Wydział Geografii i Geologii
Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej
Grzegorz Zębik
Potrzeby mieszkaniowe klasy średniej w regionie miejskim Krakowa
Praca doktorska wykonana pod kierunkiem dr hab. Andrzeja Zborowskiego, prof. UJ w Zakładzie Geografii Ludności, Osadnictwa i Rolnictwa
Kraków 2021
2
Pracę dedykuję Annie Kozłowskiej
3
Ogromne podziękowania składam promotorowi dr hab. Andrzejowi Zborowskiemu, profesorowi UJ
za wsparcie naukowe, cierpliwość i serdeczność, i głębię wiedzy na tematy naukowe i nienaukowe, oraz wszystkim nauczycielom, którzy zainwestowali swój czas, talent i wysiłek w moje wykształcenie,
w tym mojej mamie, która od zawsze jest moim najlepszym nauczycielem i inspiracją w życiu
4
SUMMARY
The purpose of the research was to examine the housing needs of the middle class in the Kraków urban region. There exist a number of very different definitions of the middle class in the literature; thus, several customized definitions were formulated in this study on the basis of household income (4,000–14,000 zlotys, net per month), fluency in any foreign language, level of education, housing conditions (often newer apartments and houses), and consumer demand for air travel. The study illustrates a general tendency toward increased economic prosperity in Poland. In addition, the outsourcing sector was analyzed as a key driver of middle class growth. The analysis in the study was performed using survey data.
The key research context examined in the study is urban form and its impact on the housing conditions of Kraków’s middle class. The study showed that urban form strongly affects housing conditions, including effects of the compact city, socialist city, American- type urban sprawl, and the new urbanist city. The need for increased variety in urban form was also studied in the context of the different needs of the middle class in Poland and the world. Two leading sources of comparison are used in the study – USA and China. Middle class housing conditions in these two countries were compared to those observed in Poland.
China is presented in the study as the most dynamic growth market in terms of middle class housing and in terms of other critical areas of 21st century middle class development.
The study devotes a large amount of attention to the role of the global middle class in the evolution of modern societies and its effects on the economic expectations of higher- earning individuals. The concept of needs is discussed herein in the context of the growing expectations of the citizens of affluent countries. The purpose of this analysis was to identify boundaries between needs and expectations, concepts that are often conflated. It was further shown that Poles part of the post-1989 middle class usually have much higher expectations in life than their parents. It was shown that meeting these expectations is often difficult, as seen by the migration of the new Polish middle class from one small apartment to another.
The most important housing needs of the middle class in the Kraków urban region were found to be greater apartment size, development of properly-organized, single-family housing districts, construction of infrastructure that would enhance suburban quality of life, and increased social order in central cities. One important conclusion in the study concerns the existence of “cultural dualism” in the studied region, which is based on different types of lifestyles in urbanized areas in Poland. Finally, new urbanism is presented as a practical way to meet the different housing needs of a variety of different types of social groups. This approach would help increase the amount of living space without promoting urban sprawl.
5
SPIS TREŚCI
1. Wstęp
1.1. Wprowadzenie ... 7
1.2. Układ pracy ... 23
1.3. Cel pracy i pytania badawcze ... 24
1.4. Zakres czasowy i przestrzenny pracy ... 25
1.5. Materiały źródłowe ... 27
1.6. Metody badawcze ... 28
1.7. Podstawowe pojęcia w pracy ... 35
2. Problem badawczy w świetle literatury 2.1. Globalna klasa średnia i jej warunki mieszkaniowe ... 43
2.2. Forma urbanizacji jako tło rozwoju klasy średniej ... 51
2.3. Rozwój polskiej klasy średniej w latach 1989–2021 ... 70
2.4. Warunki mieszkaniowe Polaków, w tym klasy średniej ... 75
2.5. Suburbia USA jako miejsce zamieszkania klasy średniej ... 90
2.6. Rola osiedli grodzonych w rozwoju klasy średniej ... 101
2.7. Warunki mieszkaniowe w Europie Środkowej ... 109
3. Ekonomiczne podstawy polskiej klasy średniej 3.1. Rosnące dochody i oczekiwania w epoce automatyzacji ... 116
3.2. Rozwój gospodarczy, PKB i inne wskaźniki zamożności ... 120
3.3. Eksport oraz transfery finansowe w rozwoju Polski ... 126
3.4. Znaczenie outsourcingu w rozwoju klasy średniej ... 129
3.5. Dobra luksusowe wskaźnikiem rozwoju klasy średniej ... 134
3.6. Rynek lotniczy jako wskaźnik rozwoju klasy średniej ... 137
3.7. Problem przeludnienia małych mieszkań w Polsce ... 141
3.8. Finanse i inne parametry mieszkalnictwa klasy średniej ... 144
3.9. Rynek mieszkaniowy w Polsce – wybrane aspekty ... 151
6
4. Mieszkalnictwo klasy średniej w regionie miejskim Krakowa
4.1. Podstawowe informacje o obszarze badań ... 157
4.2. Podstawowe informacje na temat respondentów ankiety ... 160
4.3. Społeczno-ekonomiczne poglądy respondentów ankiety ... 166
4.4. Pośrednie miary poziomu zamożności respondentów ankiety ... 176
4.5. Dochód jako podstawowe kryterium analizy klasy średniej ... 179
4.6. Majątek i koszty życia jako czynniki rozwoju klasy średniej ... 188
4.7. Wielkość domów i mieszkań w regionie miejskim Krakowa ... 198
4.8. Potrzeby mieszkaniowe hipotetycznej rodziny czteroosobowej ... 209
4.9. Warunki mieszkaniowe respondentów – realia i oczekiwania ... 215
4.10. Forma zabudowy na przedmieściach, w opinii respondentów ... 223
4.11. Osiedla grodzone oraz osiedla domów jednorodzinnych ... 227
4.12. Przyczyny rozwoju suburbiów w regionie miejskim Krakowa ... 231
4.13. Rola rządu w gospodarce kraju i mieszkalnictwie Polaków ... 235
4.14. Potrzeby i oczekiwania respondentów z wyższym dochodem ... 240
4.15. Perspektywy finansowo-zawodowe respondentów ankiety ... 244
4.16. Wykorzystana ankieta badawcza, w oczach jej respondentów ... 248
5. Podsumowanie i wnioski 5.1. Podsumowanie tematu oraz tła pracy badawczej ... 249
5.2. Podsumowanie podstaw gospodarczych klasy średniej ... 253
5.3. Odpowiedzi na pytania badawcze postawione w pracy ... 255
5.4. Wnioski końcowe oraz sugestie aplikacyjne ... 267
Bibliografia ... 272
Raporty/www ... 283
Spis rycin ... 285
Spis tabel ... 286
Spis fotografii ... 287
Mapa centrum ... 289
Treść ankiety ... 289
Metryka ankiety ... 303
Inne załączniki ... 305
7
1. Wstęp
1.1. Wprowadzenie
Klasa średnia społeczeństwa stanowi jeden z wielu filarów współczesnej gospodarki w państwach demokratycznych oraz coraz częściej również w krajach niedemokratycznych, czego dobrym przykładem są Chiny Ludowe. Rozwój klasy średniej jest jedną z najbardziej obiektywnych miar rozwoju społecznego, ekonomicznego i politycznego we współczesnym świecie, w tym także w Polsce. Ogólnie można przyjąć, iż klasa średnia jest klasą społeczną znajdującą się pomiędzy tzw. elitą społeczeństwa, a jego najmniej zamożnymi warstwami (PIE, 2019). Powyżej wymieniona ogólna definicja pozwala więc wstępnie zidentyfikować klasę średnią w Polsce i w innych częściach świata, w literaturze czasem zwaną „globalną klasą średnią” (S. Drabble i in., 2015). Klasa ta charakteryzuje się pewnymi potrzebami, które to równie często trafnie określić można oczekiwaniami. Istnieje bowiem dylemat w kwestii, co dokładnie stanowi potrzebę człowieka, a co jego oczekiwanie (J. Clayton, 1938, C. Medlen, 2008). Dylemat ten często stanowi tło konfliktów między państwami bardziej zamożnymi, a tymi gdzie ludność dąży głównie do przeżycia z dnia na dzień. Jednak ogólnie przyjąć można, że człowiek należący do konkretnej klasy społecznej ma pewien wachlarz potrzeb, albo jeszcze częściej oczekiwań, które zazwyczaj stara się zaspokoić w ramach codziennego funkcjonowania w życiu, jednak często bez wnikania w to, jakie są całkowite koszty jego ambicji. Dążenia te często generują ukryte koszty stylu życia klasy średniej, które ponoszą inne grupy społeczne. Wspomniane „koszty” to – na przykład – bardzo złe warunki pracy w fabrykach modnej odzieży w Azji, brutalne konflikty zbrojne o diamenty1 w Afryce oraz testowanie kosmetyków i lekarstw na zwierzętach w krajach zamożnych.
Kluczowym czynnikiem w rozwoju klasy średniej jest urbanizacja – której wysokim poziomem cechują się zazwyczaj kraje i regiony wysokorozwinięte zarówno pod względem społecznym, jak i gospodarczym (M. Chen i in., 2014). Temat urbanizacji omówiony jest w jego wielu aspektach w pracy D. Szymańskiej i J. Biegańskiej (2011) – i służy w niniejszej pracy jako tło analityczne, w celu zbadania potrzeb i oczekiwań klasy średniej w zakresie warunków mieszkaniowych w regionie miejskim Krakowa w kontekście innych miast oraz regionów świata. W pracy A. Czarneckiego (2018) natomiast omówiono proces urbanizacji w Polsce na tle historycznym i ekonomicznym. Tempo urbanizacji we współczesnej Polsce przedstawić można w formie analogii do tempa rozwoju demograficznego w kraju. Przyrost ludności miast polskich w okresie powojennym, badany na podstawie trzech wyróżnionych etapów, omówiony jest w pracy D. Szymańskiej i M. Wylona (2019). Jednym z głównych
1 Czy zakup diamentowej biżuterii zaspokaja człowieka potrzeby, czy tylko jego oczekiwania?
8
wniosków w tej pracy, to przyspieszenie procesu suburbanizacji wokół większych miast w Polsce po 2000 r. Należy tu zaznaczyć, że suburbanizacja stanowi jeden z ważniejszych wyznaczników rozwoju klasy średniej w krajach, gdzie klasa ta jest już dosyć znacząco rozwinięta, np. w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Australii i także Nowej Zelandii (D.
McElrath, 1966, D. Gordon i M. Janzen, 2013, L. Johnson i in., 2016, C. Silva, 2018) jak i w zamożnych państwach Europy, takich jak Niemcy (B. Adam, 2002) i Wielka Brytania (M. Clapson, 2008). Powyższe kraje również cechuje coś, co nazywa się rozlewaniem się miasta – czyli rozwojem wielkich stref zabudowy miejskiej poza granicami miasta. Wiele regionów miejskich w tych krajach ma suburbia obszarowo wielokrotnie większe niż miasto centralne. Nowe suburbia powstają też w Polsce, najczęściej na większą skalę w gminach blisko Warszawy, lecz coraz częściej także w regionie miejskim Krakowa (A. Zborowski, 2005, P. Raźniak, 2013, A. Zborowski, P. Raźniak, 2013). Każde większe miasto w Polsce posiada już pewien obszar suburbanizacji, nawet niewielkie miasta, takie jak Stalowa Wola, gdzie przykładem jest gmina Pysznica. Najnowsza praca dotycząca rozwoju polskiej strefy podmiejskiej to książka J. Biegańskiej (2019). Dzieło to skupia się na tematach społeczno- demograficznych i aspektach jakości życia na nowopowstających terenach podmiejskich.
Jedną z bezspornych potrzeb człowieka stanowi posiadanie własnego mieszkania lub domu. Człowiek dąży do zaspokojenia tej potrzeby już od wielu tysięcy lat. Pierwszymi domami człowieka były jaskinie. Z biegiem wieków, człowiek nauczył się budować chaty wiejskie w bliskim sąsiedztwie pól uprawnych – a w ostatnich kilku stuleciach rozpoczął migrację do miast. Ewolucja miasta przechodziła różne formy, w tym tzw. miasto zwarte, suburbanizację i socjalistyczne budownictwo blokowe. Gdzie pojawia się element sporu, to kwestia jakości i wielkości mieszkania albo domu. Klasa średnia, tak samo jak wszystkie inne klasy społeczne, ma konkretne potrzeby oraz oczekiwania związane z ogólną ludzką potrzebą posiadania domu albo mieszkania. Doświadczenie klasy średniej w Polsce, tak samo jak i klasy średniej w innych krajach, pozostaje pod mocnym wpływem globalnych wzorców i także oczekiwań. Zagraniczne doświadczenia pomagają więc lepiej zrozumieć kontekst potrzeb mieszkaniowych w Polsce wśród osób określanych mianem klasy średniej.
Ważnym elementem tego typu porównania jest uwzględnienie roli oczekiwań w różnych krajach i także kręgach kulturowych na świecie, co pomaga rozróżnić kwestie potrzeb2 i oczekiwań, które często bywają przemianowane na potrzeby, np. w interesie zadowolenia wyborców albo innych znaczących interesariuszy. Takie przemianowanie jest szczególnie powszechne w państwach bardziej zamożnych. Na następnych stronach omówione będą
2 Rozróżnienie to jest kluczowe dla obiektywnego zrozumienia poziomu dobrostanu człowieka w różnych krajach i nawet w regionach krajów. Nie istnieje jedna miara standardu mieszkaniowego dla całego świata.
9
powyższe kwestie w świetle literatury naukowej oraz innych źródeł informacji dostępnych publicznie w formie internetowych baz danych i także ogólnie w Internecie.
Istnieje pewna liczba prac naukowych, które sugerują iż dobrobyt klasy średniej jest jednym z fundamentów społeczeństw, które można dzisiaj określić jako demokratyczne (C.
Lu, 2005). Matematyczna analiza, włącznie z krytyką, tego fundamentu przedstawiona jest w pracy A. Debs’a i K. Morrison’a (2015). Przykładem takiego filaru jest klasa średnia w społeczeństwie amerykańskim, gdzie to rewolucja trzynastu kolonii angielskich przeciwko rosnącym podatkom3 – narzuconym przez Anglię w XVIII wieku – zaowocowała budową państwa częściowo demokratycznego, gdzie wszyscy biali mężczyźni traktowani byli jako równi w oczach prawa (J. Kasen, 1979, C. Hobson, 2015). Demokracja bez udziału kobiet oraz wszystkich grup rasowych była demokracją z nazwy. Jednak amerykańska demokracja od samego początku swego istnienia ewoluowała, co z czasem przyczyniło się do akceptacji kobiet i ludzi czarnych jako pełnoprawnych obywateli, którzy mają prawa wyborcze, mogą mieszkać i pracować gdzie chcą oraz korzystać ze wszystkich przywilejów obywatelskich.
Dopiero Ustawa o prawach obywatelskich (ang. Civil Rights Act) w 1964 r. wprowadziła demokrację w USA – w pełnym znaczeniu tego słowa4. W trakcie ewolucji amerykańskiej demokracji systematycznie powiększała się jej klasa średnia – gdzie najszybszy przyrost nastąpił po II wojnie światowej5. Tak więc USA służy od wielu lat jako wzorcowy przykład równoległego oraz stopniowego rozwoju klasy średniej i demokracji. Analogiczny, lecz nie identyczny, rozwój miał miejsce w innych demokratycznych państwach, takich jak Kanada, Australia i Nowa Zelandia, czyli krajach też założonych w dużej mierze przez angielskich kolonistów, lecz bez korzystania z pracy afrykańskich niewolników – jednak również przy pewnym stopniu fizycznej eksterminacji lub przesiedlenia ludności rdzennej. Dzisiaj kraje te służą jako przykład państw, które powoli były w stanie odejść od mentalności represyjnej w kierunku mentalności wolnościowej ukierunkowanej na dobrostan każdego obywatela.
Ewolucja współczesnej klasy średniej na świecie jest pośrednio skutkiem rewolucji amerykańskiej w XVIII wieku, która otworzyła drzwi do merytokracji – praktykowanej na skalę większej części społeczeństwa, nie tylko nisz, będącej współcześnie jedną z głównych podstaw rozwoju klasy średniej na świecie (A.S. Meroe, 2014). Merytokracja sama w sobie ma również swoich krytyków (A. Allen, 2011), którzy twierdzą, że generuje ona nowe elity.
W niektórych przypadkach, demokracja i program rozwoju klasy średniej wprost narzucone
3 Bezpośrednią przyczyną buntu przeciwko Anglii były wysokie podatki bez reprezentacji w parlamencie.
4 Mimo formalnego równouprawnienia, wielu Afro-Amerykanów jest nadal dyskryminowanych w pracy i życiu codziennym. Przykładem tego jest częsta brutalizacja przez policję, traktującą czarnych obywateli w sposób bardzo agresywny. Skrajnym przykładem policyjnej brutalizacji był George Floyd, uduszony przez policjanta na oczach świadków i kamer w maju 2020 r. w Minneapolis. Zdarzenia takie mocno podważają wiarygodność demokracji w USA i możliwość normalnego życia obywateli, którzy nie są koloru białego.
5 Zniszczenia wojenne w Europie zubożyły klasę średnią w Europie na korzyść klasy średniej w USA.
10
były przez Stany Zjednoczone po II wojnie światowej – np. w Niemczech i Japonii. Dzisiaj kraje te służą jako globalne wzorce demokracji i klasy średniej. Poza niektórymi wyjątkami, tam gdzie faktycznie panuje demokracja, relatywnie szybko rozwija się klasa średnia. Stąd też analiza potrzeb mieszkaniowych klasy średniej jest w sensie aplikacyjnym pewną formą wspierania rozwoju społecznoekonomicznego społeczeństw demokratycznych i dążących w jakimś stopniu do demokracji. Istnieją również krytycy przyrównywania demokratyzacji do rozwoju klasy średniej, czego dobrym przykładem jest praca N. Englehart’a (2003) na temat Tajlandii, gdzie przyspieszający rozwój klasy średniej nie buduje demokratycznego ustroju. Inny przedmiot tego typu krytyki, Chiny, omówiony jest dalej w niniejszej pracy.
Wnikliwą narrację i jednocześnie krytykę roli klasy średniej w rozwoju demokracji znaleźć można w pracy S. Krishny (2015), który omawia zbiór różnych koncepcji klasy średniej i podkreśla ich fasadowość, podyktowaną pragmatycznymi strategiami rządów oraz innych interesariuszy we współczesnym społeczeństwie. Podczas gdy rozwój demokracji i klasy średniej zwykle idzie w parze, to wcale nie musi, jako że rządy niedemokratyczne często chcą wykorzystać rozwijającą się klasę średnią w celu stworzenia gospodarczego gruntu, na którym jest możliwa budowa kraju, którego gospodarka prosperuje.
Badanie warunków mieszkaniowych w regionie miejskim Krakowa uwzględnia też rozwój warunków mieszkaniowych klasy średniej w krajach, gdzie demokracja zwykle jest zjawiskiem nominalnym, takich jak Turcja i Chińska Republika Ludowa (J. Chen, C. Lu, 2011). Niezależnie jednak od kwestii czysto politycznych, klasa średnia tych krajów rozwija się szybko, natomiast w przypadku Chin, rzuca wyzwanie klasie średniej demokratycznych krajów świata, zdobywając globalną pozycję ekonomiczną oraz kluczowe zasoby potrzebne dla jej rozwoju (J. Wheary, 2009, F. Huang, 2015). W państwach nadal rozwijających się, takich jak Turcja i Chiny, warunki mieszkaniowe klasy średniej również stanowią ważny element rozwoju tej klasy i tych społeczeństw, które to nadal tkwią w znacznym stopniu w osadnictwie wiejskim. Rozwój mieszkalnictwa stanowi fundamentalny element urbanizacji tych krajów, co odzwierciedla się w dalszym dynamicznym rozwoju ich szybko rosnącej klasy średniej (X. Wang i in., 2015). Istotne tutaj jest także rozróżnienie skali globalnego wpływu klasy średniej Chin i tej w Turcji – skala ta jest nieporównywalnie inna – jednak przykład Turcji jest nadal istotny, jako że jest to kraj geograficznie bardzo bliski Europie.
Oba kraje będą potencjalnie wywierały znaczący wpływ na państwa europejskie w XXI wieku, szczególnie poprzez siłę gospodarczą ich klasy średniej. Podczas gdy lokalizacja Turcji odgrywa ogromną rolę we współczesnej polityce Unii Europejskiej, to całokształt gospodarczy Chin odgrywa wielokrotnie większą rolę w polityce i gospodarce całej Europy i nie tylko Europy. Można spokojnie powiedzieć, że świat zachodni znajduje się już na etapie mocnego uzależnienia od Chin w zakresie produkcji przemysłowej (H. McKay, L.
11
Song, 2010). Uzależnienie to jest wręcz ogromne w zakresie komponentów elektronicznych i różnych technologii o strategicznym znaczeniu oraz w zakresie rzeczy podstawowych w krajach rozwiniętych, takich jak sprzęt AGD i RTV.
Niniejsza praca usytuowana jest również w kontekście tzw. globalnej klasy średniej, której to regionalne składowe toczą ukrytą walkę gospodarczą o wartościowe surowce (np.
neodym do elektroniki, P. Kalvig i E.M. Faigen, 2018), zasoby mieszkaniowe6 (np. domy i mieszkania w Australii i Nowej Zelandii, J. Wang, 2015) i stanowiska pracy (outsourcing7 w Indiach, Chinach i w Polsce, W. Piotrowicz i D. Kędziora, 2018). Na przykładzie Kuala Lumpur, T. Bunnell i in. (2002) badali globalizację regionu stołecznego Malezji, który bez większego rozgłosu, lecz systematycznie, staje się jednym z liderów rozwoju klasy średniej w Azji i na świecie, przyciągając coraz wyższego szczebla firmy outsourcingowe. Wybrane
„kulturowe” elementy klasy średniej w Malezji omawiane były przez J. Fischer’a (2017).
Dosyć unikalnym przykładem szybkiego rozwoju klasy średniej jest też miasto-państwo Singapur, które w przeciągu ostatnich pięćdziesięciu lat przeszło wielką transformację z
„Trzeciego Świata” do regionu świata wysokorozwiniętego społecznie i ekonomicznie (K.
Tamura, 2003), przy czym około 85% ludności miasta mieszka w blokach8 zarządzanych przez państwową spółdzielnię mieszkaniową sterującą singapurskimi deweloperami (ang.
Housing & Development Board). Singapurska klasa średnia zwykle nie mieszka w domach jednorodzinnych zarządzanych przez samą siebie – lecz w nowoczesnej hybrydzie miasta socjalistycznego i miasta nowej urbanistyki. Dobrym źródłem informacji o budownictwie w tym kraju jest praca F.T. Seik’a (2001). W Singapurze obecnie powstaje wielkie, nowe osiedle ekologiczne zwane Tengah, które może zostać wzorcem dla zagęszczonych miast w XXI wieku (Housing and Development Board). Osiedle to ma składać się z wielu bloków zbudowanych w otoczeniu zieleni w publicznej domenie i ma opierać się na transporcie pieszym, rowerowym i publicznym. Ma być to dużo bardziej nowoczesna wersja miasta socjalistycznego wymyślonego 100 lat temu przez Le Corbusiera.
Konkurencja klas średnich na świecie zwykle nie bywa tematem z pierwszych stron gazet, ale procesem, który w ukryciu i powoli degraduje klasę średnią w jednych krajach, na korzyść klasy średniej w innych krajach – czego bardzo dobrym przykładem jest sam Kraków. Outsourcing miejsc pracy do Krakowa tworzy rocznie kilka do kilkanaście tysięcy nowych miejsc pracy – w branżach takich jak informatyka, księgowość i inżynieria – dobrze
6 Mieszkania i domy w tych krajach są masowo wykupywane jako inwestycje przez zamożnych Chińczyków poszukujących dobrych inwestycji, których wartość rynkowa zwiększa się systematycznie z ubiegiem czasu.
7 Outsourcing to obecnie powszechnie przyjęte określenie na migrację stanowisk pracy do krajów o niższych kosztach pracy. Określenie to podsumowuje ww. definicję jednym słowem, co ułatwia proces opisywania.
8 Klasa średnia w Azji, szczególnie w Azji Wschodniej i Południowej, mieszka w blokach, co odróżnia ją od klasy średniej w USA, Kanadzie, Australii i Nowej Zelandii, co wynika częściowo z przeludnienia w Azji, ale i również bardzo szybkiego tempa urbanizacji w regionie.
12
płatnych miejsc pracy, często odebranych członkom klasy średniej w zamożnych krajach, takich jak Niemcy, Holandia, Dania, Szwajcaria oraz USA (ABSL, 2018). Skutkiem tego procesu jest to, że rosnąca klasa średnia w Krakowie zdobywa coraz to lepsze warunki mieszkaniowe, często kosztem klasy średniej w dużo zamożniejszych krajach. Proces ten powtarza się w wielu krajach świata, wspierając klasę średnią w niektórych krajach – a osłabiając w innych. Przykładem państwa, które od bardzo wielu lat buduje globalną klasę średnią poprzez outsourcing, są Indie (C. Brosius, 2010). Kraj ten już od czasów kolonizacji brytyjskiej w XIX wieku wdraża język angielski w życiu codziennym oraz korzysta z tego wirtualnego zasobu w czasach outsourcingu w telefonicznych centrach obsługi klienta i w innych ośrodkach usług wymagających prawie płynnej znajomości języka angielskiego, w tym również w zakresie tworzenia oprogramowania komputerowego dla wielu globalnych przedsiębiorstw (S. Agrawal i K. Goswami, 2010).
Należy tutaj podkreślić, że outsourcing jest zjawiskiem o zróżnicowanym znaczeniu społeczno-ekonomicznym, jako że praca inżyniera w Krakowie, a praca szwaczki w Malezji lub Indonezji nie przynosi identycznych korzyści społeczno-finansowych (V. Crinis, 2010).
Analogiczny proces dotyczy klasy niższej (czyli robotniczej), której miejsca pracy również migrują do krajów z niższymi kosztami pracy. Przykładem tego jest produkcja ubrań, RTV i AGD w Chinach i Indiach, zamiast w Europie, Australii oraz Ameryce Północnej (D. Lei, 2007). Celem tej migracji jest duże obniżenie cen dla konsumenta i znaczne podwyższenie zysków dla producentów i pośredników, działających na rynkach globalnych. Outsourcing pracy fizycznej z jednej strony oferuje często pewien awans zawodowy dla ubogiej ludności zajmującej się rolnictwem – a jednocześnie, długofalowo, jest blokadą awansu klasy niższej do klasy średniej z racji dziewiętnastowiecznych warunków pracy w fabrykach w krajach Azji Wschodniej i Południowej. Tradycyjny kapitalizm w tych krajach blokuje robotnikom awans społeczny, aby zapewnić duże zyski dla właścicieli fabryk i pośredników, którzy są w stanie zdominować kanały transportu i dystrybucji tych towarów (N. Islam i in., 2017) – a rzekomo społecznie wrażliwe społeczeństwo Europy kupuje produkty tych fabryk w imię zaoszczędzenia pieniędzy na jeszcze większą ilość importowanych towarów.
Globalizacja procesów gospodarczych jest we współczesnym świecie nieunikniona, chyba że konsumenci nagle postanowią płacić kilka razy więcej za towary, albo producenci nagle postanowią mocno obniżyć swoje marże, co teoretycznie jest zawsze możliwe, jednak w praktyce tylko niekiedy realistyczne (np. w przypadku ucieczki przed epidemią). Stąd też warto jest badać warunki mieszkaniowe krakowskiej klasy średniej w pełnym kontekście globalnych przepływów w gospodarce jak i globalnych trendów w oczekiwaniach. W epoce taniej odzieży, zabawek, komputerów, oraz „niemieckich” pralek produkowanych zwykle w Chinach, japońskich samochodów, koreańskich smartfonów, góralskiej pizzy, indyjskiej
13
herbaty, przypraw i stali, irlandzkich linii lotniczych w prawie całej Europie oraz polskich wakacji w Grecji, trudno jest nie mówić o globalizacji życia9 „zwykłego człowieka”10, w tym również mieszkańców miasta Krakowa oraz ogólnie Polski (B. Ostrowska, 2011, K.
Popławski, 2013, J. Zieziula, 2016, J. Baran, 2017, T. Herodowicz, 2018). Wszechobecność amerykańskich filmów na świecie – sama w sobie – reklamuje amerykański styl życia, na każdym kontynencie poza Antarktydą. Najlepszym dowodem globalizacji są duże galerie handlowe i supermarkety, gdzie znaleźć można towary z kilkudziesięciu krajów świata. Do globalizacji przyczynia się także postęp technologiczny – czego najlepszym przykładem jest Internet – wspierający komunikację na świecie, jak również rozwój lotnictwa cywilnego oraz transportu towarów w kontenerach morskich, co ułatwia ich przeładunek w porcie i transport ciężarówkami (M. Heins, 2013). Standardowy kontener morski uznawany jest za jeden z wielkich wynalazków XX wieku. Kolejnym wielkim wynalazkiem integrującym świat ma być technologia 5G łącząca rzeczy codziennego użytku, takie jak samochody i AGD, z globalnymi sieciami komputerowymi. Ukoronowaniem innowacji w globalnym świecie ma być natomiast sztuczna inteligencja, co w bliskiej przyszłości teoretycznie ma fundamentalnie zmienić ludzkość i jej styl życia. Trudno jest ocenić na ile korzystne dla ludzkości będą te fundamentalne zmiany (S. Makridakis, 2017).
Globalna klasa średnia jest więc zjawiskiem naturalnym, które zmienia współczesny świat i ma wpływ na prawie wszystko – włącznie z warunkami mieszkaniowymi – tak klasy średniej, jak i każdej innej. Zmieniają się też oczekiwania ludzi pod wpływem globalnych standardów11. Zmiany w oczekiwaniach społeczeństw uznać można na najsilniejszy impuls rozwoju na świecie. Przy braku większego kryzysu gospodarczego, wojny albo katastrofy, takiej jak koronawirus, konsument klasy średniej oraz klasy wyższej stale poszukuje coraz nowszych atrakcji, które politycznie nazywa potrzebami. Pierwszym obliczem globalizacji jest bardzo łatwy dostęp do szerokiej gamy produktów wyprodukowanych w optymalnych lokalizacjach na świecie, co zwykle oznacza najtańszych. Globalne rynki dostarczają coraz tańsze i coraz bardziej złożone atrakcje, co często staje się w dłuższej perspektywie źródłem konsumpcyjnego nałogu, gdzie konsument aktywnie poszukuje coraz nowszych sposobów wydawania swych pieniędzy w celu podwyższenia swojego poziomu satysfakcji z życia (S.
Zaremba-Warnke, 2012, Ł. Iwasiński, 2015, E. Szul, 2015). Drugim obliczem globalizacji jest utrata miejsc pracy w krajach uprzemysłowionych, co przyczynia się do bezrobocia w tych krajach i wymuszonej zmiany kwalifikacji pracowników, którzy zazwyczaj nie potrafią
9 Globalizacja życia zaburzona jest w 2021 r. przez pandemię koronawirusa; zaburzenie to potrwa kilka lat.
10 Na mapie Małopolski i nie tylko zauważyć można „chiński market” w licznych małych miejscowościach.
Globalizacja dotarła już nawet do małych miasteczek, mimo że ich mieszkańcy ciągle narzekają na napływ towarów z Chin i innych krajów azjatyckich. Narzekanie nie przeszkadza jednak w kupowaniu z importu.
11 Mieszkaniec każdego regionu dowiaduje się co „powinien” potrzebować na podstawie globalnych norm, prezentowanych przez media i wyuczonych poprzez doświadczenia turystów i także innych podróżników.
14
zrobić tego „przeskoku”, kiedy są już w pewnym wieku. Trzecim obliczem globalizacji jest gwałtowne rozprzestrzenianie się trendów i zjawisk, w tym korzystnych i niekorzystnych, takich jak np. koronawirus. Szybkie tempo rozprzestrzeniania się trendów i zjawisk samo w sobie stanowi generator zmian na świecie. W epokach poprzednich, nawet wielkie zmiany wpływały na świat powoli12. Motorem globalizacji dzisiaj są Chiny (CBBC, 2014).
W Polsce rozwój klasy średniej opóźniony był o blisko dwieście lat w stosunku do krajów takich jak Niemcy, Wielka Brytania oraz USA wskutek rozbiorów Polski w drugiej połowie XVIII wieku (B. Nabrdalik, 2007). Utrata suwerenności kraju spowodowała liczne opóźnienia w rozwoju kultury, nauki, kolei, przemysłu, motoryzacji, lotnictwa i urbanizacji.
Oszacowanie strat wywołanych utratą suwerenności w XVIII wieku byłoby niemożliwe – można jedynie ocenić je jako ogromne (I. Grosfeld, E. Zhuravskaya, 2015). Ww. opóźnienia oraz straty również dotyczą warunków mieszkaniowych Polaków, w tym szczególnie klasy średniej. Niski poziom urbanizacji na polskich ziemiach w XIX wieku, jak i w pierwszych pięćdziesięciu latach XX wieku, w dużym stopniu przekreślił możliwość powstania klasy średniej. Natomiast warunki mieszkaniowe większości Polaków do końca lat 80. XX wieku ustalane były w dużej mierze politycznymi decyzjami polskich komunistów, którzy czerpali swoje pomysły ze ZSRR i inspirowali się znanymi modernistycznymi pomysłami słynnego francuskiego architekta Le Corbusiera (A. Tungare, 2001). Polska klasa średnia oraz klasa wyższa zaczęły się szybciej rozwijać dopiero na początku lat 90. XX wieku, przy czym tu należy przyznać, że liczba wykształconych Polaków rosła już w okresie Polski Ludowej, mimo niewielkiego zapotrzebowania na osoby z wyższym wykształceniem w planowanym
„raju robotniczym”, który to powstać miał w krajach komunistycznych. Lata 90. zazwyczaj nazywa się w Polsce mianem transformacji. Ten ważny okres omawiany jest w pracy R.
Hunter’a i L. Ryan’a (2004). Ww. transformacja miała na celu przystosowanie gospodarki polskiej do zasad gry rynkowej po wielkim upadku gospodarki komunistycznej w krajach politycznie zdefiniowanej Europy Wschodniej na początku lat 90. XX wieku.
Współczesna Polska, tak jak większość państw europejskich, ma ustrój hybrydowy, gdzie tradycyjny kapitalizm z XIX wieku skrzyżowany jest z socjalizmem z XX wieku – w formie subsydiów państwowych, bezpłatnych uniwersytetów, państwowej służby zdrowia i przywilejów, takich jak urlopy macierzyńskie, zwolnienia lekarskie oraz ulgi w czynszach.
Dla przykładu, mieszkalnictwo socjalne w Krakowie ratuje tysiące jego mieszkańców przed bezdomnością. W Niemczech współczesny socjalizm zaobserwować można w czynszach
„zamrożonych” w latach 2019–2024 w Berlinie przez de facto socjalistyczne władze miasta, twierdzące, że dobro (albo interes) mieszkańców jest ważniejsze od zysków inwestorów
12 Elektryfikacja Europy trwała razem około 70 lat, a internetyzacja Europy trwała już tylko około 20 lat.
15
wynajmujących mieszkania w mieście (J. Moebert, 2020). Władze miasta nawet rozważają wywłaszczenie setek tysięcy mieszkań posiadanych przez kapitalistyczne korporacje, aby je udostępnić po niskich cenach zwykłym ludziom, co można uznać za klasyczny przykład socjalizmu albo wręcz komunizmu13. Wiele państw w Europie, w tym Francja i Hiszpania, oficjalnie posiada silne partie socjalistyczne, które od kilkudziesięciu lat realizują programy redystrybucji dochodu. Programy te mocno różnią się skutecznością i wytwarzają zmiany kulturowe – niekoniecznie zawsze korzystne dla społeczeństw, którym mają służyć (np.
wieloletnie uzależnienie od zasiłków). To jednak nie zmienia ich generalnej użyteczności, według zasady, że robią więcej dobra, niż zła. System hybrydyzacji kapitalizmu i socjalizmu w Europie wydaje się funkcjonować znacznie lepiej od jego upadłych poprzedników – czyli kapitalizmu i komunizmu w czystej formie. Pewne minimum, jakie tego typu system osiąga, to jest to, że zapobiega wojnie w Europie, która w każdym poprzednim wieku niszczyła dorobek europejskiej klasy średniej i także każdej innej klasy społecznej. Ww. hybryda wydaje się być tzw. złotym środkiem, nawet jeżeli posiada konkretne wady, których skutki wypadałoby zredukować (R.M. de Bustillo, 2019). Wydaje się, że Europa znalazła drogę do trwałego pokoju, chyba że młode pokolenia jednak będą domagały się wojny.
Opodatkowanie paliw na wyjątkowo wysokim poziomie (ok. 100%) i inne rodzaje wysokiego opodatkowania stanowią drugą stronę hybrydyzacji – gdzie obywatel „zgadza się” płacić bardzo wysokie podatki, żeby rząd jego kraju mógł finansować socjalistyczne programy. Wszystkie powyższe cechy społeczno-ekonomicznej hybrydyzacji współczesnej Polski wpływają mocno na całokształt ewoluującej polskiej klasy średniej i jej możliwości wypracowania sobie lepszych warunków mieszkaniowych. Cechy te również mają wpływ na mentalność Europejczyków, w tym także Polaków, kształtując silne dążenie w kierunku socjalistycznych form mieszkalnictwa oraz transportu w miastach (M. Braga i P. Palvarini, 2013). Dążenie do zapewnienia jakiegoś „minimum mieszkaniowego” sięga XIX wieku, kiedy to wielkoskalowa urbanizacja na Zachodzie nie była w stanie zaoferować znośnych warunków mieszkaniowych robotnikom, którzy mieszkali w warunkach ciasnoty, brudu i epidemii14 w miastach przemysłowych, takich jak Manchester, Londyn, Hamburg, Chicago i Nowy Jork (N. Tynan, 2012). Problem w XX wieku jednakże polegał zwykle na tym, że europejscy socjaliści chcieli zapewnić robotnikom tylko minimum mieszkaniowe, lecz nie więcej. Na minimum się skończyło – a robotnicy XX wieku oczekiwali więcej niż tylko minimum, które to miało się składać z dosyć małego mieszkania z łazienką i kuchnią w
13 Wywiad Grzegorza Sroczyńskiego na temat mieszkalnictwa w Berlinie (Gazeta Wyborcza, 03-08-2020).
14 Dzisiaj w podobnych warunkach mieszkają robotnicy, przykładowo w Bangladeszu, którzy szyją modne ubrania dla europejskiej i globalnej klasy średniej, która oczekuje niskich cen odzieży, bez wnikania w jej proces produkcji. Europejska klasa średnia chce czerpać korzyści, które zwykle wynikają z tradycyjnego wyzysku robotników przez współczesne elity kapitalistyczne w Azji Południowej i Wschodniej.
16
blokach. Obecnie wiele miast w Europie reklamuje małość i zwartość jako duże zalety.
Opodatkowanie paliw na bardzo wysokim poziomie ma zachęcić wielu Europejczyków do powrotu do „miasta dla pieszych”. Dla przykładu, Paryż planuje zlikwidować aż połowę miejsc postojowych do 2030 r. (Moto.pl, 2020). Więcej informacji o opodatkowaniu w Europie przeczytać można w trzystustronicowym dokumencie Unii Europejskiej (Taxation Trends in the European Union) wydanym w 2019 r.
Najnowszą odsłoną socjalizmu w Europie jest francuska koncepcja anty-rozwoju, albo post-rozwoju, której zasady omówione były przez H. Jarvis (2019) w jej analizie na temat wspólnot miejskich. Koncepcja ta, w odniesieniu do mieszkalnictwa, przedstawiona jest w pracy F. Schneider’a i in. (2015). W bardzo dużym skrócie, idea anty-rozwoju ma zachęcać ludzi do obniżenia swoich oczekiwań, co zadowala niektórych ludzi, a innych oburza. We wielu przypadkach, dążenia socjalistyczne wytwarzają silny konflikt społeczny w miastach polskich oraz europejskich, gdzie pewna część klasy średniej chce mieszkać, przykładowo, w domach jednorodzinnych na prywatnej działce, a inna część klasy średniej chce tej pierwszej części tego zabronić, co prowadzi w dłuższej perspektywie do wyłonienia się dwóch różnych ścieżek rozwoju i co ważniejsze – dwóch odmiennych mentalności. Te dwie mentalności nazywane są w niniejszej pracy „dualizmem kulturowym”, który opisany jest szczegółowo w rozdziale czwartym. Znaczącym problemem w dualizmie kulturowym jest silna niechęć do zrozumienia i także docenienia wartości stylu życiu drugiej strony.
Mieszkańcy bloków często złośliwie wypowiadają się o mieszkańcach domów, a ci drudzy pogardliwie mówią o tych pierwszych. Toksyczność ich wzajemnych relacji jest znacząca15 – również w przypadku mieszkańców osiedli bloków grodzonych lub niegrodzonych (A.
Wołk, 2012). Co również jest ważne, to że konflikt tego typu jest bardzo szkodliwy dla rozwoju Polski, która znajduje się nadal na etapie odbudowy państwa, społeczeństwa oraz gospodarki po około stu siedemdziesięciu latach kolonizacji, w tym tzw. zaborów.
W „idealnym mieście socjalistycznym”, promowanym relatywnie bezkrytycznie w publikacjach naukowych oraz nienaukowych (EC, 2019), każda klasa społeczna mieszkać powinna w budownictwie wielorodzinnym, żeby, z jednej strony, osiągnąć ideał równości społecznej, gdzie wszyscy mieszkańcy mają podobnie małe mieszkania, a z drugiej strony, maksymalnie ograniczyć fizyczną wielkość miasta; to w celu zminimalizowania wszystkich kosztów życia16, często nie zważając prawie w ogóle na to, jak ta minimalizacja wpływa na jakość życia. Przydzielanie małej ilość przestrzeni mieszkaniowej i rekreacyjnej każdemu
15 Mniej zamożni mieszkańcy miasta korzystają z określeń, takich jak „księżniczka” i „jaśnie pan”, aby wyrazić dezaprobatę lub złość wobec wyższego poziomu zamożności innych mieszkańców miasta lub suburbiów. Historia skrajnych nierówności ekonomicznych w Europie z uporem odzywa się w mieście.
16 Minimalizm ma być integralną częścią europejskiego socjalizmu – socjalista ma być minimalistą.
Minimalizm ma zapewnić dostępność zasobów dla wszystkich obywateli Europy i reszty świata.
17
gospodarstwu domowemu określane jest oficjalnie mianem „racjonalnego gospodarowania ziemią” – czego logiczną odwrotnością jest: „nieracjonalne gospodarowanie ziemią”. Tutaj wniosek ma być następujący: duża ilość przestrzeni życiowej jest traktowana więc jako coś nieracjonalnego, lub po prostu nierozsądnego. Statystyczny obywatel, jeżeli jest racjonalny, powinien zajmować mało przestrzeni mieszkaniowej i rekreacyjnej. Stąd jednostki dążące do posiadania więcej niż pewne minimum ziemi i ogólnie przestrzeni życiowej są potępiane jako marnotrawne, burżuazyjne i nierozsądne. Pogląd ten wywodzi się częściowo z nadużyć rodzin królewskich, szlachty, fabrykantów i innych potężnych interesantów przez tysiące lat historii ludzkości. Nadużycia te wygenerowały tak wyjątkowo mocną niechęć do ludzi zamożnych ze strony wielu osób generalnie niezamożnych, że dzisiaj wielu ludzi „mniej zamożnych” jak i wielu działaczy społecznych konsekwentnie zwalcza wszelkie przejawy zamożności, szczególnie w Europie. Wielkość mieszkania czy też domu i także posiadanie samochodu stanowi jedno z pól walki między zamożniejszymi gospodarstwami domowymi a socjalistycznymi działaczami, którzy ciągle dążą do utworzenia społeczeństwa „idealnie równego”, czyli takiego, gdzie nie ma książąt, szlachty, fabrykantów, ani burżuazji, czyli klasy średniej zamożniejszej niż poziom relatywnie małego mieszkania w blokach – przy tym nieogrodzonych – w imię stworzenia „egalitarnej wspólnoty” opartej na wartościach socjalistycznych wypracowanych przez ostatnie 150 lat (L. Pelleteret, 2021).
Przegląd hipotez europejskiego, idealnego miasta socjalistycznego znaleźć można w pracy M. Grabkowskiej (2017). Cała idea miasta socjalistycznego, którego nazwa jest nadal drażniąca dla wielu Polaków, określana jest od około dwudziestu lat mianem miasta zrównoważonego, gdzie zrównoważenie miasta de facto oznacza możliwie jak największe ograniczenie budownictwa jednorodzinnego w dużych regionach miejskich. Tzw. miasto zrównoważone nie jest wierną kopią idealnego miasta socjalistycznego, ale jego nowym, ulepszonym wydaniem17. Gdyby dążyć tu do eliminacji nazwy „miasto socjalistyczne” z dyskursu na temat formy miasta, to można by również zastosować nowszą nazwę miasto postmodernistyczne lub też ogólnikowo miasto przyszłości. Obie te nazwy funkcjonują w dyskursie urbanistycznym, naukowym i medialnym od kilkunastu lat, gdzie to cały aspekt socjalizmu został usunięty z debaty, aby nie urazić wrażliwości wielu odbiorców18. Cechy miasta socjalistycznego, które pozostają w nowszych wersjach miasta bloków, to bloki same w sobie, de facto wymuszona wspólnota, minimalna moc decyzyjna mieszkańca19 w ważnych sprawach dotyczących budynku, w którym mieszka (np. remonty), brak prywatnej
17 Oczekiwania socjalistów ciągle rosną, szczególnie w Europie Zachodniej, od lat przywykłej do wygody.
18 Podobna sytuacja ma miejsce w Chinach, gdzie obecnie budowane jest kilka dużych miast przyszłości uwzględniających elementy socjalizmu, kapitalizmu, postmodernizmu i supernowoczesnej ekologii.
19 Najlepszym przykładem braku mocy decyzyjnej mieszkańca bloku jest decyzja, kiedy będzie włączone ogrzewanie w bloku. Mieszkaniec bloku musi cierpliwe czekać, aż zarząd osiedla zadecyduje za niego.
18
ziemi, w formie własnego ogródka20, garaż osiedlowy zamiast prywatnego, brak kontroli nad tym, co się dzieje w jego budynku, dlatego że cały budynek nie należy do niego i wiele innych cech, które silnie ograniczają niezależność i samodzielność mieszkańca, który jest uzależniony od woli innych mieszkańców bloku – to jest sedno miasta socjalistycznego.
Urbaniści i ich współpracownicy akademiccy pragną wymusić ideę miasta socjalistycznego, żeby miasto nie powróciło do epoki szlachty i fabrykantów, którzy zazwyczaj sprzeciwiali się idei równości społecznej oraz aby miasto nie generowało wysokich kosztów utrzymania poprzez duże skrócenie odległości do pracy, sklepu, lekarza, fryzjera i innych miejsc, dokąd większość ludzi często przemieszcza się. Minimalizm ma stanowić nowe motto mieszczan.
W praktyce, skrócenie odległości oznacza wielofunkcyjność terenów miejskich – gdzie na osiedlu jest sklep, lekarz, fryzjer i nawet miejsce pracy mieszkańca. Nowoczesne miasto w XXI wieku w Europie ma być miastem, gdzie mieszkaniec prawie wszędzie idzie pieszo lub jedzie autobusem lub tramwajem. Mieszkaniec ma także nie posiadać dużo przestrzeni na własność – ma obniżyć swoje oczekiwania w imię obniżenia kosztów życia w mieście.
W pracy M. Meissner (2019) przedstawiony jest przegląd prac dotyczących minimalizmu.
Najnowszym przykładem minimalizmu w Krakowie jest „Miasto w Mieście”, nowe osiedle powstające w etapach, blisko Ronda Ofiar Katynia (Internet: mieszkajwmiescie.pl).
Osiedle to budowane jest pod kątem mieszkańców, którzy chcą oddać znaczną część swojej mocy decyzyjnej w imię korzyści wynikających z bycia częścią większej wspólnoty, a takie korzyści faktycznie istnieją. Teoretycznie, można nawiązać relacje z sąsiadami, dlatego że mieszkają kilka metrów obok. Teoretycznie, można zostawić dzieci u sąsiadów, bo ich się poznało dobrze. Teoretycznie, mieszkaniec nie musi osobiście dbać o jego budynek, dlatego że zarząd osiedla zrobi to za niego. Teoretycznie, mieszkaniec mieszka, tak jakby w hotelu, gdzie może liczyć na to, że ktoś inny zrobi wszystkie ciężkie, fizyczne prace za niego: np.
utrzymanie systemu kanalizacji i ogrzewania, naprawy dachu, sprzątanie dookoła budynku, koszenie trawy oraz inne prace. Teoretycznie, mieszkaniec bloku „nie musi robić nic, tylko mieszkać”. To wygoda ma być największą zaletą zamieszkania na osiedlu socjalistycznym.
W pewnym sensie – wygoda człowieka jest zawsze dominującym czynnikiem w decyzji mieszkaniowej. Jednak druga strona takiego stylu życia jest taka, że mieszkaniec osiedla bloków nie ma prawa decydować o wielu rzeczach, lub proces decyzyjny jest dla niego na tyle uciążliwy, że wielu mieszkańców rezygnuje z udziału w nim. Instalacja ławki przed blokiem może zająć kilka lat, a wymiana domofonu kilka miesięcy. Mieszkaniec ma się po
20 Brak ogródka oznacza brak możliwości rekreacyjnych, typu rodzinny grill lub urodziny na trawniku przy własnym domu. Mieszkaniec bloku zawsze musi gdzieś iść lub jechać, żeby zrealizować plan rekreacyjny, również ponosząc bezpośrednie i pośrednie koszty takiego przedsięwzięcia. Wielu mieszkańców bloków preferuje akurat taki styl życia, jednak wielu innych mieszkańców preferuje inny styl życia, który nie jest możliwy przy dużym deficycie domów jednorodzinnych i szeregowych w większych miastach Polski.
19
prostu pogodzić z tego typu problemami. Jeżeli jego blok został pobazgrany przez wandali, to mieszkaniec ma się z tym pogodzić na kilka miesięcy albo kilka lat. Jeżeli ktoś rzuca śmieci na trawnik, to mieszkaniec ma to przemilczeć – ma udawać że to się nie dzieje.
Mieszkaniec ma nie decydować o wielu rzeczach – ma być bierny. A wszystko to w imię idealnego miasta socjalistycznego, którego idea wymaga licznych wyrzeczeń. Jednak jest jeszcze trzecia strona miasta socjalistycznego: obojętność mieszkańca wobec jego miejsca zamieszkania (np. osiedla). Po wielu latach udawania, że problemy nie istnieją – powoli mieszkaniec staje się obojętny na osiedlowy bałagan. Osiedle de facto nie należy do niego.
Bloki nie należą do niego. Mieszkaniec więc nie musi dbać o swoje lokalne środowisko mieszkaniowe – może pozostać idealnie obojętny21.
Oprócz pracowników naukowych, także miejscy aktywiści promują socjalistyczny styl życia w miastach polskich i nie tylko – w oparciu o argument przeludnienia. Argument ten jest bardzo prosty – w Polsce nie ma miejsca na rozbudowę miast, więc Polacy powinni się – tzn. muszą się – zadowolić małymi mieszkaniami w blokach – i tam powinni chętnie tworzyć ekologiczne wspólnoty cechujące się dosyć niskimi oczekiwaniami materialnymi i innymi ideałami socjalizmu, minimalizmu i również anty-rozwoju (V. Zozulakova, 2016).
Każdy, kto nie jest miejskim socjalistą – jest de facto wrogiem miasta – wrogiem dobrego społeczeństwa i ogólnie mówiąc tkwi w błędzie. Własność prywatna oraz prywatna kontrola nad nieruchomościami postrzegana jest jako duże zło, które należy na różne wyrafinowane sposoby zwalczać. Pogląd ten stanowi zwykle do pewnego stopnia reakcję na nadużycia kapitalizmu, które aż do 1945 r. gnębiły mieszkańców miast, szczególnie wielkich miast, takich jak Londyn, Paryż, Hamburg i Nowy Jork22. Pamięć XIX wieku oraz karygodnych warunków mieszkaniowych klasy robotniczej w tej epoce motywuje dziś wielu aktywistów i badaczy społecznych do hurtowego potępienia własności prywatnej. Miasto tylko bloków ma przynajmniej ograniczać wielkość posiadłości jednostki – nawet jeżeli już dzisiaj nie jest w stanie prawnie zakazać własności prywatnej. Jednak hurtowe potępienia, lub hołdy, zwykle bywają błędne. Obiektywna nauka wymaga mocno pogłębionej analizy, nie tylko częściowej analizy, albo analizy opartej głównie o ideologię. Przeludnienie w Polsce nie
21 Idealna obojętność stanowi jedną z fatalnych wad socjalizmu, dlatego że prowadzi do zaniedbania prawie wszystkiego w życiu. Właściciel domu dba o dom. Właściciel firmy dba o firmę. Gospodarz dba o zagrodę.
Socjalista żyje obojętnością. Jest to szczególnie widoczne w krajach, które nie były suwerenne przez długi okres czasu, tak jak np. Polska. Brak suwerenności politycznej często niszczy motywację do budowy kraju i dbałości o mienie własne i publiczne, a socjalizm jeszcze dodaje się do ogólnego przeczucia, że nie warto o nic dbać, ani nic rozwijać. Socjalizm gra tutaj rolę uzupełniającą, ale również może być głównym powodem obojętności i niedbałości o wyniki. Niedbałość jest również ważnym czynnikiem kulturowym, przykładowo w krajach śródziemnomorskich, co bywa tematem „zakazanym” w naukach społecznych, tak aby nie urazić uczuć mieszkańców tego regionu. Przykładowo, Portugalia jest w Unii Europejskiej już dwa razy dłużej niż Polska, a poziom życia nie jest wyższy. Inne państwa śródziemnomorskie natomiast regularnie bankrutują.
22 Warszawa przedwojenna nie była wyjątkiem: w mieście mieszkało wówczas około 20 tys. bezdomnych, przynajmniej tylu widniało w oficjalnych, państwowych rejestrach liczby bezdomnych (M. Rodak, 2011).
20
istnieje dzisiaj i argumenty oparte o tego rodzaju problem są po prostu fałszywe. Polska w XXI wieku wręcz powoli traci ludność – na co wskazuje każda prognoza (GUS, 2014, B.
Zasępa, 2015). Państwo polskie posiada na tyle duże terytorium, że jest w stanie zapewnić wysoki standard mieszkaniowy swoim obywatelom, ale wymagało by to odejścia w dużym stopniu od mentalności socjalistycznej, co jest nadal nie do przyjęcia dla socjalistycznych aktywistów w Polsce i ogólnie w całej Europie. Ich zdaniem, nowe miasto europejskie musi być miastem bloków, parków oraz transportu zbiorowego (EC, 2018). To, czy faktycznie istnieje taka konieczność zakotwiczona w realnych uwarunkowaniach klimatycznych lub demograficznych nie jest prawie nigdy debatowane w środowiskach aktywistów. Ma być to raczej fakt, który musi być bezkrytycznie akceptowany przez naukowców i społeczeństwo.
Marzenie o mieście bloków jest opisane w szczegółach w pracy W. Graham’a (2016).
Dokument, w którym szczegółowo zilustrowana jest wizja miasta europejskiego, to stustronicowy tekst Unii Europejskiej pt. Miasta przyszłości: wyzwania, wizje i perspektywy (2011). Już na okładce tego obszernego dokumentu widnieją bloki mieszkaniowe; to ma być współczesny, europejski ideał „miasta bez domów jednorodzinnych”. Socjalizm w Europie wydaje się być tak mocno zakorzeniony, że wielu Europejczyków już nie umie go dostrzec i traktuje jako zjawisko naturalne. Podobnie jest też w przypadku mieszkalnictwa – wielu Europejczyków, w tym również Polaków, nie wyobraża sobie miasta bez bloków.
Analiza socjalizmu europejskiego oraz radzieckiego i upadku tego drugiego jest bardzo szczegółowo przedstawiona w dwustustronicowej pracy autorów W.P. Cockshott’a i A.
Cottrell’a (1993) pt. Towards a New Socialism, gdzie badacze argumentują, że socjalizm europejski jest bardziej doskonały, niż komunizm byłego ZSRR. Dla wielu Polaków, słowo socjalizm kojarzy się głównie z okresem kolonizacji radzieckiej. Ale ogólnie w Europie, słowo to stanowi pewien kod społeczny od stu pięćdziesięciu lat, który dzisiaj przekłada się na konkretne idee, programy gospodarcze oraz formy miasta i transportu. Autorzy także omawiają wdrażanie socjalizmu w UE w nowszej pracy (P. Cockshott i in., 2010). Niektórzy francuscy badacze idą o krok dalej i promują koncepcję anty-rozwoju, po polsku zwanego również czasem post-rozwojem, co nie do końca oddaje znaczenie francuskiego terminu décroissance (ang. degrowth). Według teorii anty-rozwoju, zbliża się granica rozwoju na Ziemi, więc chcąc funkcjonować dalej na tej planecie (Ziemi) należy obniżyć oczekiwania społeczeństwa i wymusić bardzo ekologiczny styl życia, czyli generowanie prądu rowerem domowym, zbieranie wody deszczowej do butelek, likwidacja pojazdów na rzecz ruchu pieszego oraz produkcja własnych warzyw23. W czasach globalnego ocieplenia, pomysły
23 Inne pomysły w nurcie anty-rozwoju, to likwidacja produkcji wołowiny, która pochłania ogrom wody, wymiana używanych ubrań zamiast kupowania nowych i ograniczenie korzystania ze sprzętu AGD/RTV.
Wielu ludzi na świecie nadal liczy na technologiczne przełomy, który umożliwią uniknięcie wyrzeczeń.
Przykładem takiego przełomu to energia z fuzji jądrowej zamiast korzystania z reaktorów nuklearnych.
21
anty-rozwoju mogą nie być aż tak bardzo radykalne. Lecz pomysł obniżenia oczekiwań społeczeństw jest dla bardzo wielu ludzi koncepcją przytłaczającą, co przyczynia się do bardzo powolnej adopcji pro-ekologicznych stylów życia na świecie.
Elementy teorii anty-rozwoju omawiane są w pracy J.S. Vandeventer’a i in. (2018), podczas gdy potrzeby energetyczne ludzi w kontekście anty-rozwoju omawiane są w pracy R. Gunderson’a i in. (2018). Znacznie mniej radykalny element anty-rozwoju, który należy również do nurtu tzw. rozwoju zrównoważonego, to zastąpienie lotów krótszych niż cztery godziny super-szybkimi pociągami, które generują mniej zanieczyszczenia, degradującego środowisko naturalne, jednocześnie tworząc więcej miejsc pracy (X. Sun i in., 2017). Inny kandydat do likwidacji, to statki wycieczkowe, które generują dużo więcej zanieczyszczeń powietrza, niż ruch samochodowy, a podstawą ich istnienia jest, można by argumentować, hedonistyczny popyt na zbędną rozrywkę na morzu. Do pewnego stopnia, istnienie statków wycieczkowych w XXI wieku stanowi dowód rzeczowy różnicy między oczekiwaniami a potrzebami człowieka (GAO, 2000, R. Klein, 2009, F. Abbasov i in., 2019). Można by też argumentować, że tak naprawdę nikt nie ma rzeczywistej potrzeby korzystania ze statków wycieczkowych, które stanowią bardzo toksyczny dla środowiska naturalnego kaprys klasy średniej i wyższej. Podobnie można by krytykować turystyczny ruch lotniczy jako w pełni zbędny i toksyczny dla przyrody Europy oraz innych części świata. Czy ktoś faktycznie musi lecieć na urlop samolotem? Wśród Szwedów istnieje dziś nawet koncepcja „wstydu latania” – w języku szwedzkim flygskam – to w zakresie ich interpretacji anty-rozwoju.
Jednakże klasa średnia w innych krajach zazwyczaj nie chce wstydzić się latania, dlatego że obniżyło by to jej poziom wygody i oczekiwań wobec życia – a są to rzeczy dla niej fundamentalnie ważne, wpływające na większość decyzji w jej życiu.
Aby omówić warunki mieszkaniowe klasy średniej, należy najpierw określić, co to jest klasa średnia. Definicja „klasy średniej” różni się między krajami z prostego powodu – to co jest „średnie” w jednym kraju, może być „nie średnie” w innym kraju (A. Banerjee, E. Duflo, 2008). W licznych krajach, definicja „klasy średniej” odnosi się po prostu do
„braku ubóstwa”, a nie długiej listy wygód, oczekiwań i roszczeń zwykle kojarzonych z krajami zamożnymi (D. Darbon, 2012). Brak pralki może być „do przyjęcia” dla klasy średniej w jednym kraju – a w innym już nie. Jednak brak pralki automatycznej – a brak elektrycznej suszarki do ubrań – to już są dwie bardzo różne sprawy, gdzie przykładowo Polacy nie chcą funkcjonować bez pralki automatycznej, ale suszarki elektryczne traktują jako całkowicie opcjonalne. Inne przykłady różnic pomiędzy krajami pozornie podobnymi pod kątem poziomu rozwoju przedstawione są na przykładzie wyposażenia w sprzęt AGD oraz RTV w dwóch pracach L. Cabezy i in. (2018). Podobna sytuacja dotyczy wielkości mieszkań i domów w miastach. Polska klasa średnia mieszka często w dużych blokach, w
22
mieszkaniach zazwyczaj mniejszych niż 80 m2, co sprawia iż jej warunki mieszkaniowe, w tym ważnym zakresie, nie są porównywalne do warunków mieszkaniowych jej analogu w Europie Zachodniej, gdzie metraże są zazwyczaj 50% większe (S. Nicol i in., 2015). Klasa średnia w Chinach, natomiast, zwykle również mieszka w blokach, gdzie mieszkania są podobnej wielkości, co w Polsce (Q. Ren i R. Hu, 2016). Ten aspekt klasy średniej polskiej i chińskiej jest porównywalny, mimo iż Polska i Chiny są krajami różniącymi się mocno od siebie. Bardziej liczne różnice niż podobieństwa sprawiają, iż dosyć trudno jest mówić o jednej globalnej klasie średniej, a pomimo tego, w literaturze naukowej o niej często się mówi (U. Dadush i S. Ali, 2012, H. Koo, 2016). Media oraz firmy też często korzystają z tego to określenia (R. Lung i D. Batbold, 2017). Określenie „globalna klasa średnia” jest użytecznym uproszczeniem wyjątkowo złożonego zjawiska wymagającego jednocześnie wieloaspektowej analizy i pragmatycznych uogólnień. Powyżej wspomniane rozbieżności mają wpływ na dyskusję na temat klasy średniej na świecie i będą bardziej szczegółowo omówione w dalszych rozdziałach pracy. W praktyce zwykle nie da się uniknąć pewnych rozbieżności w definicjach pojęć stosowanych w mocno różniących się regionach świata – a czasami nawet w różnych regionach tego samego kraju. Stąd analizy międzynarodowe są z natury rzeczy skomplikowane i zwykle generują złożone wyniki, które nie są do końca porównywalne pomiędzy krajami, lecz jednak użyteczne na pewnym poziomie.
W trakcie analizy literatury światowej w niniejszej pracy badano również literaturę polską na temat polskiej klasy średniej oraz jej potrzeb mieszkaniowych. Zauważono, że istnieje ogromny niedobór polskiej literatury na te tematy. Podobny problem występuje w literaturze w innych krajach Europy Środkowej i Europy Wschodniej – przynajmniej tej publikowanej w języku angielskim. W świetle wyżej wspomnianego wielkiego niedoboru, zdecydowano się na zbadanie tematu potrzeb mieszkaniowych klasy średniej w regionie miejskim Krakowa. Wnioski z niniejszej pracy w znaczącym stopniu dotyczą również wielu innych regionów miejskich w Polsce. Analiza powyższego tematu wydaje się więc być konieczna, ażeby zredukować niedobór literatury polskiej na ten temat. Obecnie analizy potrzeb i oczekiwań mieszkaniowych klasy średniej w Polsce oparte są w dużej mierze na literaturze zagranicznej – nawet wschodnioazjatyckiej. Czas to zmienić. Polscy badacze powinni mieć do swojej dyspozycji większą liczbę opracowań na temat klasy średniej i jej warunków mieszkaniowych, jako że ta klasa powoli staje się silnym filarem nowoczesnej gospodarki polskiej, szczególnie tej opartej na wiedzy. Niniejsza praca stanowi więc próbę częściowego zapełnienia wielkiej luki w literaturze w zakresie polskiej klasy średniej i jej potrzeb mieszkaniowych, dotychczas zapełnianej – przede wszystkim – przez komercyjne ośrodki badawcze, skupiające się na badaniach rynkowych polskiego społeczeństwa.
23 1.2. Układ pracy
Niniejsza praca podzielona jest na pięć rozdziałów. W rozdziale pierwszym podano temat pracy, cel pracy, pytania badawcze, zakres czasowy oraz przestrzenny, podstawowe pojęcia, materiały źródłowe i metody badawcze. Natomiast w rozdziale drugim omówiono problem badawczy w świetle analiz przedstawionych w światowej oraz polskiej literaturze naukowej, począwszy od omówienia warunków mieszkaniowych globalnej klasy średniej i rozwoju urbanizacji według regionów geograficznych, poprzez analizę potrzeb i oczekiwań mieszkaniowych, jak i konfliktów mieszkaniowych, kończąc na dyskusji pojęcia „rozwoju zrównoważonego”, wyrażonego w formie najnowszej wersji miasta socjalistycznego, jako alternatywy dla tradycyjnego (czyli zwartego) miasta europejskiego – czyli miasta przed Le Corbusierem – i rozproszonego miasta amerykańsko-kanadyjsko-australijskiego (masowa suburbanizacja). W rozdziale trzecim omówiono wzrost oczekiwań Polaków w kontekście rosnącego dochodu gospodarstw domowych. Przedstawiono również trendy gospodarcze i dane na temat eksportu polskiego i także transferów finansowych z zagranicy. Rynek dóbr luksusowych i rynek lotniczy wykorzystane są w niniejszej pracy jako wskaźniki rozwoju polskiej klasy średniej. Wskaźniki ekonomiczne są też omawiane w kontekście potencjału finansowego Polaków. Ceny i wielkość domów i mieszkań przedstawione są w świetle siły nabywczej badanej klasy społecznej. Rozdział ten zawiera dodatkowo rozważania na temat automatyzacji, robotyzacji oraz sztucznej inteligencji, które fundamentalnie zmienią rynek pracy w XXI wieku w Polsce i przypuszczalnie na całym świecie. Rynek pracy oczywiście jest determinantem poziomu zamożności i w konsekwencji warunków mieszkaniowych.
W rozdziale czwartym podane i omówione są wyniki ankiety badawczej wykonanej w regionie Krakowa w latach 2017–2019 w świetle danych z innych krajów – omówionych w literaturze naukowej, raportach firm analitycznych oraz dokumentach rządowych. W tym samym rozdziale przedstawiono również oczekiwania mieszkańców w zakresie wielkości mieszkań i domów, cen lokali, poziomu komfortu życia, pracy i transportu w mieście oraz postaw wobec innych mieszkańców, pracy, decentralizacji osadnictwa i także roli rządu w mieszkalnictwie. Na koniec w rozdziale piątym podsumowano wnioski wynikające z badań ankietowych i literatury, jak i przedstawiono odpowiedzi na pytania badawcze postawione w pracy. Omówione zostały też ukryte konflikty klasowe wynikające z różnic w warunkach mieszkaniowych w ww. regionie miejskim Krakowa na tle nierówności ekonomicznych w Polsce oraz mocno zróżnicowanych ścieżek rozwoju regionów miejskich. Koncepcja nowej urbanistyki przedstawiona jest w pracy jako ta najmniej ekstremalna z dotychczasowych form miasta – i która odzwierciedla preferencje mieszkaniowe większości członków klasy średniej. Pełna treść ww. ankiety badawczej zaprezentowana jest w formie załącznika w niniejszej pracy i także w Internecie pod adresem: www.ankietakrakowska.pl (aktywny do
24
stycznia 2022). W kolejnej części pracy przedstawiono cel pracy i pytania badawcze, które odzwierciedlają główne tematy badane w niniejszej pracy. Pytania badawcze są w pracy zorganizowane od poziomu globalnego do poziomu lokalnego – czyli poziomu badanego regionu miejskiego Krakowa.
1.3. Cel pracy i pytania badawcze
Celem niniejszej pracy jest analiza głównych potrzeb i oczekiwań mieszkaniowych ewoluującej klasy średniej w regionie miejskim Krakowa. Cel ten został osiągnięty poprzez odpowiedź na następujące cztery pytania badawcze:
I. Jakie warunki mieszkaniowe posiada globalna klasa średnia?
II. Jakie są główne podstawy ekonomiczne polskiej klasy średniej?
III. Jakie są cechy nowej klasy średniej w regionie miejskim Krakowa?
IV. Jakie są potrzeby mieszkaniowe klasy średniej w badanym regionie?
Niniejsza praca skupia się na regionie miejskim Krakowa w kontekście całej Polski, jednocześnie też uwzględniając bieżących liderów w zakresie warunków mieszkaniowych klasy średniej, przykładowo USA, Kanadę, Nową Zelandię, Niemcy oraz Wielką Brytanię – ale i również kraje rozwijające się w tempie podobnym do Polski (przykładowo Czechy, Węgry, byłe NRD). W pracy często rozpatrywany jest również udział Polski w procesie globalizacji, w kontekście ewolucji klasy średniej w szybko rozwijających się krajach – takich jak Chiny, Indie, Turcja, Indonezja oraz Malezja. Potrzeby mieszkaniowe w regionie miejskim Krakowa są do pewnego stopnia „produktem” szerszej gry rynkowej pomiędzy klasą średnią w Polsce, a klasami średnimi w innych częściach świata. Kraków, jako wielkie centrum outsourcingu, gdzie funkcjonuje już 350 firm zagranicznych, jest bardzo dobrze przygotowany na procesy globalizacji kierujące coraz więcej firm do badanego miasta, co skutkuje coraz wyższą siłą nabywczą jego rosnącej klasy średniej oraz wyższej. Globalny ranking Krakowa w zakresie outsourcingu utrzymuje się w pobliżu dziesiątej pozycji na świecie. Pozycja outsourcingu w Krakowie, na tle innych miast polskich, jest dominująca, co wynika z corocznego raportu publikowanego przez organizację ABSL (2019). Istotność outsourcingu w regionie Krakowa analizowana była już jedenaście lat temu w publikacji dotyczącej interakcji firm zagranicznych z lokalnym środowiskiem społeczno-biznesowym (Micek i in., 2010). Należy tu podkreślić, że outsourcing w Krakowie generuje młodsze pokolenie klasy średniej, czyli to w wieku od 25 do 45 lat. Stare pokolenie klasy średniej w badanym regionie to bardzo często pokolenie lekarzy, profesorów, adwokatów, notariuszy, właścicieli sklepów, hoteli i restauracji oraz zawodów generalnie nie reprezentowanych w
25
gronie zawodów dostępnych w korporacjach finansowo-technologicznych zajmujących się outsourcingiem usług i również produkcji w regionie miejskim Krakowa.
1.4. Zakres czasowy i przestrzenny pracy
Analiza potrzeb i również oczekiwań mieszkaniowych klasy średniej w regionie miejskim Krakowa obejmuje lata 2017–2019, kiedy to autor przeprowadził własną ankietę badawczą wśród pełnoletnich (18+) mieszkańców regionu miejskiego Krakowa. Procesy obserwowane w tym przedziale czasowym są też dziedzictwem sytuacji klasy średniej w dekadach poprzednich, dlatego analiza literatury obejmuje dłuższy okres, zaczynający się już w 1938 r. i wybrane pozycje literatury dotyczące okresów wcześniejszych. Tak ustalony okres badawczy wynika przede wszystkim z tempa rozwoju klasy średniej w Polsce, gdzie najszybszy rozwój miał miejsce w ostatnich trzydziestu latach, którego kulminacja nastąpiła w ostatniej dekadzie. Kluczowym czynnikiem, dodatkowo przyspieszającym rozwój klasy średniej, było wstąpienie Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. Z jednej strony, akcesja bardzo przyspieszyła tempo emigracji z Polski, co wpłynęło bardzo niekorzystnie na rozwój demograficzny kraju i również wpływa dosyć niekorzystnie na dzisiejszy rynek pracy – jednocześnie przyczyniła się do znaczącego wzrostu transferów finansowych od Polaków pracujących za granicą do swoich rodzin w Polsce (P. Kaczmarczyk, 2010, P. Kaczmarczyk, 2018). Dotyczyło to głównie rodzin zamieszkujących wsie i niewielkie miasta. Transfery te były często niewidoczne dla mieszkańców dużych miast, co sprawia, że nie są doceniane jako źródło dochodu w analizach skupiających się na obszarach metropolitalnych.
Ostatnie kilkanaście lat określić można okresem znacząco przyspieszonego rozwoju klasy średniej w Polsce, przynajmniej tej która pozostała w kraju po 2004 r., również dzięki wejściu kilkuset firm zagranicznych, w ramach procesu potocznie zwanego outsourcingiem.
W regionie miejskim Krakowa, firmy outsourcingowe zatrudniają dzisiaj już ponad 70 tys.
pracowników, zwykle na dobrze płatnych stanowiskach w zakresie finansów, informatyki oraz inżynierii (ABSL, 2018). Podczas gdy większość pracowników w outsourcingu to są osoby w wieku 25 do 45 lat, co wyklucza starszą część klasy średniej w badanym regionie, to jest to grupa osób w wieku, kiedy to większość ludzi zakłada rodzinę, kupuje mieszkanie, buduje dom, kupuje samochód, zakłada firmy i także ogólnie bierze aktywny udział w życiu gospodarczym miasta i kraju. Osoby te można nazwać motorem rozwoju ekonomicznego w badanym regionie, co jest niezwykle ważne w świetle emigracji młodych Polaków z kraju.
Zakresem przestrzennym w pracy jest region miejski Krakowa omówiony przez A.
Zborowskiego (2005). Badany region miejski składa się z Krakowa, powiatów ościennych (powiat krakowski, wielicki, myślenicki, proszowicki, chrzanowski, miechowski, olkuski,
