Herbert Myśliwiec
Roździeńscianum (f. L₂v/13-16)
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 55/2, 451-453
HERBERT MYŚLIWIEC
R 0 2D Z IE N S C IA N U M (f. L2v/13— 16)
W pochw ale żelaza zaopatrzo n ej p rzez W alentego Roździeńskiego w nagłów ek O żelezie, któ re m ocą sw oją w cnocie â w godności k a żd y
m etal na św iecie p rzechodzi z n a jd u ją się n a stę p u jąc e w iersze (k. L2v /
13— 16; s. 169) l :
Od narodu obrzym ow mąż w ielk i pogański, Który był (jako M ojżesz pisze) kroi basański, Ten m iał łoże spraw ione z żelaza szczyrego,
Które też był uczynić dał prze godność jego.
O b jaśnien ia w y dania jubileuszow ego do k. L2v/14 (s. 225) podają: „ k r o i b a s a ń s k i — tru d n o zid en ty fik o w ać” .
W skazane przez R oździeńskiego w przy p isie m arginesow ym źródło przytoczonych w ierszy (D euter., 3. cap.) pozw ala na pew ne u stalen ia. W D eu tero no m iu m 3,11 czytam y:
Solus quippe Од re x Basan restiterat de stirpe gigantum. Monstratur lectus eius ferreus, qui est in Rabbath filiorum A m m on, novem cubitos habens lon- gitudinis, et quattuor latitudinis ad m ensu ram cubiti virilis manus.
Chodzi więc o k ró la A m o rytó w Oga, k tó ry był w ładcą ziem i Basan, stanow iącej część północnej Z ajo rd an ii. Przysłow iow a była żyzność B asanu. S ep tu ag in ta i W ulgata zam iast im ienia w łasnego B asan uży w ają n ieraz jako synonim u p rzy m io tn ik a „ tłu s ty ” (np. Amos 4,1). Z iem ia B asan uchodziła za krain ę o lb rz y m ó w 2. W k raczający do B asanu pod wodzą M ojżesza Izraelici pokonali Oga, o statn ieg o ze szczepu olbrzym ów , w b it w ie pod E drai (por. N u m e ri 21, 33— 35).
1 Tekst według w ydania jubileuszowego: W. R o ź d z i e ń s k i , Officina ferraria
ńbo hutâ i w â r stâ t z kuźniam i szlachetnego dzie ła żelaznego. Opracowali R. P o l l a k ,
M. R a d w a n i S. R o s p o n d . W rocław—W arszawa—Kraków 1962. Zakład Naro dowy im. Ossolińskich. Dla w ygody czytelnika obok oznaczenia kart pierwodruku podaję w naw iasie stronę w ydania jubileuszow ego.
452 H E R B E R T M Y ŚL IW IE C
Dość niezw ykłe je st w yrażenie: „ O d n a r o d u o b r z y m o w m ąż w ielki pogański” . Użycie p rzyim ka „od” byłoby częściowo u sp ra w ie d li w ione w pływ em łacińskiego źródła („d e stirpe g ig a n tu m ”), gdyby Roź- dzieński rzeczyw iście k o rzy stał bezpośrednio z K sięgi pow tórzonego pra
wa, ja k to stw ierd za przyp is m arginesow y. M ożna jed n a k z dużym
praw dopodobieństw em przypuszczać, iż tu ta j — ja k zresztą często — bezpośrednim źródłem nie była W ulgata, lecz zbiór k azań Sarepta oder
B ergpostill 3, z k tó ry c h uczony k u źn ik czerpał p ełną garścią. W kazaniu
ósm ym V o m Eisen v n d S tahel czytam y n a k. C IX V:
Og der König zu Basan pranget inn seinem eysernen Bette, welches neun gem ey n e r leut elenbogen lang, vn nd vier eien breit war, Deutero. am 3.
^Przypuszczenie to nie pozostanie chyba nie o p a rty m na niczym dom y słem , jeśli uw zględni się fak t, że rów nież źródłem najbliższego k o n tek stu om aw ianego passusu (k. L 2v/5— 12 i 17— 24; s. 169) jest n astęp u jące po dopiero co przytoczonym zdanie S a r e p ty :
So haben die alten Röm er dem, eysen, vn nd aller Kriegssrüstung zu ehren eine gute ze y t eyserne fingerreiff getragen, w ie auch die alten Deutschen K e y se r, dem Metall vnnd ohne z w e ijj e l den eisernen schenckeln zu ehren, m it einer eysern Krone biss auff den heutigen tag sollen gekrönet w erden , Etliche alte Fürsten vn n d S ted te haben auch eyserne m ü ntz schlagen lassen.
U życia p rzyim k a „od” p rzy o k reślan iu pochodzenia nie tłum aczy zatem w pływ łacińskiego źródła; także w tekście S a re p ty nie m a podob nego zw rotu. Sam Roździeński zaś używ a w tej fu n k c ji stale p rz y im k a „z” :
k. B2V/25— 28 (s. 25):
Ten kuźnik, o czym św iadczy Mojżesz, sie zrodził Z mâtki Selle; ktorego Lamech siódm y spłodził Od Adama potomek, który z Kainowego
B ył narodu, co zabił Abla, brata swego.
k. B4/ 2I — 24 (s. 30):
Tâ Sareptâ nâ brzegu morskim jâk nâ szpicy Siedzi przeciw Sydonu; w której niegdy kupcy Z potom kow A sserow ych naporząd m ieszkali,
Którzy miedzią, żelazem i śkłem handlowali.
k . D2/7 ( s . 54):
Acz byli Cyklopowie z rodu królewskiego,
3 J. M a t h e s i u s , Sarepta oder Bergpostill. S am pt der Jochimssthalischen
k u rtze n Chroniken. Nürnberg 1562. Na p ostyllę górniczą M athesiusa jako źródło
utw oru R o ź d z i e ń s k i e g o zwróciła uw agę E. H a e r t e l w recenzji pierwszego pełnego w ydania z 1936 r. pomieszczonej w: „Zeitschrift für slavische P hilologie”, 1937, s. 471—473. Por. rów nież objaśnienia do k. Lv/1 n. (s. 225).
R 0 2 D Z I E N S C I A N U M 453
k. E/7 (s. 66):
A ten sposob znać jeszcze z Âbrââmd m ieli,
k. F2/ I I (s. 86):
Z tej to fäm ilijej są Roździeńscy z Bruskami,
k. H4v/25— 26 (s. 129):
Z tychże duchów rodzaju, lecz jak dzieci mali, Przedtym jacyś duchowie w kuźnicach bywali.
k. M v/21— 22 (s. 181):
Wszakoż zawżdy w w olności swojej, jaką mamy
Z przodkow sw oich, acz w nędzy, w szyscy sie kochamy.
k. E2v /p rzyp is m arg in eso w y (s. 73):
Botak z rodu królew skiego pierw szy kuźnik czeski [...].
W praw dzie użycie p rzy im k a „z” skróciłoby w iersz o jed n ą zgłoskę (k. L2v/13; s. 169), ale Rożdzieński z pew nością nie zam artw iał się o d stęp stw am i od ścisłego izosylabizm u, gdyż w śród 13-zgłoskowców p o jaw iają się 14-zgłoskow ce4, są 12-zgłoskowce:
k. A4v/19 (s. 17):
U czyniłem to, âbych też w tym sposobie
k. B3/2 (s. 26):
Bo obrzymi naprzód w szytko sie rodzili
k. G2v/22 ( s . 105):
Żelazne do rządzenia m [oj]ego zlecony,
k. I3v/18 (s. 141):
W w ęglu szkoda, w dęciu om ieszkanie bywa.
— a n aw et i 10-zgłoskowiec (k. D3v/19; s. 61):
Ktorego snadź Tubalem m ianował.
U w zględniając pow yższe w yw ody w y d aje się, że w iersz k. L2V /I3 (s. 169) w yszedł spod p ió ra m istrza W alentego w n a stę p u jąc e j postaci:
Og, narodu obrzymow mąż w ielki pogański,
— a już w p ierw o d ru k u zniekształcono m ało znane im ię sta ro te sta m e n to - wego króla.
4 К. В2/1З (s. [22]), C4/3—4 (s. 46), D4v/17 (s. 65), Ev/10 (s. 69), E4v/15 (s. 81), G3v/5 (s. 109). Por. objaśnienia do k. A4v/19 (s. 191).
