zn a jd u ją się je d y n ie listy do W ężyk a, czy też i listy je g o sam-ego, a je ś li tak, czy są to k op ie czy b ru lion y. N ara żając się na zarzut peda n terii p od a ję przyk ład. E dy- torka pisze: „R esztę listów łą czy m y w trzy gru p y: kilka z m łod szy ch lat W ężyka (F. B e n t k o w s k i e g o , L. O s i ń s k i e g o , F. Ł a s z o w s k i e g o ) , w k tó ry ch drga jeszcze zain teresow a n ie literaturą i zadrażniona a m b icja n iefortu n n ego teorety k a dra matu, k ilk a listów starzeją cego się i p ew n y m ru ch em zg arn iają ceg o h ołd y literata, k tórego stać na w y rozu m ia łość“ (str. *8). Z p ierw szy ch słów m ożna tu sądzić, że są to listy do autora „O k o lic K ra k o w a “ , dalsze słow a budzą w ą tp liw ość (bo czyż w listach B en tk o w sk iego czy O siń skiego m oże drga ć zadrażniona a m b icja W ężyk a?), reszta zaś zdania m ó w i ch yba ju ż w yra źn ie o listach sam ego poety.
W y d a w ca „P r o je k tu zw iązku fila n tro p ó w ’ “ m oże p ow in ien b y ł p rzy toczy ć literaturę trak tu jącą o o w y m „zw ią zk u “ , a w ię c prace M u c z k o w s k i e g o : „O zw iązku fila n trop ijn y m w K ra k o w ie “ , K . B a r t o s z e w i c z a : „F e lik s O raczew ski, in icjator K om isji E d u k a cy jn e j“ i S k o r z e p i a n k i : „F elik s O ra czew sk i“ .
W w yd a n iu k oresp on d en cji K . E streichera a zw łaszcza k oresp o n d en cji M a c i e j o w s k i e g o ( S e w e r a ) d ość n iek on sek w en tn ie zastosow an o odsyła cze rzeczow e przy w ym ie n io n y ch w tekstach n azw iskach , przy je d n y ch je dając, p rzy in n y ch zaś nie. E dytork a listó w M a c ie jo w sk ie g o n iesłusznie ch y b a za k w estion ow a ła fo r m ę n az w iska „Im e re ty ń sk i“ ; ta w łaśnie form a jest p ow szech n ie stosow an a w polsk iej lite raturze. N ietra fn y je s t też od syła cz p rzy tym n azw isku (str. 99). T rzeb a b y ło podać, że b y ł to w la tach 1897— 1900 g en era ł-g u b ern a to r w arsza w sk i i rep re ze n to w a ł na tym stan ow isk u kurs rze k om o ła god n iejszy , co w du żej m ierze p o leg a ło na flir c ie ze sfe
ram i p o lsk ie j a ry stok ra cji — w ted y o d p ow ied n i ustęp listu będ zie ba rd ziej zrozu m iały. W y d a w ca listó w S i e n - k i e w i c z a p ozo sta w ił n ierozw ią za n y sk rót „E d w a rd L u b .“ (str. 105), je s t tu ch yba m ow a o E dw ardzie L u b o w s k i m . W y da w ca „P o w in n o śc i m. T u rzy sk a “ p o d a ł zb yt w ąską d e fin ic ję słow a „p a le t“ (str. 16). M im o w yp ow ied zia n e zastrzeżenia, w du żej m ierze od n oszą ce się zresztą d o szcze g ółów , trzeba jeszcze raz p od k reślić poży teczn ość biuletyn u „ Z e sk arbca k u ltu ry “ , zb oga ca on b o w ie m zbyt słaby w cią ż nasz d orob ek w zakresie w y d a w n ictw źró d ło w y ch i stan ow i w arsztat k ształcą cy n ow e k a d ry edytorskie.
J. M ichalski
Z a b y t k i s z t u k i w P o l s c e . In w en ta rz to p o g ra ficzn y IV. P ow ia t p iotrk o w sk i, w o j. łódzkie. P raca zb iorow a . B iu ro In w e n ta ry za cji Z a b y tk ów , W arsza
w a 1950, s. 345, i,l. 335, m apa.
In w en ta rze za b y tk ó w sztuk pla styczn ych , b ę d ą ce zestaw ien iem ob ie k tó w za b y tk o w y ch czy to ja k ie g oś obszaru c zy ja k ieg o ś rod zaju , m og ą w b a rd zo w ielu w y pa dkach zastąpić au top sję tych ob iek tów , p on iew aż za w iera ją opis ich aktualn e go stanu, a ew en tu a ln ie także fo to g ra fie i zd ję cia p om ia row e. P on ad to za w ierają on e analizę stylistyczn ą za b y tk ów , k tórej h istory k zw y k le n ie je st w m ożności sam d ok on ać. Z e w zględ u na p otrzeb y h istoryk a in w en tarz top og ra ficzn y pow in ien o b e jm o w a ć ja k n ajszerszy zakres z a b y tk ó w tj. i takie, k tóre ty lk o w n iew ielk im stopniu m a ją w a rtość artystyczn ą lu b n a w et są je j ca łk o w ic ie p ozb a w ion e (np. urządzenia p rzem ysłow e). P oza d ok ła d n y m opisem ob ie k tó w za b y tk ow y ch h istoryk c h c ia łb y zn aleźć w in w entarzu w ia d o m o ści o ich top og ra ficzn y m rozm ieszczeniu,
a w ięc p la n y ; zresztą rozp la n ow a n ie osied li m oże ró w n ież stan ow ić p ew ie n r o dzaj za b y tk ów sztuki. W reszcie in w en tarz p ow in ie n za w iera ć h istorię d a n y ch obiek tów , o p ra cow a n ą na pod staw ie źró d eł pisan ych i analizy stylistyczn ej.
Omawiana praca jest czw a rtym tom em w system a tyczn ej serii inw entarza top ograficzn ego za b y tk ów sztuki w P olsce, p u b lik ow a n eg o pow iatam i. T om I ob e jm u je p ow ia t n ow o ta rsk i (o p ra co w a ł T. S z y d ł o w s k i , 1938), tom II — p ow ra w sk o-m a zow ieck i (W . K i e s z k o w s k i , 1939), tom III - p ow . żyw ieck i (J. S z a b ł o w s k i , 1948). In w en ta rz p io trk ow sk i je s t dziełem zb iorow y m , k tórego op ra cow y w a n ie zostało za p oczą tk ow a n e na ob ozie n a u k ow y m stu d en tów h istorii sztu ki w S u le jo w ie w r. 1948, a późn iej b y ło k on ty n u o w a n e przez zespół, sk ła d a ją cy się w w ięk szości z m ło d y ch p r a c o w n ik ó w n a u k ow y ch . W sporządzan iu poszczeg óln ych tekstów w zięli także u dzia ł dw a j h isto ry cy : p rof. A . G i e y s z t o r o p ra co w a ł uwagi g eo g ra ficzn o-h istory czn e, zaś doc. S. H e r b s t — u stęp y o lok a cjach i planach m iast. In w en ta rz za w iera: słow o w stęp n e p rof. S. L o r e n t z a , p rze d m ow ę om a w ia ją cą przebieg prac in w en ta ry za cy jn y ch , obszerny w stęp (u w agi g eo g ra ficzn o -h isto ry cz n e oraz p rzegląd m a te ria łu .. z a b y tk ow eg o), w ła ś ciw y inw entarz za by tk ów rozm ieszczon y ch w 79 m ie jsco w o ścia ch p ow ia tu (u kład m ie jsco w o ści alfabetyczn y), streszczenie fran cu sk ie, in dek s o só b i m ie jsco w o ści, na k oń cu m apę rozm ieszczenia za b y tk ó w architektu ry. Już tu trzeba p o d k re ślić, że inw entarz p iotrk ow sk i w dużej m ierze od p o w ia d a p o trze b o m h isto ry k ów . Z g o d n ie z b rzm ie niem „Z a sa d p olsk ieg o in w en tarza za b y tk ó w sztuki“ 1 u w zg lęd n ia o n w szelk iego rodzaju zabytk i r u ch o m e i n ieru ch om e, nie ty lk o p o sia d a ją ce p ew n ą w artość artystyczną, lecz także m a ją ce „o g ó ln o p o ls k ie lu b lok a ln e zn aczen ie h istoryczn e i ku ltu ra ln e“ . P raca ta om aw ia za by tk i p ow sta łe d o p o ło w y w . X I X , jed n a k w n iek tórych w y p a d k a ch m ów i o d ziełach p ó źn iejszy ch . U w zg lędn ia on a także w ażn iejsze zabytki n ieistn ieją ce, znane z op isó w , w id o k ó w czy plan ów . R ów n ież dodatn im zja w isk iem są w in w en tarzu p la n y k ilk u osiedli, ale tu za czy n a ją się zastrzeżenia, p on iew a ż nie p od a n o p od zia łek ty ch p la n ów (z w y j. pla n u G o rzk o w ic). P oza tym ilość r e p ro d u k ow a n y ch p la n ó w n ależa ło zw ięk szyć p rzyn a jm n iej o plan R ozprzy.
W e w stęp n y ch u w a ga ch zostały zw ięźle przedstaw ion e g eo g ra ficzn e i to p o g ra ficzn e w a ru n k i p ow ia tu p iotrk o w sk ie g o, a następnie ro zw ó j osadn ictw a, d zieje g osp od a rczo-sp o łeczn e i ad m in istra cy jn e tego obszaru. N ie m a p o d s ta w do u trzym yw an ia, że k lasztor n orb erta n ów w W itow ie został za łożon y p rzed 1179 r. (s. 15), ch ocia ż je st to p r a w d o p o d o b n e 2. K la sztor w ito w sk i został u fu n d ow a n y przed założen iem klasztoru w Busku, d o k tóreg o z W ito w a sp row a d zon o za k on n ice i za k on n ik ów , a w ię c fu n d a cja je g o nastąpiła p rzyp u szcza ln ie na k ilkanaście lub k ilk a la t przed r. 1185. P oza tym tru d n o się zg od zić ze zdaniem (s. 16), że po lo k a cji W olb orza, która od b y ła się w r. 1273 3, p ozostałe osa d y ta rg ow e pow iatu u zyskują p ra w o m iejsk ie zn aczn ie p óźn iej (zob. n iżej).
P rzegląd m ateriału za b y tk o w e g o rozpoczyn a om ów ien ie p la n ów osiedli (s. 21— 2).
1 P a ń stw o w y Instytut Sztuki. W arszaw a 1948.
2 P or. R. G r ó d e c k i : D zieje k lasztoru w Busku. R ozpr. A U. w h f 57, 1914, s. 7— 8. F u ndator k lasztoru W it nie m óg ł zostać w r. 1179 bisk u pem p łock im , pon iew aż je g o pop rzed n ik na k atedrze w P łock u , L u pus, b ra ł u dział w zjeźd zie łęczy ck im 1180 r. P rzyn ależn ości r o d o w e j W ita nie da się o k reślić (Pol. Sł. B iogr. V I 163).
3 W ła ściw ie jest to rok w yda n ia p rzy w ile ju eg zem p cyjn eg o,
P lan sa m orodn y d a w n y ch osad ta rg o w ych , o w a ln ic o w y lub w id lico w y , zachow a! się w W olb orzu , S u le jo w ie i G o rz k o w ic a c h ; ślady je g o istn ieją w P iotrk ow ie i K am ieńsku. W p óźn iejszy m śred n iow ieczu u legły regu larn em u rozplanow aniu R ozprza i P iotrk ów , w czasach n ow szych ro zp la n ow a n o G ro ch o lice, stanow iące je d n o z n a jb a rd ziej h a rm o n ijn y ch rozw iąza ń m a łom ia steczk ow y ch w Polsce X V I і! — X V I I I w., i B ełch a tów , Na rozp la n ow a n ie dzielnic m iejsk ich w ostatnim stuleciu w P iotrk ow ie, R ozp rzy, G o rzk o w ica ch i K am ień sk u zasadniczy w pły w w y w a r ło p rzep row a d zen ie k olei w a rsza w sk o-w ied eń sk iej (1846 r.). F orm y typow e w si stan ow ią na teren ie p ow ia tu w sie przydrożn e, n ieliczn e ow a ln ice i u liców k i oraz d om in u ją ce ilo ś cio w o osiedla n ow e : k o lo n ie szn u row e i k olon ie rozproszon e (sam otnie), p o ch o d z ą ce z p rzełom u X I X / X X w .
Z e w szy stk ich d zia łów sztuki są w p o w ie cie p iotrk ow sk im n a jb a rd zie j in teresu ją ce za by tk i arch itek tu r}'. N ie m a ju ż śladu p o b u d ow la ch rom ań skich (daw ne o p a ctw o cy stersó w w S u le jo w ie leży w pow . opoczyń sk im ), a za by tk i architek tu ry g o ty ck iej za ch o w a ły się n ieliczn ie, na o g ó ł g ru n tow n ie p rzebu d ow an e lub w e fragm en tach (n ajlep iej za ch ow a n a fara w P iotrk ow ie). Jedyn ą św ie ck ą bu dow lą g o ty ck ą (pom in ą w szy fra g m en ty o b ron n eg o m u ru P iotrk ow a ) je s t w ieża w W ito w ie, p och od zą ca z d a w n e g o o b w a ro w a n ia klasztoru (ok. 1470). W ięcej za bytk ów p och od zi z ok resu p r z e jś cio w y ch fo r m sty lo w y ch m iędzy g oty k iem a barok iem (X V I i X V I I w.). G o ty ck o -r e n e s a n so w y je st zam ek w P io trk o w ie, n a jciek a w szy za b y te k arch itek tu ry św ie ck iej na teren ie pow iatu , zb u d ow a n y w latach ok. 1511— 21 ·'. D alsze b u d o w le św ieck ie, to n ieistn ieją cy ratusz trybu n a lsk i w P iotrk ow ie (p ra w d o p o d ob n ie z ok. 1580 r.), zam ek w B y k a ch », a w reszcie p ó ź n o b a ro k o w y p a ła c b isk u p ów k u ja w sk ich w W olb o rz u ze w sp a n ia ły m p a rk iem (2. poł. X V I I I w.). Z w. X V III p och od zi rów n ież k o śció ł je z u itó w w P iotrk ow ie , k tóry je s t „je d n y m z n ieliczn ych na teren ie P olsk i d o b ry ch p rzy k ła d ów b a ro k o w e g o pow iązan ia z architek tu rą rzeź by, m alarstw a i urządzenia w n ętrza “ (s. 25). S tosu n k ow o dość liczn ie za ch o w a ły sic w p o w ie c ie d a w n e d w o ry i za bu dow a n ia g osp od a rcze. Ich starsza grupa p och odzi z X V I I I w . i o b e jm u je bu d y n k i g łów n ie drew n iane. Z d rew n ia n y ch k o śc io łó w za ch o w ało się dziew ięć, n ajsta rszy z 1584 r. (W ola G rzym alina).
W dalszym ciągu przeglądu za b y tk ów są o m ó w io n e : rzeźba, m alarstw o, u rządze nia w n ętrz k ościeln y ch , n aczyn ia, szaty i sp rzęty litu rg iczn e oraz in ne zabytki przem ysłu artystyczn ego. W a rto w spom n ieć, że obraz Z aśn ięcia M atki B oskiej w p io trk ow sk ie j farze, u w a żan y d otych czas za d zieło w łosk ie sp row a d zon e do P olsk i przez B on ę, je s t p ra w d o p o d o b n ie w y tw o r e m lok a ln e g o w arsztatu c e ch o w eg o z ok. 1510 r. (s. 34— 5). M iedziany (nie „s re b rn y “ ) p a cy fik a ł g o ty ck i z S u le jo w a (s. 40) p och od zi — ja k to w y k a za ł Z. Ś w i e c h o w s k i 6 — z k oń ca X V lub początk u X V I w.
Na w ła ś ciw y in w en tarz sk łada ją się o p isy p oszczeg óln ych za b y tk ów w raz z ich anaUzą stylistyczn ą i k ró tk im poda n iem h istorii, a poza tym bogaty m ateriał ilu stra cy jn y : fotog ra fie, rysun k i, p la n y i zd jęcia p om ia row e. In w en tarz p o d a je r ó w nież b ib lio g ra fię za b y tk ów . P od ilu stra cjam i zda rza ją się b łęd n e n apisy (np. fig.
4 Z b liżo n e d o w a w elsk ich kam ien ne porta le i obram ien ia ok ien n e pow stały w la tach ok. 1520— 35.
5 Jak p o d a je Pol. Sł. B iogr. (III 166), p ierw otn y zam ek w B y k ach , g oty ck i o czte rech w ieżach , z-ostał p rzeb u d o w a n y na ren esan sow y w 1604 r.
ч2, 102), które jed n a k ła tw o m ożna p o p ra w ić w opa rciu o tekst. G orzej je st z b łę dam i w tekście, w e w stęp ach h istory czn y ch . Jako g łó w n ą p rzyczy n ę p o w sta nia tych b łę d ó w trzeba w sk azać, że nie w yk orzy sta n o w szy stk ich w y d a w n ictw źród ło w y ch i op ra cow a ń h istory czn y ch , k tóre d otyczą poru szon ych w in w entarzu zagadnień7. Z am iast sięgać do źród eł k orzystan o często z m ało k ry ty czn y ch p rze k a zów pośredn ich . S zczeg óln ie d o tk liw ie d a je się o d czu ć p o m in ięcie p ra cy M i t- k o w s k i e g o o k lasztorze su lejow sk im s, o p u b lik o w a n e j w czasie p rzy g oto w y w a n ia in w entarza d o druku . P on a d to bra k ło au torom — h istory k o m sztuki — p rzy g o to w ania h istory czn eg o sen su strictiori, przeto nie zaw sze m og li d ok on a ć w ła ściw ej in terp retacji d a n y ch źr ó d ło w y c h 9.
K rótk i szkic d z ie jó w P iotrk ow a , p op rzed za ją cy opis je g o za by tk ów , âàczyna się od stw ierdzenia, że pierw sza w zm ia n k a o tej m ie jsc o w o śc i p o ch o d z i z 1217 t. (s. 154). N astępne zdanie, iż d ok u m en t z r. 1306 w y m ie n ia P io trk ó w ja k o osadę ta rgow ą, je st błędne, p on iew aż o o p ła cie ta rg ow e g o w P io trk o w ie m ó w i się d op iero w 1318 r. N atom iast ju ż w d ok u m en cie z 1313 r. P io trk ó w w y stęp u je ja k o m iasto — civita s10. N ie m ożn a tw ierdzić, że w łaśn ie ju ż w tym ro k u posiada ł on pełn ię n iem ieck ieg o praw a m iejsk iego, ale je s t to ba rd zo p ra w d o p od ob n e. Z urządzeń m iejsk ich p o w sta ł na p e w n o w X I V w . m u r w a row n y , k tó r y m o toczy ł m iasto K azim ierz W ie lk i; w r. 1373 słyszym y o sołtysie p io trk o w sk im , zaś w r. 1394 o notariuszu. P on iew a ż w 1404 r. P io trk ó w otrzy m ał p ra w o m agdebu rskie, należy sądzić, że przedtem (przyp uszczaln ie przed r. 1313) został lo k o w a n y na praw ie średzkim , na ja k im b y ły lok ow a n e m iasta sąsiednie: W olb ó rz, S u lejó w , Rozprza. T ę h ipotezę p otw ierd za d ok u m en t z 1388 r., k tó ry m W ła d y sła w Ja giełło n ada je m ieszczan om su lejow sk im tak ie sw ob od y , ja k ie posia d a ją m ieszczan ie w P io tr k o w ie 11.
P lan P iotrk ow a w y k a zu je ślady d w ó ch ow aln ie. M n iejsza z n ich (d łu g ości ok. 300 m), p ołożon a na cy p lu tarasu w w id ła ch S tra w y i S traw ki, w eszła w ob rę b m u rów m iasta lo k a cy jn e g o . W ięk sza ow a ln ica (dł. ok. 700 m), leżąca na w sch odn im brzegu S tra w y na teren ie z a lew o w y m , sk oro straciła zn aczen ie p la cu targow ego, u legła n iereg u larn ej za bu dow ie. D op iero w ó w c z a s m óg ł p ow sta ć na je j teren ie (ok reśla n ym ja k o przedm ieście lu b W ielk a W ieś) zam ek czy d w ó r królew sk i. P ierw sze p otw ierd zen ie istnienia zam ku (grodu ) w P io trk o w ie zn a jd u jem y w p rzy w ile ju k oszy ck im 1374 r., lecz top og ra ficzn e u sytu ow a n ie tej w a row n i nie je s t w iadom e. W b re w zdaniu in w en tarza (s. 235-6), k ron ik a Janka z C zarn k ow a nie m ów i o za m ku, ale o o b ron n y m m u rze m iejsk im . P o w o d e m fa łszy w e j in te rp re ta cji tekstu jest w tym w yp a d k u w p row a d zen ie b łęd n ej in terp u n k cji przez w y d a w c ę 12, n atom iast odn iesien ie tej w zm ia n k i do 1347 r. stan ow i oczy w iste n ieporozu m ien ie. Od 1503 p o ja w ia ją się w m etry ce k oro n n ej w zm ia n k i o d w orze k róle w sk im na te r e n ie W ie lk iej W si, a w r. 1510 słyszym y po raz p ierw szy o z n a jd u ją ce j się tam w ieży. Tą szesn astow ieczną w ieżą jest zam ek do dziś istn ieją cy, zbudow an y.
; P rzep row a d zon o n atom iast liczn e k w e ren d y archiw alne.
8 J. M i t k o w s k i : P oczątk i klasztoru cy ste rsów w S u lejow ie. P ozn ań 1949. !J Jednak n ależy zapisać na ich d ob ro, że n iek ied y w w yp a d k u różn ych w ersji d oty czą cy ch ja k ieg oś faktu, p rzytaczają bez k om en ta rzy w szystkie.
M i t k o w s k i : о. c., s. 342, 343. " Ibid., s. 360— 1.
12 N. b. w szystkie d oty ch cza sow e w yda n ia k ron ik i Janka, ja k i je j polsk ie tłu m aczenie przez Z e r b i ł ł ę , p ozosta w ia ją w ie le d o życzenia.
a raczej od b u d o w a n y w n o w y m k ształcie w latach ok. 1511-21 4 O p rócz tego w iem y , o in n y m jeszcze d w orze k rólew sk im w P iotrk ow ie. B y ł to d w ó r drew n iany zw a n y B u gaj (in a czej: „n a B u g a ju “ ), w zn iesion y za m iastem p od lasem przez starostę p iotrk o w sk ieg o Ż o ch o w sk ie g o w czasach Z yg m u n ta A u gu sta14. T ru dn o je s t dzisiaj rozstrzygn ąć, czy d w ó r ten zn a jd ow a ł się d ość blisk o m iasta na terenie tzw . og rod u k róle w sk ieg o (obszar na p d .-w sch . od m iasta, na lew y m brzegu S traw y), ja k to u trzym yw a n o w 2. pol. X I X w . Jeszcze ob ecn ie zn a jd u ją się tu ce g ły i k am ien ie, będ ące relik tam i ja k ie jś d a w n ej bu d o w li, ale nie w iad om o, czy są to p ozosta łości — ja k tw ierd zon o — fu n d a m en tów i p iw n ic d w oru k ró le w skiego. Jeśli zaś ch od zi o w sp a n ia ły d w ó r P iotra Tom ifckiego, to b y ł on zb u d o w a n y na teren ie W ielk iej W s i15, w ię c nie je s t słuszne lok a lizow a n ie T om icczy zn y na p ołu d n ie od przedm ieścia Siera dzk iego, w m ie jscu dzisiejszej ul. T om ick ie g o (s. 160).
W e d łu g późn ej tra d y cji, k tórej nie zna jeszcze D ługosz, fu n d a torem k ościoła fa r - n ego w P io trk o w ie (a n aw et za łoży cie lem m iasta) m iał b y ć słyn ny P iotr W łostow ic. Fakt, że fara p iotrk ow sk a p ob iera ła na pocz. X V I w . dziesięcin y z k ilk u w si p od Sk rzynn em , n ależą cy m od d a w n a do rod u Ł ab ęd ziów , w ca le nie je s t w y s ta rcza ją cy m teg o d o w o d e m 16, zaś późn e p ow sta n ie tr a d y c ji skłania d o przyp u szczen ia , że jest ona fałszy w a . N atom iast zja w isk o, że jeszcze w X V I w . op a ctw o w ito w sk ie p o b ie rało dziesięcin y z części r ó l m ie jsk ich oraz z ła n ó w k m ie cy ch ' ośm iu w si p arafii p iotrk ow sk iej, pozw ala na w y su n ię cie b a rd zo p ra w d o p o d o b n e j h ipotezy, iż teren P io trk o w a i o k o lic y należał p ie rw o tn ie d o p a ra fii w W ito w ie 17. P iotrk ow sk i kościół p a ra fia ln y p ow stał n ajp óźn iej w ok resie lo k a cji m iasta, a je g o istnienie je s t po raz p ierw szy p o tw ierd zon e w 1349 r.18. D ru gą z k o le i św ią ty n ię w P io trk o w ie — k o ś ció ł d om in ik a n ów (s. 184) u fu n d o w a ł n iew ą tp liw ie K azim ierz W ielki, co stw ierdzają Janko z C zarn kow a i D łu gosz1'.
N a stęp u jące za by tk i P io trk o w a zostały pom in ięte w in w en tarzu : 1. B óżn ica m u row a n a , k tórej b u d ow ę rozp o cz ę to w 1791 r. P op rzed n ia drew n iana istniała w 1. 1689— 1740 2. C erk iew p ra w osła w n a m u row a n a z 1848 r. W ed łu g W i t a n o w -s k i e g o 21 zo-stała ona p rzeb u d ow a n a z u n ick iej k a p licy cm en tarn ej, a p otw ierdza to w p ew n e j m ierze k am ien na ta blica n a g rob k ow a D ym itra B ożew sk ieg o (zm. 1817) i je g o żon y A n n y z D u zów (1803), za ch ow a n a w ziem i w p ob liżu za ch od n iej ściany cerk w i. 3. K a p liczk a m u row a n a z X V I I I w. przy ul. K rzy w e j 14.
IŁ P ol. Sł. B iogr. I 425; B. P a p r o c k i : H erb y ryce rstw a polskiego, 1858, s. 818. 11 A . G w a g n i n : Sarm atiae E u ropeae descriptio. 1578, fo l. 63; P a p r o c k i : о c., s, 348.
13 M .atricularium R egn i P olon ia e sum m aria IV nr 5370, 8054; S. H o s i u s : Vita Petri T om icii; Stanislai H osii epistolae, I s. 166.
16 P or. M. F r i e d b e r g : R ód Ł ab ęd ziów . R oczn . T ow . H erald. V II 1924— 25, s. 64— 5.
17 W W itow ie ju ż przed p rzy b y cie m n orb erta n ów istniał k o śció ł p a ra fialn y św. M arcin a. M i t k o w s k i : o. c. s. 331; A . D. J. K r a s z e w s k i : Ż y cie św iętych za kon u prem on strateń sk iego, II s. 318.
18' Ó w czesn em u p leb a n o w i F riczco błąd drukarski (?) zm ienił im ię na F riercon e (s. 160).
13 M. P. H., II s. 624; J. D ł u g o s z : Hist. Pol. III s. 324. D aty fu n d a cji p rzy to czon e przez in w entarz n ależy uznać za n ieu d ow odn ion e.
20 M. F e i n k i n d : D zieje Ż y d ó w w P iotrk ow ie i ok o licy , s. 30— 1. 21 P rzew od n ik p o P iotrk ow ie , s.90— 1.
Rozprza (s. 263— 4), czoło op oln e a p otem także stolica kasztelanii, je s t p o ś w ia d czona w b u lli In n ocen tego II z 1136 r. M ów i o n iej rów n ież fa lsy fik a t m ogileń ski.
W b rew tw ierdzen iu in w entarza p ołożen ie g rod u k asztelań sk iego nie je s t trudne do ustalenia (zrobił to np. P o t k a ń s k i ) . G rod zisk o zn a jd u je się w o d le g łości ok. 1,5 km na w sch ód od osiedla i ok. 0,4 km na p ó łn o c od d rogi R ozp rza — Ł och y ń sk o. P o łożon e je st na p ra w y m brzegu rz. L u ciąży, na p o d m ok łej łą ce 22. R ózp iersk a osada targow a zo s trła lok ow a n a nn p ra w ie średzk im p rzed r. 1372,w k tóry m to rok u m ów i się o sprzedaży w ó jto s tw a w R ozp rzy. K o śció ł w tym m ieście je s t w y m ien ion y d opiero w 1406 r.23, ale w ezw a n ie k ościoła (św. W ojciech ) oraz w czesn e zn aczen ie R ozprzy ja k o ośrodk a a d m in istra cy jn eg o p o zw a la ją na dom ysł, że św iątynia rózpiersk a p o w stała ju ż w czasach K rzy w ou ste g o (obecn a b u d o w a p o ch o d z i z w. X V I I I — X X ). D alsze b łę d y in w en tarza w y m a g a ją n a stęp u ją cy ch sp rostow ań : D w ó r w M ie rz y - nie, n a jciek a w szy tego ty pu ob iek t na teren ie p ow ia tu (s. 136), sp łon ą ł w kw ietn iu 1947r. W ieś M ile jó w (s. 140) została nadana k la sztorow i cy ste rsów w S u le jow ie zapew n e w ia t a c h 1176— 1178. W 1282 r. w ieś jest lok ow a n a na p ra w ie n ie m ie c k im i p raw d op o d ob n ie jed n ocześn ie cystersi fu n d u ją w n iej k o ś c ió ł24. W 1. 1442— 1628 (s. 154) o d b y ły się w P io trk o w ie 22 sy n o d y p r o w in c ji g n ieźn ień sk iej25. K lasztorn e bu d y n k i fran ciszk ań sk ie (s. 234), zam ien ion e na k o sza ry p o rozebran iu k ościoła w 1874 r., sp łon ęły w e w rześn iu 1939 i w k ró tce p otem zostały rozebran e (pozostały ty lk o d o ln e partie m u rów ). M ieszczanin p iotrk ow sk i A . S zyd łow sk i m iał w 1. poł, X V I w . u posażyć ziem ią szpital św. T r ó jc y (s. 235) i w sk u tek tego u w a żan y jest niesłusznie ■— ja k to ju ż W itan ow sk i p od k reślił — za fu n da tora szpitala. Ostatni od cin ek m iejsk iego m u ru w a ro w n e g o (z w y j. fra g m e n tó w do dziś za ch ow a n y ch ) został rozebran y w p n .-w sch . części je g o o b w o d u w 1875 r. (s. 243). N ieistn ie ją c y ratusz (s. 244) b y ł przyp u szcza ln ie odrazu w zn iesion y dla try bu n a łu k o r o n n ego i ch y ba ju ż przed 1611 r. je m u służył. L o k a c ja S u le jo w a (s. 272— 3) nastą piła w 1. 1279— 1292, ale k o śc ió ł św . F loria n a u fu n d o w a n o m oże jeszcze w koń cu X I I w . 2G. B łędn a w ia d om ość (s. 311), że w r. 1357 W o lb ó rz został przeniesion y na p ra w o m agdebu rskie, w y n ik a z n ie w ła ściw ej in te rp reta cji tekstu odn ośn ego doku m en tu , k tó r y d o ty czy sprzedaży w ó jto s tw a w ty m m ieście. K o ś c ió ł w W o l borzu p o w sta ł w 1. 1148— 1215 27. B łęd em stosu n k ow o n iew ielk im , lecz p o w ta rza ją cy m się w ielok rotn ie, je st da tow an ie w ia d o m o ści za czerpn iętych z L ib er B e n e ficio ru m Ł ask ieg o na r. 1521. W ym ien ion e dzieło p o w sta ło w 1. 1511— 1523, w tym d ek an at tu szyń ski został o p ra cow a n y raczej p rzy k oń cu tego okresu. Na karb brak u je d n o lite j w szczegóła ch re d a k cji trzeba zapisać nie ty lk o zn a jd u ją ce iię g dzien iegdzie rozb ieżn ości p og lą d ów , ja k w sp ra w ie d a ty lo k a c ji W olb orza
23 Ś redn ice grodziska w yn oszą ok. 4 0 x 3 2 m ; je st on o w części zn iw elow an e. U łam ki cera m ik i zn alezione na je g o p ow ierzch n i ok reślił d r Z. R a j e w s k i ja k o poch od zące z X I — X I I I w .
23 I. K a p i c a -M i 1 e w s к i : H erbarz, s. 69, 70.
24 M i t k o w s k i : о. c., s. 44— 47, 331. P rzedtem M ile jó w n ależał do p arafii w itow sk iej.
25 T y lk o o tej liczb ie sy n od ó w m am y p ew n e w iad om ości. P. K a ł w a : Rys. h isto ryczn y p ro w in cjo n a ln e g o u sta w od ow stw a syn odaln ego. K sięg a pam . Fulm ana, I s. 143 n .; J. K o r y t k o w e к i : A rcy b isk u p i gnieźnień scy, II— III.
26 M i t k o w s k i : о. c., s. 262— 4; A. G i e y s z t o r : rec. w K w . Hist. L V II, 1949, s. 196.
27 S. A r n o l d : W ła d ztw o bisk u pie na g rodzie w olb orsk im , s. 3. — R ep rod u k o w an y w in w entarzu plan W olb orza (fig. 316) został w y k o n a n y w 1829 r.
(s. 16 і 311), lecz także fakt, że p o ży teczn e w zm ia n k i d otyczą ce historii w si s p o ty kam y tylk o w trzech m iejsca ch (B yki, M ile jó w , Parzno).
W zam knięciu n in iejszej re cen zji m ożna, m im o o m ów io n y ch b łę d ó w i braków , oce n ić in w en tarz p iotrk ow sk i dodatnio. P rzyn osi on in fo rm a c je o zabytk ach, które w w ięk szości b y ły dotych czas nieznane albo znane je d y n ie z pra c n ien a u kow y ch . In fo rm a c je o p isow e są zw ięzłe lecz d ość d ok ła dn e, m ateriał ilu stra cy jn y .przedsta w ia się an alogiczn ie. O cen ę analizy stylistyczn ej n ależy p ozosta w ić h istory k om sztuki.
