawiciel w igów u schyłku X V III w. Edmund1 B u r k ę , który m iotał obelgi na burżuazyjną rew olucję francuską. Już wów czas krystalizował się w umysłach angielskich klas posiadających pogląd o rzekomej wyższości narodu angielskiego w rozwiązywaniu 'kwestii społeczno-politycznych nad narodami kontynentalnymi. W Anglii potrafiono rzekomo rozwiązywać ow e kwestie bez walki klasowej.

Historyk angielski X I X w. T. W. M a c a u l a y próbow ał rehabilitow ać nie­ które m om enty rew olu cji angielskiej z połow y X V II w.; odgrywało tutaj rolę nie tylko „zam roczenie um ysłów “ , ale także jakby konieczność historyczna przeciw sta­ wienia się despotyzmowi Stuartów. A le i tenże historyk zmienił swe zdanie po ro ­ ku 1848, kiedy to ujawniła się w całej ostrości walka klasow a między proletaria­ tem a burżuazją. Macaulay w y cofa ł się rychło na p ozycje obrony „sławnej rew o­ lu cji“ z r. 1688, która rzekom o zapewniła „w oln ość“ narodow i angielskiemu i u czy­ niła rew olu cję zbędną także i má przyszłość.

W końcu jednak i angielskim historykom burżuazyjnym coraz trudniej było przemilczać dzieje rew olucji angielskiej z połow y X V II w., czy kw itow ać je jedynie

frazesem o „zamroczeniu um ysłów “ . Sław ić ją zaczął Tomasz C a r l y l e , ale

w sposób specyficzny. W edle niego rewolucja· angielska to „rew olucja purytańska“ ,. w której m otyw y religijne grały głów ną rolę, to okres heroiczny w dziejach Anglii. Czasy Cromwella to ostatni okres angielskiego „heroizm u“ . W jego opisach Oliver Cromwell urastał do roli bohatera walk religijnych i zdolnego kierownika zagra­ nicznej polityki Anglii, który kładł podw aliny pod je j wielkość mocarstwową. W ten sposób Carlyle jak by ścierał z rew olu cji w oczach burżuazji angielskiej owo na­ rzucone przez poprzedników „straszne“ , „krw aw e“ piętno: przedstawiał ją jako okres pozytywny w dziejach narodu angielskiego, przy czym przez naród rozumiał an­ gielską burżuazję.

Tezę Macaulaya o „purytańskiej rew olu cji“ rozw ijał Samuel G a r d i n e r , prowadząc poważne studia nad dziejami rew olucji angielskiej, dając w rezultacie syntezę niezgodną z rzeczywistością. Gardiner odrzucał klasowy charakter rew o­ lu cji angielskiej* 'w przeciwieństwie do rew olucji francuskiej;, gdzie walką klasową uznawał. W jego przedstawieniu rew olucją angielska z połow y X V II w. to walka polityczna, podporządkowana sprawie religijnej. W purytaniamie widział Gardiner czynnik podstaw ow y potęgi narodow ej, w oli narodow ej. Największe osiągnięcia pu- rytanizmu to działalność burżuazyjnych rew olucjonistów independentów, którzy dą­ żyli do m oralno-religijnego przeobrażenia narodu. Ideał ten uosabiał Cromwell, „ty ­ p ow y A nglik now ej doby“ , który kontynuował pom yślnie politykę zagraniczną, za­ inicjow aną przez Tudorów, 'i wzniósł znaczenie międzynarodowe Anglii na nieby­ wałe dotąd w yżyny — istotny twórca polityki kolonialnej Anglii. Wyraźnie w yczu­ wa się tutaj nutę personalizmu, gdyż Gardiner nie uznaje roli mas ludow ych w re­ w olucji, stara się pom niejszyć znaczenie prądów demokratycznych, przedstawiając je jako dzieło rzekomo małoznaczących agitatorów. Pod piórem liberalnych history­ ków angielskich w rodzaju Gardinera podnosiła się powaga rew olucji, która stawała się chwalebną kartą narodu angielskiego — ale tylko jako walka religijn o-politycz- na o „w zniosłe“ zasady; w walce tej oddawał Gardiner hołd także i rojalistom , któ­ rzy walczyli o ,to, co uważali za szczere i sprawiedliwe. Tezy Gardinera stanowiły przeciw legły biegun w stosunku do marksistowskiego pojm ow ania historii.

W spółczesnym produktem idealistycznej, nienaukowej historiografii jest tw ór­ czość znakomitego zresztą narratora i stylisty G. M. T r e v e - l y a n a. W edle niego A nglicy to naród przez los wybrany, aby władał nad innymi narodami, roz­ przestrzeniając „w ysokie ideały“ wolności i cywilizacji. Za owe ideały A nglicy zaw ­ sze walczyli, za wolność, za religię, za w ierność i oddanie królow i. W tym aspekcie każda partia miała słuszność ze swego punktu widzenia, wszystkie pracow ały dla interesów społeczeństwa. Trevelyan całkow icie odm aw iał rew olu cji angielskiej cha­ rakteru walki klasowej.: „to była walka idei, a nie walka Mas“ . W rezultacie T re­ velyan zajm ow ał skrajnie reakcyjne pozycje. Okres pierw szych Stuartów — w myśl jego poglądów — to. przedłużenie szczęśliwego „witeku Elżbiety“ . R ew olucja angiel­ ska była ·— mim o owej chwalonej przez niiego w alki o zasady — przede wszystkim „w ielkim buntem “ (tak twierdził już Hyde-Clarendton). Ideałem dla Trevelyana b y ł kompromis z r. 1688, czyli „sławna rew olucja“ , jak określali zgodnie ówczesny przew rót państwow y idealistyczni historycy angielscy1. Poglądy Trevelyana, jak i całego szeregu rozw ijających je historyków anglo-am erykańskich służą dzisiaj w sposób w idoczny anglosaskiemu imperializmowi.

Przypom nijm y jeszcze tezę S. Gardinera o „rew olu cji purytańskiej“ . Teza to szczególnie wygodna dlla 'burżuazji angielskiej, rozwinięta tylko i dostosowana do zm ieniających się warunków przez późniejszych historyków angielskich. W edle Gar­ dinera wiojna dom ow a (jeśli się przyjm ie jej charakter wyłącznie czy choćby prze­ ważnie religijny) to przeszłość odległa i nieaktualna dla Anglii X I X w .: „nie toczy­ m y ju ż dziś w alk o sprawy religijne“ . W yczuć tutaj można poczucie wyższości an­ glosaskiej tak mad poprzednimi pokoleniami, jak i narodami kontynentu·, w których dziejach nie zaprzeczali historycy angielscy m om entów walki klasow ej. To samo poczucie wyższości i rzekomego prawa do rządzenia innymi narodaijii występuje

1 Por. m. in. G.. M. T r e v e 1 y a n, H istory o f England, Londyn, 1947; tenże,

English Social History, Londyn 1946; tenże,, The English Revolution 1688— 1689, Lon­

r e c e n z j i; ₂₀₃

ja sn o — na etapie imperializmu — w pracach Trevelyana i j.ego współczesnych kon­ tynuatorów czy naśladowców.

Poglądom tym przeciwstawiało się już w dobie m iędzyw ojennej kilku history­ k ów angielskich, którzy podkreślali znaczenie zagadnień społecznych w dobie rew o­ lu cji angielskiej. Na mom enty w alki klasow ej zw róciło szczególną uwagę grono angielskich hrstoryków-marksistów, którzy w czasie drugiej w ojn y światowej p od ­

jęli pnące badaw czo-dyskusyjne 2. Przodujący w tym gronie Christopher H i l l

stwierdzał, że „m arksistowska koncepcja rew olucji burżuazyjnej przywraca rew o­ lu cji angielskiej jej praw dziw e m iejsce w historii Anglii i pozwala naświetlić cały bieg historii Anglii aż do dnia dzisiejszego“ . Tenże historyk angielski pisał: „...mark­ sistowska koncepcja i tylko ona m oże przyw rócić lu dow i angielskiemu część dziedzic­ twa, którego był pozbaw iony. Dla każdego Francuza 1789 rok posiada swą wym owę, ale dla większości A nglików 1640 rok nic nie znaczy. Tradycja jak obin ów jest w e Francji żywa po dziś dzień, w Anglii nie ma w ogóle tradycji levellerów . Niedorzecz­ na teoria rew olu cji «purytańskiej» akcentuje szczególnie różnice pom iędzy naszymi przodkami z X V II w. a Anglikam i dzisiejszymi, pom iędzy ich walkami a naszymi... Marksizm wskazuje na jedność społeczeństwa, na bazę społeczną konfliktów p oli­ tycznych i ideologicznych, jest w stanie tchnąć życie w przeszłość“ 3.

Należy jednak pamiętać, że materializm historyczny to narzędzie m etodologicz­ ne niezawodne, ale finezyjne, którym posługiw ać się należy w sposób bardzo w n i­ kliw y i wytrawny. W cytow anym swym studium Hill pisał o głów nym ideologu dig- gerów G. Winstanleyu: „Jednakowoż w teoretycznych naukach Gerarda W instan- leya przejaw ia się bardzo ciekawa antycypacja materializmu historycznego i nauko­ w ego komunizmu“ 4. W jednym z artykułów zbiorku wydanego pod redakcją Hilla

pisała Margaret J a m e s : „W ielu pisarzy okresu rew olucji antycypowało swą

interpretacją historii i systemu prawnego marksistowski punkt widzenia“ ... „N a j­ wyraźniej antycypuje marksizm Wlnstanley, co jest naturalnym następstwem celów i charakteru ruchu «diggerów », którego był przyw ódcą“ 5... W związku z tym z całą słusznością zaznacza E. W. Kosminski, iż błędem tak Hilla, ja k i James jest prze­ sada w wykazywaniu bliskości idei W instanleya i materializmu historycznego (t. II, s. 237). Treścią ideologii Winstanleya były utopijne kon cepcje równościowe, b y ł p ry ­ m ityw ny „kom unizm “ ch ło p sk ie.

Jak więc należy ocenić rew olucję angielską z połow y X V II w. w świetle m a­ terializmu historycznego? Szczegółową odpowiedź na to daje nam omawiane w y ­ dawnictwo radzieckie. Jest to druga z kolei udana rew olucja burżuazyjna. Pierwszą taką rew olucją była rew olucja holenderska z końca X V I w. B iorąc jednak pod uw a­ gę ograniczony zakres i w p ływ rew olu cji holenderskiej^ należy stwierdzić, iż rew o­ lu cja angielska miała szczególne znaczenie, gdyż rozegrała się w kraju odgryw ają­ 2 Chr. H i 1 1, D orobek angielskich historyków m arksistów w dziedzinie historii

Anglii X V I i X V II wieku, „Zeszyty Historyczne N ow ych D róg“ , z. 1, Warszawa 1950,

s. 91 nn.

3 Chr. H i l l , op. cit., s. 101— 2.

4 Chr. H i l l , R ew olucja angielska 1640 r., W arszawa 1951, s. 99.

5 M. J a m e s·, Społeczeństw o w czasie rew olu cji angielskiej w edług m ateria-

listycznej interpretacji w spółczesnych, tamże, s:. 196.

0 Należy zw rócić uwagę i na to, że postępow y pisarz angielski A. L. M o r t o n

w znanych u nas w tłumaczeniu polskim Dziejach ludu angielskiego, W arszawa 1948, popełnił szereg błędów, nie doceniając roli mas lu d ow ych -w rew olucji, wadliw ie n a­ św ietlając rolę levellerów (jako utopistów), którym ch ce przeciw staw ić „zm ysł pań­ stw ow y realnego polityka“ Cromwella (por. uwagi E. A. K o s m i n s k i e g o , t. II, s. 238).

cym poważną rolę w życiu ekonom icznym i politycznym Europy, stąd też w ypływ a jej światowe znaczenie.

Kierowniczą rolę w rew olucji odegrała burżu-azja i now a szlachta (gentry). O p o ­ wodzeniu rew olucji zadecydował sojusz tych dwu warstw, skierowany przeciw ko absolutyzm owi królewskiemu i stosunkom feudalnym ; w miarę rozw oju rew olucji sojusz ten kierow ał się zarazem przeciw ko ruchow i ludowemu, ja k k olw iek ruch ten rozstrzygnął na ważnych etapach w ogólności o zwycięstw ie rewolucji.

Opozycja antykrólewska i an-tyfeudalna ogniskowała się w ruchu purytańskim o podłożu kalwińskim, który reprezentował now y światopogląd religijny, przenik­ nięty burżuazyjnym spojrzeniem na świat. Rzucają na to światło uwagi Engelsa 0 kalwinizm ie angielskim, który stał się ideologią religijną „najśm ielszej części ówczesnego mieszczaństwa“ , znajdującego w nim „gotow ą teorię w alki“ z feudaliz­ m e m 7. Purytaniizm angielski w ykazyw ał jednak szeroki wachlarz poglądów , przy czym należy rozróżnić przede wszystkim dwie partie. Prezbiterianie występowali przeciw ko kościołow i anglikańskiemu, stanowiącemu dtomenę w pływ ów monarchii, 1 pragnęli go zastąpić kościołem kalwińskim , w którym burżuazja miałaby zapew­ nione w pływ y. Prezbiterianie skupiali warstwy w ielkiej burżuazji handlowej i f i­ nansowej, także górne warstw y now ej szlachty, które z obawy przed masami ludo­ wym i najbardziej obaw iały się pogłębienia rew olucji i w odpowiednim momencie gotow e były do kom prom isu z władzą królewską i feudąłami.

W Długim Parlamencie wystąpiła przeciw ko prezbiterianom opozycja —_ inde­ pendenci. W dziedzinie religijnej głosili oni hasło niezależności wyznaniow ej, nie chcąc uznawać autorytetu kościoła tak anglikańskiego, ja k i parezbiteriańskiego. Nie to jednak było najważniejsze. Independenci skupiali w sw ych szeregach te warstwy burżuazji ii nowej szlachty, które dążyły do zdecydowanej walki z kró­ lewskim absolutyzmem i feudalizmem — zajm ując scepjyczne stanowisko w obec koncepcji kom prom isu — które w tej w alce starały się posłużyć siłami mas ludo­ wych. Z tym łączy się rola Olivera Cromwella, do czego jeszcze w rócim y. Zaznaczyć tutaj należy, iż independenci stanowili pairtię burżuazyjmio-szlachecką, ale w o d p o ­ wiednim momencie wyzyskali .ruch mas ludow ych celem wymuszenia na parla­ mencie zgody na reform ę armii zaproponowaną przez Cromwella. Popierając zaś hasło niezależności gmin religijnych zyskiwali sobie sympatie mas, tj. lu d ow o-d e- mokratycznej opozycji sekciarskiej, gdyż w tej form ie wyrażała się podówczas opo­ zycja mas ludowych. Właśnie religijna pokryw ka um ożliwiła blokow i szlachecko- burżuazyjnem u podporządkowanie sw em u w pływ ow i i kierow nictw u niemałej czę­ ści bojow ych sił chłopsko-plebejskich.

W ten sposób jest zrozumiałe, że po okresie przewództwa prezfoiterianów w m ia­ rę rozw oju rew olucji i coraz większego w niej udziału mas ludow ych władza przeszła w ręce independentów i zorganizowanej przez nich armii ludow ej (New M odel

Arm y). Z chw ilą jednak osiągnięcia wysuniętych na czoło -zadań rew olucji, tj. p ok o­

nania rojalistów i uwięzienia, następnie stracenia króla, dochodzi do otw artego roz­

łamu m iędzy independentami a „rów naczam i“ ■— levelleram i i ,,'kcp.aczami“ —

digger ami.

W om awianym wydaw nictw ie radzieckim podkreślono, zgodnie ze wskazaniami M a r k s a i E n g e l s a , w ielkie znaczenie mas ludow ych i ich w p ły w na tok rew olucji. Klasycy marksizmu zwracali uw agę na w ielki w p ływ mas ludow ych ·— w wypadku angielskim yeom anów (zamożnego chłopstwa) —· i mas plebejskich

7 K. M a r k s , F. E n g e l s , O materializmie historycznym , Warszawa 1948,

RECENZJE ₂₀₅

miast na tok rewolucja. Główną siłą napędową rew olucji było chłopstwo. Sytuację rew olucyjną w Anglii w ytwarzały właśnie ruchy chłopskie w łatach czterdziestych. Mimo wszystko w ow ych wczesnych rew olucjach burżuazyjnych rolą hegemona dzierży w swych rękach burżuazja. Nawet jej najbardziej rew olucyjne ugrupowanie, tzn. independenci, nie jest w stanie na dłuższy czas złączyć ze sobą m ilionów ludzi

pracujących i wyzyskiwanych, gdyż burżuazja okazuje się klasą wyzyskującą

w .miejsce feudałów. W tej sytuacji je s t zrozumiałe, że p o zwycięstwie nad królem i feudałami dochodizi do rozgrywki m iędzy buirżuazją a masami ludowym i. Dążenia tychże do ujęcia władzy doznały niepowodzenia, co jest zrozumiałe w obec silnego zróżniczkowania i braku jedności mas ludow ych tak wsi, ja k i miast (por. t. I, s. 72— 73) 8.

Niewątpliwie szczytowym punktem rew olucji angielskiej było ogłoszenie re­ publiki w roku 1649. B yło to w ydarzenie o znaczeniu ogólnoeuropejskim . Teoriom średniowiecznym o boskim pochodzeniu władzy królew skiej przeciwstawiła rew o­ lucja angielska teorię um owy ludowej,, wedle której naród jest źródłem wszelkiej władizy i ma praw o usuwać niegodnych w ładców . Nie należy jednakow oż zapomi­ nać, i ż . republika independencka miała wyraźne oblicze klasowe. Powstawała nowa form a państwa opartego na wyzysku klasow ym ; w m iejsce feudałów klasą w yzy­ skującą była teraz burżuazja. Formowała się dem okracja burżuazyjna, ale w re­ publice roku 1649 nawet i zasady dem okracji burżuazyjnej n ie były konsekwentnie stosowane, czego wyraz stanow iło odrzucenie zawartego w „U m ow ie lu d ow ej“ p o ­ stulatu levellerów wprowadzenia powszechnego prawa w yborczego (zresztą także ■niepełnego).

Zawiedzione były masy ludowe, w szczególności biedota chłopska, która spodzie­ wała się ziemi i pełnej likw idacji stosunków feudalnych. Z jej łona w yszedł protest przeciw ko stosunkom własnościowym , żądanie wywłaszczenia obszarników na rzecz chłopów , co było treścią ruchu „kopaczy“ , diggerów. W tej sytuacji burżuazja i nowa szlachta, bojąc się pogłębienia rew olucji, poparły dyktaturę w ojskow ą C rom w ella.. W toku w ojn y dom owej Cromwell, w yraziciel interesów średniej szlachty (gentry), odegrał poważną rolę in w olu cyjn ą jako organizator „arm ii now ego w zoru“ , do k tó­ rej dopuścił rew olucyjne elem enty ludowe, zarazem ja k o w ybitn y wódz, który d ą ­ żył do zakończenia w alki z m onarchą feudalnym i jeg o obozem pełnym zw ycię­ stwem. W rezultacie jednak przeobraził się — w edle określenia Engelsa — z R obe- spierra w Napoleona. Dyktatura w ojskow a Cromwella opierała się na nowej szlach­

cie i burżuazji, zaspokajała na ogół ich interesy klasowe. Crom well zdław ił tak

drobnoburżuazyjny ruch levellerów i ich zw olenników w armii, ja k też o wiele dla klas posiadających niebezpieczniejszy ruch diggerów . Arm ię skierow ał do Irlandii, gdzie krw aw o rozprawił się z tamtejszym ruchem powstańczym , i do udziału w gra­ bieży ziemi i mienia ujarzm ionych Irlandczyków dopuścił siwych oficerów , częścio­ w o i żołnierzy, przez co doprowadził do dem oralizacji armii, do wyplenienia z niej duťha rew olucyjnego. Ograbienie Irlandii wzbogaciło przede wszystkim burżuazję i szlachtę angielską, które jeszcze silniej związały się z reżim em Cromwella. W szyst­ ko to wsparło i wzm ocniło reakcję angielską i stwjorzyło warunki dla jaw nej dykta­ tury w postaci protektoratu. Jeszcze silniej związały burżuazję angielską z Crom­ wellem jego sukcesy w diziedzinie polityki zagranicznej i zwycięstwa wojenne. Przez

8 Nawiasem dodamy, że w szeregu rozdziałów omawianego wydaw nictw a w spo­

mina się o ważnym znaczeniu d yferen cjacji chłopów angielskich, jako czynnika ha­ m ującego jednolite wystąpienia mas ludowych. N ie dtość jasno wykazano jednak, ja k poszczególne w arstw y ch łopów (zwłaszcza warstwy pośrednie) ustosunkowały

A kt Naw igacyjny i zwycięską w ojną z Holandią Crom well stworzył warunki dla przewagi Anglii na morzach. Przez zdobycze kolonialne kosztem Hiszpanii (Jam aj­ ka, zobrazowana w w ydaw nictw ie radzieckim trafnie jak o kolonia nowego typu —■ państwo brało bezpośredni udział w dziele kolonizacji) rzucił podw aliny pod przyszłe brytyjskie imperium. kolonialne.

Rządy protektoratu zdziałały niewątpliwie w iele dla interesów klasow ych bur­ żuazji i umocnienia je j osiągnięć. Tym w ięcej jednak burżuazja pragnęła zdobycze sw e utrwalić, zapewnić niewzruszony „porządek“ , czego nie rokow ał system p r o ­ tektoratu, zwłaszcza po śmierci Oliwera Cromwella. Mimo wszystko bow iem p ro ­ tektorat nie wywiązał się z wszystkich zadań, jakie mu stawiały klasy posiadające: właśnie u schyłku protektoratu rozw ijał się znowuż ludowy ruch rew olucyjny. W tych warunkach narastały tendencje burżuazji i n;owej szlachty dto porozumienia z m onarchią Stuartów, powrotu do „tradycyjnej m onarchii“ . Na tym podłożu doszło do restauracji Stuartów.

Polityka restauracji w zasadzie sprzyjała interesom właścicieli ziem skich-ka- pitalistów i burżuazji handlow o-przem ysłow ej ' — zarazem spełniiła ich życzenia tłu­ miąc przejaw y ludowej rewolucji. Szereg jednak posunięć ostatnich Stuartów w dzie­ dzinie polityki wewnętrznej (np. przyw rócenie dawnych okręgów wyborczych, p oli­ tyka kościelna), a zwłaszcza zagranicznej;, nie odpowiadał interesom now ych klas. W tych warunkach doszło do przewrotu państwowego, którego podstawą był p oli­ tyczny kom prom is między wigami i torysami (których część przyłączyła się do opozyqjii przeciwko Jakubowi II). Przewrót ten, pod nazwą „sław nej“ , „chw aleb­ n ej“ rew olu cji w ielbiła cała tradycyjna historiografia angielska właśnie dlatego, że dokonał się on bez udziału mas ludowych. W rezultacie burżuazja, wchodząc teraz

w kom prom is z większością w łaścicieli ziemskich, zapewniła sobie utrwalenie tych

pozycji, kitóre zdobyła dzięki antyfeudalnym wystąpieniom mas ludowych w dobie rew olu cji lat czterdziestych.

W ogólności z punktu widzenia mas ludow ych rewolucjia angielska przyniosła zamianę jednego ustroju eksploatatorskiego na inny, feudalnego na kapitalistyczny. Pogarszając jeszcze położenie chłopów średniozamożnych i biedoty w iejskiej, ogra­ biając chłopów z ziemi, dostarczyła wielkiej armii proletariatu dla kapitalistycz­ nego przemysłu.

Historycy radzieccy podnoszą jednakże z całym naciskiem te wszystkie strony .rewolucji burżuazyjnej angielskiej, które wyznaczają jej nader ważne m iejsce w dziejach postępu i rozw oju ludzkości. Ustalony przez nią postępow y ustrój par­ lamentarny stanowił wzór dla innych narodów i państw, stwarzał warunki ogólnie

korzystniejsze dla roziwojiu ruchów dem okratycznych i postępowych. R ew olucja

angielska otwarła drogę dla dalszego rozw oju sił produkcyjnych, stanowiła bodiziec do rozw oju nauk ścisłych, przyrodoznawstwa, mechaniki, przyspieszyła rozwój tech­ niki, stworzyła grunt dogodny dla rozw oju przemysłu maszynowego, przesłanki przewrotu przem ysłowego. Bardzo płodne były je j bodźce w dziedzinie filozofii, w ogólności w rozw oju naukii. Newton był jej synem, Darwin potom kiem w prostej linii (t. II, s. 245).

Angielska rew olucja burżuazyjna stanowiła znaczny krok na drodze rozw oju m yśli politycznej, co dotyczy zwłaszcza idei suwerenności narodu ä władzy luduy głoszonych przez demokratyczne elementy rew olucji. Oznaczała ważny etap w roz­ w oju narodu angielskiego i ludzkości. Naród angielski poznał wówczas sw e własne siły. Masy pracujące miast i wsi b y ły w rewiolucji burżuazyjnej tą siłą, dzięki k tó­ rej burżuazja mogła doprowadzić rew olucją do zwycięstwa. W dalszym toku rew o­

RECENZJE ₂₀₇

lucji masy pracujące w ystąpiły przeciw ko „now ym kajdanom A nglii“ 9, przeciw burżuazyjnem u ustrojow i państwow em u i społecznemu, co jeszcze niejasny w yraz znalazło w dążeniach levellerów , natomiast w yraźny klasowy charakter w dążeniach diggerów, w szczególności w p-amfletach ich ideologa Winstanleya. „W łaśnie tutaj, a nie w oficjaln ych deklaracjach i billach, bez względu na ich powabne nazwy, sły­ szym y praw dziw y głos angielskiego narodu“ — pisze E. A. Kosminski Ot. II, s. 246). Kiedy burżuazja narzucała swą wolę, sw o je interesy klasow e w form owaniu n o­ wych stosunków społecznych ii państwow ych, masy ludow e wysunęły zasady p raw ­ dziwej suwerenności narodu, i powszechnego prawa wyborczego, co stało się z cza­ sem hasłem b ojow y m klasy robotniczej w je j w alce o prawa polityczne. Burżuazyj­ nej zasadzie „św iętości“ własności prywatnej przeciwstawiali przodujący m yśliciele owej epoki hasło zniesienia ziemskiej własności prywatnej, demaskując samą zasadę własności prywatnej jako czynnik głów ny wszelkiego zła społecznego. „K om unizm — w prymitywno-równościoweji, utopijnej form ie «komunizmu» Winstanleya, w y ­ szedł z łona narodu angielskiego“ (t. II, s. 246).

Do osiągnięć historiografii radzieckiej zaliczyć należy jeszcze niewątpliwie w ła­ ściwe naświetlenie roli levellerów i diggerów . Levellerzy — „rów nacze“ , których głów nym ideologiem był pochodzący z gentry John Lilburne, reprezentowali poglą­ dy polityczne i interesy najhardziej rew olucyjnej części burżuazji angielskiej X V II w., głów nie drobnomieszczaństwa. Do końca 1648 r. potrafili oni pociągnąć za sobą także i szersze masy ludowe, od robotn ików rolnych do zamożnych ch łop ów - yeomanów. O społeczno-politycznym obliczu tej partii decydow ały w końcu interesy drobnych posiadaczy. Podstawowe żądania polityczne levellerów dotyczyły: p o­ wszechnego praw a w yborczego, form alnej rów ności w obec prawa, corocznych w y ­

b orów dem okratycznych do parlamentu itd. Bardzo radykalny, ja k na ówczesne

czasy, był postulat levellerów o wyższości Izby Gmin (jako pochodzącej z wyborów ) nad Izbą Lordiów. Jeśli się jednak weźm ie pod uwagę program ow e deklaracje le- ve'lterów, ja k The Case of the A rm y і A greem en t o f the People (Umowa Ludowa), w których zawarte było żądanie „praw a głosowania d!la wszystkich“ , to należy za­ razem zaznaczyć, że i w tej. kwestii levellerzy o ie byli konsekwentni, wyłączając z ogólnej zasady powszechności ludzi utrzym ujących się z pracy najemnej i jałm uż­ ny. W dziedzinie społecznej i gospodarczej głosili levellerzy całkowitą wolność han­ dlu á działalności przemj'sJowej, domagali się reform y podatkow ej, zniesienia ogra- dzań itd. W ogólności reprezentowali oni ideologię średniej i drobnej burżuazji, za­

możnego chłopstw a i samodzielnych rzemieślników. W ystępowali oni przeciwko

ograniczeniom feudalnym, stanowiącym przeszkodę w rozw oju burżuazyjnych sto­ sunków.. Postulaty swe, ja k np. żądanie w olnego handlu itd., traktow ali levellerzy jako w ypływ ające z prawa naturalnego człowieka, co im plicite oznaczało pogląd, że burżuazyjne stosunki są uważane jako niezmiennie prawa przyrodzone, jakkolw iek wiadome jest ich historyczne uwarunkowanie, ich przejściowość. Nie ulega kwestii burżuazyjna ograniczoność poglądów levellerów . W tych warunkach nie m ogli oni reprezentować interesów biedoty w iejskiej, robotników rolnych, proletariatu i innych elem entów plebejsikich miast. Niemniej jednak ze wszystkich p rojek tów konstytu-. cyjnych tego czasu najśmielszym był projek t levellerów z m aja 1649 r. (ostatnia re­ dakcja „U m ow y ludu“). To było ostatnie słow o burżuazyjnej dem okracji tego czasu (t. I, & 306).

Radykalniejszy od nich odłam rew olucyjny stanowili diggerzy, „praw dziw i le- vellerzy“ . Ideolog ich Gerard Wimstanley, autor wielu pam fletów, reprezentował

9 Określenie J. L i l b u r n e “ a w pam flecie Englands N ew -C ham es disco­

utopijny program agrarny. Oczekiwał od Cromwella (z całą naiwnością utopisty), że zniesie on panujący system własności ziemskiej,. Skoro Crom well odniósł zw y­ cięstwo przy pom ocy prostego ludu, winien oddać ziemię ludowi. Winstanley pięt­ nował szlachtę jako grabieżców ziem gminnych. Własność prywatną ziemską u w a­ żał za najw iększe zło i źródło wszystkich krzywd społecznych. Handel ziemią (właś­ nie rozw ijający się w najlepsze w miarę kształtowania się stosunków kapitalistycz­ nych) traktował ja k o wielkie przestępstwo. Jego zdaniem największe przestępstwo popełnił Długi Parlament, rozprzedając ziemie wielkich feudałów, korony i k o­ ścioła bogaczom i spekulantom, co jeszcze pogłębiło niew olę ludu, podczas gdy prawdziwa w olność republikańska opiera się na w olnym użytkowaniu ziemi. Win­ stanley w ogólności występow ał przeciw ko wolnemu handlowi. W ierzył w nieod­ partą siłę sw ych idei, łudził się, iż w łaściciele ziemscy sami dojdą do przekonania 0 konieczności zrzeczenia się sw ych posiadłości i przyłączenia się do wspólnoty gm innej; wów czas zaś zapanuje na ziemi królestwo boże, prym ityw ny „komunizm chłopski“ . Należy zresztą dodać, iż obok utopijnych wysuw ał Winstanley całkiem realne żądania, ja k postulat zniesienia dziesięcin, opłat i powinności dworskich; p ro­ testował przeciw ko usuwaniu z ziem i dzierżaw ców (copyholders), domagał się u w ol­ nienia ich od wszystkich ciężarów i obow iązków w ynikających z prawa manorialhego. Niektórzy „kopacze“ żywili nadzieję na pokojow e zaspokojenie ich żądań, inni w zyw ali do zbrojnego powstania. W każdym razie ruch ich miał charakter rew olu­ cyjn y. O jeg o niepowodzeniu zdecydował w znacznej mierze fakt, iż drobnom iesz- czańsika partia levellerów nie przyłączyła się do masowego ruchu ch łop sk o-p lebej- skfego, że zachowała w obec niego stanowisko neutralne. Stało się to zresztą przy­ czyną zguby także i ruchu levellerów . M imo wszystko jednak nie dość jasne jest w przedstawieniu J. A. L ew ickiego zobrazowanie słabości powstania m ajowego 1649 r. w armii (pod w pływ em levellerów ), braku oddźwięku w innych częściach armii, bierności mas ludow ych wsi i miast, skoro zupełnie wyraźna była tendencja levellerów do pogłębienia rew olucji — w brew ham ującym jej rozwój dążeniom w korpusie oficerskim i w gronie doradców Cromwella (t. I, s. 316/7). W ydaje eię, iż tuta.j należałoby wskazać na poważne błędy polityki i taktyki levellerów. Nie umieli oni przeprowadzić walki, nie widzieli w masach chłopskich siły zdolnej do skutecz­ nej walki z independentami. Nie umieli w ejść na właściwą drogę rewolucyjną. L il- bu m e nie umiał być Robespierrem, levellerzy nie potrafili być ja k ob in a m i10. W m o­ mentach decydujących wysuw ali jedynie jak o naczelne hasło walkę o reform ę p o ­ lityczną (powszechne prawo wyborcze), nie form ułując jasno swego programu eko­ nom iczno-społecznego. Odcięcie się od diggerów pozbawiało ich oparcia w w ar­ stwach biedoty wsi i miast. A le levellerzy nie znaleźli rzetelnego oddźwięku także 1 w warstwach drobnej burżuazji wsi i miast. Ta sprawa wym agałaby jeszcze dal­ szego wyjaśnienia tak od strony b łędów levellerów , jak i zręcznej taktyki indepen­ dentów, czego w omawianym rozdzliale nie znajdujemy.

W znacznej mierze łączy się to 'zreszitą z zagadnieniami omawianymi w rozdzia­ łach X II i X III (pióra S. I. A r c h a n g i e 1 s k i e g o), dotyczących polityki agrarnej angielskiej rew olu cji i ruchów chłopskich w tym okresie. W iadomo, że na skutek konfiskaty ziem korony, biskupów i kapituł oraz „delikw entów “ nastąpiło ogromne przewłaszczenie w stosunkach ziem skich w Anglii. Dobra owe kupowała głównie burżuazja (szczególnie londyńska) i now a szlachta. Zarazem w interesie now ych właścicieli Długi Parlament zniósł w r. 1646 tzw. „dobra rycerskie“ i zw ią­ zane z nim i powinności na rzecz koron y (zwiększane jeszcze ostatnio przez pierw -,n J. H o c h f e l d , K onflikty klasowe w W ielkiej Rebelii, „M yśl W spółczes­ n a“ , Warszawa 1949, z. 10 i 11.

RECENZJE ₂₀₉

szych Stuartów ze w zględów fiskalnych). Posiadłości rycerskie zrównano teraz z wolnym i posiadłościami ziemskimi, przez co uzyskiwały one charakter własności kapitalistycznej. Zniesiono feudalne zobowiązania właścicieli ziemskich, nie znie­ siono jednak zależności feudalnej chłopów od obszarników. „W ieczyści dzierżawcy“ , copyholderzy, musieli jak dawniej składać opłaty właścicielom d w ykonyw ać p o ­ winności. Obszarnicy zaś przekształcali sw oje posiadłości w burżuazyjną własność

prywatną, ziemie chłopskie traktując przy tym jako podlegającą im dzierżawę, jako- sw oją własność feudalną. Stosowali w obec chłopa wyzysk starymi m etodam i feu ­ dalnymi, zarazem zaś wedle m etod kapitalistycznych rozigrabiali ziem ie chłopskie i oddawali je farm erom za opłatą dzierżawną. Rezultatem tego b y ł wzrost eksploa­ tacji chłopa, rozw ijał się proces dalszego wypierania mas ludow ych z ziemi. W cza­ sie rew olucji nastąpiło jednostronne zniesienie powinności feudalnych, w czym za­ znaczył się szczególnie ostro ograniczony charakter angielskiej burżuazyjnej rew o­ lucji. W tym tkwiła różnica w stosunku do rew olucji francuskiej, która zniosła p o­ winności feudalne chłopów.

Przeciw ko tym stosunkom w ystępow ali Chłopi, czego wyrazem są liczne ruchy chłopskie w dobie rew olucji angielskiej. Ruchy te skończyły się niepowodzeniem , co tłumaczy się (w tym i w innych rozdziałach wydaw nictw a radzieckiego) wielkim zróżnicowaniem w śród chłopów, wskutek czego trudno było m ów ić o jednolitej p o ­ stawie chłopstwa. T ypow ym przykładem dezorientacji panującej w śród chłopstwa był ruch „pałkarzy“ (clubmen) w latach czterdziestych, który sfenow ił jakiś czas jakby „trzecią siłę“ między obozem rew olucyjnym parlamentu a obozem rojalistów. Nie wchodząc jednak bliżej w tę kwestię (wymagającą zreszitą dalszych badań), na­ leży zapytać, jak przedstawiała się sytuacja na wsi angielskiej w dobie drugiej w o j­ ny dom ow ej i republiki. Nasuwa się pytanie, czy i w jakim stopniu w rozprzedaży m ajątków korony, biskupów, kapituł i „delikw entów “ brali udział chłopi, przy czym chodzi w szczególności o zamożne chłopstwo, yeom anry. W ydaje się, iż udział ich w tych transakcjach był większy, niż to przyjm uje się w om awianym wydaw nictw ie, wiadomo zaś, że wielu spośród yeom anów związanych było blisko z independenta­ mi. Kwestię ;tę rozwiązać można jedynie na podstawie w nikliw ych i rozległych ba­ dań archiwalnych, których przeprowadzenie n ie b y ło m ożliw e dla historyków ra­ dzieckich, dysponujących dla tej kwestii jedynie materiałem fragmentarycznym. W wyświetleniu tego zagadnienia winni tutaj pom óc angielscy historycy-m arksiści.

Skoro już przeszliśmy do krytycznych uwag, to należy zaznaczyć, iż dziw ić może zbyt ogólnikow e potraktowanie m om entów zagranicznych w om ówieniu przewrotu państwowego 1688 r. W iadomo, że profranouska (dobrze opłacana przez Ludwika X IV ) polityka ostatnich Stuartów .hamowała rozw ój morskiej i kolonialnej polityki burżuazji angielskiej, która dobrze zdawała sobie sprawę z tego, iż w danej sytuacji przede wszystkim kosztem F rancji budow ać należy dalsze podw aliny kolonialnego imperium brytyjskiego (Kanada, Indie Wschodnie), W tej właśniie dziedzinie u ja w ­ niły się najpoważniejsze rozbieżności m iędzy interesami burżuazji angielskiej a p o­ lityką ostatnich Stuartów. Należałoby jeszcze bliżej naświetlić przełom owe znacze­ nie upadku Stuartów i objęcia rządów w Anglii przez W ilhelm a Orańskiego dla ogólnej sytuacji m iędzynarodowej w Europie (t. II, s. 161—·2).

Niezwykłe bogactw o problem atyki, wiążące się z dążeniem do tak wszechstron­ nego przedstawiania rew olucji 'burżuazyjnej angielskiej, o jakie pokusili się histo­ rycy radzieccy, .musiało spow odow ać, iż w omawianym w ydaw nictw ie nie wszystkie zagadnienia są rów nie dokładnie zobrazowane. Ze strony samej redakcji zaznaczo­ no, że bliższego .naświetlenia wym aga jeszcze szereg zagadnień, dotyczących zwłasz­ cza nadbudowy, jak kw estii prawnych, religijnych, filozofii, sztuki, historii nauki

itd. W ytyczono tutaj raczej kierunki badań, które dopiero w przyszłości będą w sta­

nie uzupełnić pewne braki w ogólnej syntezie. Tutaj można by dodać, że także

i om ów ione w rozdziale X X IV zagadnienie „Społeczno-polityczne idee w Anglii w okresie burżuazyjnej rew olu cji“ (t. II, e. 165 nn.), opracowane przez J. M. S a - p r y k i n a, nasuwa pew ne zastrzeżenia. Nie jest chyba słuszne, iż autor zaczyn® przedstawienie sporów ideologicznych od szczytowego momentu rew olucji, tj. od roku 1649, gdyż iw ,ten sposób pominięta została ideologia independentów z okresu ich nieustępliwej w alki z monarchią feudalną. W ogólności w tym rozdziale _brak całokształtu walki ideologicznej', brak w ydobycia wszystkich je j nurtów, wykazania ich roli w rozw oju wydarzeń politycznych. Autor ograniczył się przede wszystkim do przedstawienia poglądów poszczególnych teoretyków, zajm ujących ważniejsze pozycje w historii doktryn politycznych, od Hobbesa i Iretona do L ocke‘a. Mimo słusznej zasadniczo oceny poglądów ow ych teoretyków (z wskazaniem na burżua­ zyjną ograniczoność owych, sławionych przez historiografię idealistyczną jako zde­ cydowanie postępowych, ideologów omawianego okresu) rozdział ten jest jakby oder­ wany od procesu walki klasowej i konkretnego rozw oju w alki politycznej na p o ­ szczególnych etapach rewolucji.

We wstępie E. A. Kosminski wspomina o w pływ ie angielskiej rew olucji na inne kraje europejskie, ja k też o wielu danych dowodzących żyw ego odgłosu wydarzeń rew olucyjnych w Angliii, co znajdow ało sw ój wyraz nie tylko w dziedzinie stosun­ ków dyplomatycznych, ale także w publicystyce Francji, Holandii, Szwecji, Danii, Niemiec, Polski i R osji (t. I, s. 19). Zagadnienia te zostały tylko w części naświetlo­ ne w omawianym wydawnictwie. Tak w ięc E. F. P o r s z n i e w w rozdżiale X X „Angielska rew olucja i współczesna Francja“ (t. II, s. 71 Tm.), po dość szczegółowym przedstawieniu zagadnienia zaznaczonego w tytule wskazał jako zadanie badawcze prześledzenie w pływ u rew olucji angielskiej na inne kraje Europy (t. II, s. 89). K w e­ stia pozostała otwarta, przy czym winna ona zainteresować zwłaszcza historyków polskich. Mimo całkiem odm iennej sytuacji w feudalnej Polsce, w której ton nada­ wała gospodarka folwarczno-pańszczyźniaina, wanto b y zbadać możliwość pewnych odgłosów (transmitowanych zresztą w bardzo wypaczonej i do warunków polskich dostosowanej form ie) na wydarzenia polskie w dobie rokoszu Lubom irskiego: w ia­ domo, że tegoż magnata walczącego z planami wzm ocnienia władży królewskiej nazywano podówczas w kołach dworu królew skiego „polskim Crom wellem “ . Inte­ resujące wtięc byłoby zbadanie, w jakiej postaci odgłosy rew olu cji angielskiej zna­ lazły swe odbicie w warunkach polskich.

Czytelnika polskiego interesuje oczywiście kwestia, ozy w omawianym dziele są wzmianki o Polsce. Znajdujem y ich. trochę, zwłaszcza w rozdziałach X V III („Za­ graniczna polityka protektoratu“ , S. I. Archangielski) і· X X I („Anglia i Rosja w X V II w .“ , І. I. L i u b i m e n k o ). Co do rozdziału X V III można by wysunąć za­ sadniczą pretensję, że zagadnienia polityki zagranicznej Anglii nad Bałtykiem nie zostały tuitaj w pełni pogłębione. W om ów ieniu stosunku A nglii do Szwecji w okresie je j agresji na Polskę nie podkreślono m. in. tego momentu, że polityka Cromwella w obec Polski odznaczała się szczególną wrogością, co znajduje swe uzasadnienie w tym, że Crom well uważał (zresztą słusznie) Rzeczpospolitą feudalną za jedną z głów nych ostoi reakcji katolickiej i w pływ ów papiesko-habsburskich. Cromwell miał nawoływać Karola X Gustawa, by utrącił róg (Rzeczpospolitą) na głowie bestii (kościoła katolickiego)11. Łączyło się to z zasadniczą koncepcją Cromwella sojuszu państw protestanckich przeciwko Habsburgom celem izolowania Hiszpanii, z którą Anglia prowadziła w ojn ę kolonialną; inna rzecz, że pod kątem widzenia

RECENZJE

szukania sojuszników , przeciw ko Hiszpanii Crom well nie wzdragał się zawrzeć so­ jusz z katolicką Francją, rządzoną przez kardynała Mazariniego. W tymże rozdziale (t. II, s. 41) znalazł się błąd, spow odow any chyba przeoczeniem korekty: podano tam, iż Fryderyk Wilhelm, elektor 'brandenburski i książę pruski, przeszedł na stronę Szwecji (nie wspomniano, że był lennikiem Polski), następnie zaś w r. 1653 (?) zer­ wał ze S zw ecją i stał się sojusznikiem Polski. Chodzi tutaj niew ątpliw ie o traktaty welawsfeo-bydigoskite z r. 1657, w których Polska uznała suwerenność Hohenzollerna w Prusach i zawarła z nim sojusz antyszwedzki. W rozdziale X X I znalazło się je d ­ no zdanie pełne nieporozum ień w przedstawieniu sytuacji w yw ołanej w ojną p olsk o- szwedzką w r. 1655. Podano tamże (t. II, s. 109): „30 sierpnia 1656 r. król szwedzki zdobył W arszawę i, poparty przez część Litw inów i Polakóiw, przede wszystkim p ro ­ testantów, ogłosił się protektorem Polski“ . W szystkie człony zdania są tutaj błędne. Natomiast słuszne jest następne stwierdzenie, że w ojna podjęta przez R osję prze­ ciw ko Szw ecji oznaczała podówczas wybaw ienie dla Polski.

Pow szechno-dziejow e znaczenie rew olucji angielskiej podkreślił już swego czasu K arol Marks pisząc: „R ew olucje z lat 1648 i 1789 nie były rew olucjam i angielskimi i francuskimi, były rew olucjam i na miarę europejską ... były proklam ow aniem ustro­ ju politycznego d>la nowego społeczeństwa europejskiego. Zw yciężyła w tych rew o­ lucjach burżuazja, ale zwycięstwo burżuazji b y ło wów czas zwycięstw em nowego ustroju społecznego ... R ew olucje te w większym jeszcze stopniu wyrażały potrzeby ówczesnego świata niż potrzeby tych skrawków świata, w których się odbyły, Anglii i Francji“ 12.

W dziele om awianym historycy radzieccy dokonali ogromnej pracy wyjaśnienia w oparciu o rozległy materiał faktyczny procesu historycznego d ziejów Anglii, k tó­ rego punktem węzłowym , o znaczeniu decydującym dla daiejów Anglii i świata, była rew olucja angielska z połow y X V II w., W oparciu o naukowe podstaw y m eto­ dologiczne wykazali, że nie była to — jak twierdzi do ostatnich czasów idealistycz­ na historiografia angielska — „rew olucja purytańska“ , ale rew olucja burżuazyjna. Walki religijne stanowiły tylko form y, osłony ideologiczne pokryw ające sprzeczne dążenia społeczno-gospodarcze, stanowiące w istocie narzędzie walki klasowej. W y­ jaśnienie w sposób bezsporny istotnego charakteru rew olucji angielskiej z połow y X V II w. j:ako rew olucji burżuazyjnej, torującej drogę do zwycięstwa kapitalizmu nad feudalizmem, wyznacza zarazem jej przełom ową rolę w dziejach Anglii i św ia­ ta, uzasadniającą w pełni datowanie od tego momentu nastania ery dziejów n ow o­ żytnych.

Kazim ierz Piwarski

W. D. K o r o 1 u k, Polska i Rosja a w ojn a północna, Warszawa 1954, s. 365; t e n ż e , Russkaja dipłomaiia i podgotow ka wstuplenia

Rieczi Pospolitej w siew iernuju wojnu, „U czonyje Zapiski Instituta Sła-

wianowiiedienija“ t. V II, M oskwa 1953, s. 210— 276; t e n ż e , W stu-

plenie Rieczi Pospolitoj w siew iernuju wojnu, „U czonyje Zapiski Insti­

tuta Sław ianowiedienija“ t. X , Moskwa 1954, s. 239— 347.

Od 1948 r. pojaw iały się w historycznych czasopismach radzieckich („W oprosy Istorii“ , „U czonyje Zapiski Instituta Sław ianowiedienija“ ) w form ie artykułów roz­ działy z pracy prof. W. D. К o r o 1 u к a „E lekcja Augusta II na tron polski i przystąpienie Rzeczypospolitej do w ojn y p ółn ocn ej“ . Jeszcze przed zakończeniem publikacji całości wydany zositał w przekładzie polskim najpierw artykuł „R zecz­