Targalski, Jerzy
Formowanie się miast-państw w
południowej Mezopotamii
Przegląd Historyczny 71/2, 295-323
1980
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
P
R
Z
E
G
L
Ą
D
Y
B
A
D
A
Ń
J E R Z Y T A R G A L S K.I
Formowanie się miast-państw w południowej Mezopotamii
C e le m n in ie js z e g o a r ty k u łu je s t p ró b a p o d s u m o w a n ia d ys k u sji, za p o cz ą tk o w a n e j p rz e z G. C h i 1 d e ’a i d o ty c z ą c e j m e c h a n iz m ó w „ r e w o lu c ji m ie js k ie j” . C h ild e u to żsa m ia ł p o ja w ie n ie s ię m ia s ta z o s ią g n ię c ie m p rz e z d an ą społeczn ość stadium c y w i l iz a c j i 1. A l e E g ip t m a że b y ć a rg u m e n te m na r z e c z t e z y p r z e c iw n e j, g d y ż m ia s to p o w s ta ło ta m d o p ie ro p o u k s zta łto w a n iu s ię d o jr z a łe j o r g a n iz a c ji p a ń s tw o w e j, w w y n ik u ś w ia d o m e j a k ty w n o ś c i w ł a d c ó w ł . A za tem , p a ń stw o n ie oznacza m iasta, choć to o sta tn ie z a w s z e za k ła d a is tn ie n ie p ie r w s z e g o . P r o p o n o w a n o n a w e t u ściślen ie lu b za s tą p ie n ie o k r e ś le n ia C h ild e ’a b a r d z ie j o d p o w ia d a ją cym r z e c z y w is to ś c i te r m in e m — „r e w o lu c ja p a ń sitw o w e j” *.
W p o łu d n io w e j części M e z o p o t a m ii W ię k s z e j, a w ię c w B a b ilo n ii (S u m er j A k a d ) i w H u zy s ta n ie, p a ń s tw a p ie r w o tn e b y ły w y łą c z n ie m iastam i. D la te g o też o b a p o ję c ia b ędą u ż y w a n e w y m ie n n ie na o z n a c ze n ie te g o sam ego zja w is k a . D ziś ju ż zresztą w ie m y , że m ia s to -p a ń s tw o n ie b y ło cech ą c h a r a k te r y s ty c z n ą j e d y n ie d la ś w ia ta k la s y c z n e g o le c z p o d s ta w o w ą fo r m ą ż y c ia z b io r o w e g o w c ze s n y c h sp ołe czeń stw k la s o w y c h od E u fra tu p o In d u s *.
W p rz e d s ta w io n e j p o n iż e j d y s k u s ji n ie c h o d zi te ż o p ró b ę s fo r m u ło w a n ia u o g ó ln io n e j t e o r ii p o c h o d zen ia ty c h d w u in s ty tu c ji s p o łe c z n y c h 5, p o n iew a ż, ja k się w y d a je , u k s z ta łto w a ły się on e z w ie lu ró żn y c h p rz y c z y n , z a le ż n ie od czasu i m ie js c a p o w s ta w a n ia *. P rz e d m io te m r o z w a ż a ń p o zo s ta ją je d y n ie m e c h a n izm y u rb a n iza cji, k tó r a m ia ła m ie js c e w M e z o p o ta m ii i d o p r o w a d z iła d o w y ło n ie n ia się e s te ty c zn e g o system u te o k r a ty c z n e g o , tj. ta k ie j stru k tu ry p a ń s tw o w e j, w k tó r e j c e n tra ln ą w ła d z ę p o lity c z n ą i g o s p o d a r c z ą s p ra w o w a ła , za p o ś r e d n ic tw e m o r g a n i za cji ś w ią ty n n e j, w a r s tw a kapłań ska.
N a le ż y o d d z ie lić z a g a d n ie n ie p o w s ta n ia p a ń stw w tó rn y c h , k tó r e p o ja w iły się pod n a cis k ie m (w o jn a ) lu b w p ł y w e m (np. w y m ia n a ) ju ż is tn ie ją c y c h o rg a n izm ó w , od p ie rw o tn y c h . N a te r e n ie S u m eru w y s tę p o w a ły o b ie k a te g o r ie a le nas in t e r e suje t y lk o n a jstarsza , d la te g o te ż p a ń s tw a , k tó r e u fo r m o w a ły s ię w I I I ty s ią c leciu , ja k U m m a , b ąd ź L a g a s z, n ie b ę d ą o m a w ia n e .
G. C h ild e7 w y r ó ż n ił, n a p o d s ta w ie m a te ria łu m ez a p o ta m s k ieg o , 10 cech p o d s ta w o w y ch , k tó r e m ia ły c h a r a k te r y z o w a ć m ia sto. S k ła d a ły s ię na n ie: lic zb a lu dności <7— 2 0 ty s.), p e łn o c za s o w a s p e c ja liz a c ja je j części w za w o d a c h p o z a r o l
1 G. C h i l d e , Th e U rb a n R e v o lu tio n , „T o w n P lan in g R e v ie w " t. X X I , 1950, nr 1;
t e n ż e . S o c ia l E v o lu tio n , Lon d on 1951, s. 161.
1 H. F r a n k f o r t , T h e B łrt/ι о/ C ivilisa tion ln the N ea r East, N e w Y o rk 1956, s. 97.
* G. B u c c e l l a t l , T h e „U rb a n R e v o lu tio n ” in a s o c io -p o litic a l p erspective, „M esopo tam ia” t. X , 1975, s. 20.
* P or. W. M . M a s s o n , E konom ika i s ocja ln y } s tro j d riew n ich obszczestw, Lenin grad
1976, s. 147.
* Th e E a rly State, red. J. M. C l a e s s e n , P. S k a l n i k , Hague 1978. ' L. K r ä d e r , F o rm a tio n o f the Sta te, N e w Y o rk 1968, s. 106. ’ G. C h i l d e , T h e U rban R e v o lu tio n , s. 11.
n iczy c h w za m ia n za p r z y d z ia ły w y d a w a n e p rz e z ś w ią ty n ię lu b p ałac, sp ełn ia ją c e r o lę cen tru m a k u m u la c ji n a d w y ż k i, g ro m a d z o n e j d z ię k i ś w ia d c z e n io m p och o d zą cy m o d sp o łeczeń s tw a r o z w a r s tw io n e g o k la s o w o , w k tó r y m w ię ź te r y to r ia ln a za stą p iła z w ią z k i o p a rte na p o k r e w ie ń s tw ie . D a le j n a le ż a ły tu : m o n u m en ta ln e b u d o w n ic tw o p u b liczn e, p ism o, r o z w ó j nau k ścisłych, sztuka n a tu ra lis ty c zn a i han d e l d a le k o s ię żn y . W p ó ź n ie jsz y c h p o le m ik a c h z a k w e s tio n o w a n o w s z y s tk ie w y m ie n io n e k r y te r ia , b ą d ź ich g ru p y , a n a w e t z r e z y g n o w a n o z p ró b osta te czn eg o z d e fin io w a n ia m ia s t a 8. R. M c С A d a m s p o d k re ś la ł, że p ro b le m e m b a d a w c zy m w in n a b y ć n ie t y le istota m iasta, co p roces, k tó r y doń d o p r o w a d z ił, a w ię c d zia ła n ie zesp ołu fu n k c jo n a ln ie p o w ią z a n y c h c z y n n ik ó w u r b a n iz a c y jn y c h 9. M im o to is tn ie je p o trzeb a o k re ślen ia te g o zjaw iiska ch o ćb y ro b o c zo i s p ro w a d ze n ia go do ja k n a jp ro s ts ze g o i e la s ty c z n e g o u m o w n e g o k ry te r iu m .
W ię k s zo ś ć d y s k u ta n tó w n e g u je o b e c n ie zn a c ze n ie z e w n ę trz n y c h i fiz y c z n y c h cech m ie js k o ś c i, ja k m u ry o b ro n n e lu b ok reślo n a lic zb a lu dn ości, na k o rzy ść in s ty tu c ji sp ołeczn ych , o r o z w o ju k tó r y c h ś w ia d c z y obecn ość w ła d z y p o lity c z n e j i b iu r o k ra c ji. W y d a je się jed n a k , że w w a ru n k a ch M e z o p o ta m ii I V ty s ią c lec ia b ę d z ie m ożn a p o g o d zić , p r z y n a jm n ie j w p e w n y m stopn iu, ob a p o d e jścia , u w z g lę d n ia ją c, że k ry te r iu m o k re śla ją c e m ia sto m u si ta k ż e d e fin io w a ć p ań stw o.
R o z w ó j g o sp o d a rczy, a z n im w z r o s t s p e c ja liz a c ji i p o d zia ł p ra c y czy n ią n ie o d z o w n y m a p a ra t u rzęd n ic zy . B iu ro k ra c ja k o n tro lu je a k u m u la c ję , p r z e p ły w in fo r m a c ji, p o z w a la w r e s z c ie (w sposób m a k sy m a ln y ) w y k o r z y s ta ć d o s tęp n e śro d k i i lu d z k ie zd oln ości. J eśli ilość in fo r m a c ji p rz era s ta m o ż liw o ś c i p rz y s w a ja n ia je d n e g o c z ło w ie k a , w te d y są o n e ig n o r o w a n e lu b p o ja w ia się d ru ga i trz e c ia osoba s p ełn ia ją ca r o lę k o o r d y n a t o r a 10. D z ię k i tem u ro zra s ta się a p a ra t p o d e j m o w a n ia d e c y z ji, a w ię c w ła d z y . P a m ię ta ć n a leży, że lic zb a a g en d r z ą d o w y c h za leżn a je s t o sta teczn ie n ie od w ie lk o ś c i zasobu in fo r m a c y jn e g o , k t ó r y trze b a p r z e t w o r z y ć w d e c y z j e11 le c z od s y tu a c ji i zja w is k , k tó re p o w o d u ją je g o w zrost. M o żn a je d n a k p o w ie d z ie ć , że r o z m ia r y i stru k tu ra b iu r o k ra c ji, tj. lic zb a i h ie ra rc h ia p o z io m ó w d e cy d o w a n ia je s t w y z n a c z n ik ie m stopn ia k o m p le k s o w o ś c i sp o łe c z e ń s tw te g o reg ion u .
J. S t e w a r d12 z w r ó c ił u w a g ę, że w p ro ces ie fo r m o w a n ia się p a ń s tw a w y stęp u ją t r z y k o le jn e p o z io m y in t e g r a c ji s p o łe c z n o -k u ltu ro w e j: je d n a lu b k ilk a r o d zin , je d n a lu b k ilk a w io s e k i p a ń stw o, tj. s p o łe cz eń s tw o , w k tó r y m ro d z in y , w s p ó ln o ty w ie js k ie i in n e z g ru p o w a n ia sp ołeczn e w c h o d zą w e w z a je m n ą zależn o ść i łączność. O p ie ra ją c s ię n a te j k o n c e p c ji G. J o h n s o n z d e fin io w a ł p a ń stw o ja k o s p o łeczeń stw o r e g u lo w a n e p r z e z zr ó ż n ic o w a n ą i w e w n ę t r z n ie w y s p e c ja liz o w a n ą o r g a n iz a c ję p o d e jm o w a n ia d e c y z ji, k tó ra m a s tru k tu rę z ło ż o n ą p r z y n a j m n ie j z trze c h h ie ra rch ic zn y c h p o z io m ó w . M o żn a je z a o b s e r w o w a ć ta k ż e w o r g a n iz a c ji a d m in is tr a c ji, s k ła d a ją c e j się z trze c h k a te g o r ii o s ie d li: w si, m ia s te czk a i m iasta. T rz e m p o zio m o m p o d e jm o w a n ia d e c y z ji o d p o w ia d a ją b o w ie m tr z y ty p y lu d zk ich siedzib, g d y ż r o z m ia r y d a n e j m ie js c o w o ś c i są ściśle z w ią z a n e i p ro p o r c jo n a ln e do lic z b y lu d n o ści, k tó r a j e za m ies zk u je. W ie lk o ś ć zaś t e j potpulacji za leżn a je s t p r z e c ie ż od ilo ś c i r ó ż n y c h d zia ła ń p r o w a d z o n y c h w je d n y m m iejscu .
• M. H a m m o n d , T h e C ity * in th e A n c ie n t W orld, C am bridge Mass. 1972, s. 6—9.
• R . M c C A d a m s , Th e E v o lu tio n o f U rban S ociety . E a rly M esopotam ia and P r e
h is to ric M e x ic o , N e w Y o rk 1966, s. 11.
■· H. W r i g h t , T h e A d m in istra tion o f R u ra l P rodu ction in an E a rly M esopotam ian
T ow n , A n n A rb o r 19β?, s. 3 nn.
u H. W r i g h t op. cit., s. 4 oraz G. J o h n s o n , L oca l E xch an ge and E a rly State
D e v e lo p m e n t in S ou th w estern Ira n , A n n A r b o r 1Í73, s. 1—16.
11 J. S t e w a r d , Le vels o f S o c io c u ltu ra l In te g ra tio n , an O pera tion a l C on cep t, [w :] J.
M IA S T A - P A N S T W A W M E Z O P O T A M II
297
np. w y ro b u n a rzę d zi, c e ra m ik i, b u d o w n ic tw a , k ie r o w n ic tw a p o lity c z n e g o i g o s p o d a rcz eg o lu b t y lk o u p r a w y r o l i J*.
W ró żn y c h reg io n a c h , n a jc z ę ś c ie j w w y n ik u k o n ce n tra c ji, w y s tę p u ją je d y n ie m ie js c o w o ś c i o ro zm ia r a c h n a jw ię k s z y c h (o k o ło 50 ha i w ię c e j) a le m im o b ra k u d w u p o zo s ta ły ch p o z io m ó w sie ci o s ie d le ń c z e j, ś w ia d c zą one o o s ią g n ię c iu etapu m ia s ta -p a ń s tw a . G d zie in d z ie j z n ó w g łó w n e ce n tra b y ły m n ie js z e (o k o ło 20— 25 h a ) le c z obecn ość za le żn y c h od n ich m ia s te c z ek i w io s e k r ó w n ie ż w s k a z u je na is tn ie nie p ań stw a.
Liczba osiedli w poszczególnych kategoriach wielkości !
Region
Wioska Miasteczko Miasto
do 6 ha 7— 9 ha 1 0 -1 5 ha 16— 19 ha 20—25 ha ok. 50 ha i powyżej Suzjana 44— 51 2 —0 1—2 1 Ur/Eridu 2 1 1 ‘ Dijala o k .152 11 4 1 Uruk 17 3 1
Ź r ó d ło : G. Johnson, Local Exchange and Early State Development in Southwestern Iron, Ann Arbor 1973, tab. 17* G. Johnson, H. Wr i g h t. Population* Exchange and Early State. Formation in Southwestern Iran, „American Anthro pologist” t. LXXVI7, 1975, nr 2, s. 267; H. Wr i ght , The Administration o f Rural Production an Early Mesopotamians
Town, Ann Arbor 1969, s. 27— 30 : R. M cC Ad a ms , Land Behind Bagdad. A History o f Settlement on the Dlyala Plains,
Chicago 1965, s. 39; t enże. The Vruk Conn try side. The Natural Setting o f Urban Societies, Chicago 1972, s. 18 nn. Dan dotyczące Suzjany pochodzą z wczesnego i środkowego Uruk; dotyczące Ur — 2800 p.n.e., Dijali — 2950—2400 p.n.e Uruk — 3750—3300 p.n.e.
Jak w y n ik a z p o w y ż s z e g o z e s ta w ie n ia , zasad n icze g ra n ic e fu n k c jo n a ln e d la w io sk i, m ia steczk a i m iasta, w y z n a c z a ją p r z y ję t e w ta b e lc e r o z m ia r y p o w ie r z c h n i za b u d o w a n e j. G d y b y b y ło in a c z e j, r o z r z u t o s ie d li w e d łu g ich w ie lk o ś c i b y łb y r ó w n o m ie rn y .
K w e s tią sp orn ą p o z o s ta je n a d a l o s za co w a n ie lic z b y m ie s z k a ń c ó w w e d łu g r o z m ia r ó w p o w ie r z c h n i za b u d o w y . P r z e w a ż a ją d w a sta n ow isk a , k tó r y c h z w o le n n ic y o p ie r a ją się na ty ch sam ych b a d a n ia ch te r e n o w y c h p rz e p r o w a d z o n y c h w e w s p ó ł
czesn ym H u zy s ta n ie: H . W r i g h t14 i G. J o h n s o n15 stosu ją p r z e lic z n ik 200, a R. M c C A d a m s 1· — 100 osób n a 1 ha, b e z w z g lę d u c zy d o ty c z y to ob szaru m ie js k ie g o , c zy w ie js k ie g o . W y d a je się jed n a k , że n a jsłu s zn ie jsz e je s t p o d e jś c ie H. W e i s s a 17, k tó r y w z ią ł p od u w a g ę w ię k s z ą g ęstość za lu d n ie n ia na w s i (w m ia stach b o w ie m w ś ró d z a b u d o w y m ie s z k a ln e j w y s tę p u ją w o ln e p la c e, b u d y n k i p u b lic zn e itp .), i p o zo s ta ją c p r z y p rz e lic z n ik u 2 0 0 osób n a 1 ha z a b u d o w y na ty m ♦erenie, zm n iejs za g o o 40 do 60°/o w o d n ie s ie n iu do p o w ie r z c h n i m ie js k ie j.
U w z g lę d n ia ją c p o w y ż s z e r o z b ie ż n o ś c i i p ro p o z y c je , p r z y s za c o w a n iu w ie lk o ś c i p o p u la c ji, za s to s o w a łe m stosu n ek o d w r o t n ie p ro p o r c jo n a ln y m ię d z y lic z b ą lu dności p r z y jm o w a n ą n a 1 ha a p o w ie r z c h n ią za b u d o w y , w za le żn o ś c i od k a te g o r ii d an ego osiedla. ” G. J o h n s o n , L o c a l Exch an ge, s. 15. 14 H. W r i g h t , op. cit., s. 23. 15 G. J o h n s o n , L o c a l E xch an ge, s. вв. . 11 R. M c C A d a m s , T h e U ru k C oun trysid e, s. 28.
11 H. W e i s s , K ish , t A k k a d and Agade, „Jou rn al o f A m erican O riental S o cie ty ”
Ze s t awi e ni e
Wioska do 6 ha Osiedle protomiejskie
Osiedle miejskie
małe centrum*) | duże centrum
200 osób/ha 180 osób/ha 150 osób/ha | 100 osób/ba
' tj. miasteczko lub miasto w zależności od struktury urbanizacyjnej.
W d y s k u s ji n a d m ec h a n izm a m i ,д-e w o lu c ji m ie js k ie j” p o d k re ś la n o p o c z ą tk o w o zn a c zen ie je d n e g o , za sa d n iczeg o c z y n n ik a , k t ó r y m ia ł u ru ch o m ić p ro ces u r b a n iz a c y jn y . K o le jn o p rz y z n a w a n o p ie rw s z e ń s tw o iryg acja, d zia ła n io m z b r o jn y m i sta n o w i z a g ro że n ia w o je n n e g o , p re s ji d e m o g r a fic z n e j o ra z h a n d lo w i d a lek osiężn em u .
I. R O L N IC T W O IR Y G A C Y J N E
R o lę ir y g a c ji w y s u n ą ł n a p ie r w s z y p ia n K . W i 11 f o g e 1, tw ó r c a t e o r ii d esp o ty z m u o r ie n ta ln e g o i s p o łeczeń stw a h y d ra u lic zn e g o . W e d łu g n ieg o, p o lity c z n y m e ch a n izm p a ń s tw o w y p o ja w ia ł s ię, k ie d y i„p ew n a lic z b a r o ln ik ó w ” , o ż y w io n y c h
p ra g n ie n ie m p o d b o ju p u s ty n n y ch n iz in i r ó w n in , b y ła zm u szon a do p o w o ła n ia u rząd zeń o r g a n iz a c y jn y c h le. In n y m i s ło w y , k o n iec zn o ś ć p la n o w a n ia i k ie ro w a n ia p ra ca m i n a w a d n ia ją c y m i, a n a stęp n ie z a r zą d za n ie i k o n s e r w a c ja s y s te m ó w k a n a łó w w y m a g a ją is tn ie n ia g r u p y w y s p e c ja liz o w a n y c h u r z ę d n ik ó w . Z c za s e m o w i a d m in is tr a to r z y , z r a c ji s p r a w o w a n ia k o n tr o li nad k lu c z o w ą d la sp o łeczeń stw a d z ie d zin ą ży c ia , s ię g a ją po w ła d z ę n a jw y ż s z ą ie. P a ń s tw o w p ra k ty c e s ta je się w ła ś c ic ie le m c a łe j z ie m i u p r a w n e j, p o n ie w a ż r o ln ic tw o h y d ra u lic z n e z a le ż n e jes t od k ie r o w a n e j p r z e z r zą d i p r o w a d z o n e j na dużą s k a lę k o n tr o li w o d n e j. D la te g o też a p a ra t b iu r o k ra ty c z n y , k t ó r y n im k ie r u je , tw o r z y k la s ę a n ta g o n is ty c zn ą w s to sunku do reszity sp o łe cz eń s tw a . P a ń s tw o ta k ie ju ż w s w e j is to c ie je s t desp o ty c zn e .
R ó w n ie ż J. S t e w a r d 20, p o z o s ta ją c y p o d w p ły w e m k o n c e p c ji K . W it tfo g la , u p a tr y w a ł w ir y g a c ji m ec h a n izm s p r a w c z y p o w s ta n ia p a ń s tw a i r o z k w it u c y w i l i za c ji, a za p r z y k ła d t y p o w y u zn a ł M e z o p o ta m ię .
P o p rz e n ie sie n iu się g m in r o ln ic z y c h z e s tr e fy d e s z c z o w e j na r ó w n in y p r a k ty k o w a n o p o c z ą tk o w o ir y g a c ję n a m a łą sk a lę, ja k o z a b e zp ie c ze n ie p r z e d n ie r e - g u la rn o ś c ią o p a d ó w . P r z y k o p a n iu k r ó tk ic h k a n a łó w i s y p a n iu n ie w ie lk ic h g ro b li w y s ta r c z a ła cza sow a i n ie fo r m a ln a k o o p e r a c ja w r a m a ch je d n e j lu b k ilk u w io se k . O k res te n n a z w a ł S t e w a r d „ e r ą fo r m a t y w n ą ” i u m ie js c o w ił ją w e w c z e s n y m i ś r o d k o w y m U b a jd (4800— 4100). N iż e j p o ło ż o n e z ie m ie m ożn a b y ło , zd a n ie m a u to ra, z a g o s p o d a ro w a ć je d y n ie d z ię k i p r o w a d z e n iu p ra c n a w a d n ia ją c y c h na dużą skalę. W y m a g a ło t o za s to s o w a n ia s ys tem u r o b ó t p u b lic zn y c h i s ta łeg o nadzoru , c o z k o le i S tym u lo w a ło r o z w ó j w ła d z y s c e n tr a liz o w a n e j i s a n k c jo n o w a n e j p rz e z r e lig ię , w z w ią z k u z n a d n a tu ra ln y m i u w a ru n k o w a n ia m i zm ia n k lim a ty c z n y c h (d eszcze, p o w o d z ie itp .) o r a z c e re m o n ia m i r o ln ic z y m i. W r e z u lta c ie sp o ś ró d lu d zi w y k o n u ją c y c h fu n k c je a d m in is tr a c y jn e sto p n io w o w y ła n ia ła s ię w a r s tw a k a p ła ń ska. J ed n o cze śn ie p o s zc ze g ó ln e w s p ó ln o ty łą c z y ły s ię w te o k r a ty c z n e p ań stw a
" K . W i 11 f o g e 1, T h e O rie n ta l D espotism , Siew H aven 1957, s. 18.
Tam że, s. 80. 1
M J. S t e w a r d , S om e Im p lica tio n s o f the Sym posium , [w : ] Irrig a tion C ivilizations. A C om p arative Study, red. J. S t e w a r d , W ashington 1955, s. 58—78.
M IA S T A - P A Ň S T W A W M E Z O P O T A M II
299
ir y g a c y jn e21 d a ją c p o c z ą te k „ e r z e r o z k w it u ” . S p o łe c ze ń s tw o u z y s k iw a ło w ię c e j ż y w n o ś c i, co p o w o d o w a ło w z r o s t g ęsto ś ci za lu d n ie n ia i z w ię k s z o n ą p o d a ż s iły r o b o c z e j, a w ię c u m o ż liw ia ło e k s p a n s ję gosp od arczą. Ś w ią ty n ia r o z w ija ła r ó w n ie ż w y tw ó rc z o ś ć , g d y ż k a p ła n i b y li je d y n ą gruipą, k tó ra m o g ła z a p e w n ić n a d w y ż k ę ż y w n o ś c io w ą d la rze m ie ś ln ik ó w . A l e w r a z ze z b liż a n ie m s ię p ro d u k ty w n y c h graintc ir y g a c ji, w ła d z ę zaczęła p r z e jm o w a ć ś w ie c k a , p o lity c z n a d w o js k o w a b iu ro k ra cja . M o g ło to nastąp ić w w y n ik u p o d b o ju p a ń s tw a te o k r a ty c z n e g o p r z e z lu d b a r b a rzy ń s k i, a lb o e w o lu c y jn ie , k ie d y w a r s tw a k a p ła ń s k a n a b ie ra ła p o w o li c h a ra k te ru w o js k o w e g o . S p o łe c ze ń s tw o w k r o c z y ło w ó w c z a s w „ e r ę m ilita r y z m u ” , k tó r ą c e c h o w a ły w o jn y z a b o rc ze i c y k lic z n ie p o w s ta ją c e im p e r ia . N a p la n p ie r w s z y w y sunęła się te r a z a rm ia , a p o d s ta w o w y m i c z y n n ik a m i zm ia n s ta ły się: w o jn y , h a n d el i k o n tro la nad siłą ro b o c z ą p ra cu ją c ą p oza r o ln ic tw e m . W ła d z a u leg ła w z m o c n ie n iu i ś ciśle j o b ję ła ż y c ie k a żd e g o o b y w a te la . N a o k r e s te n p rz y p a d ł m a k s y m a ln y w z r o s t d e m o g r a fic z n y i n a jw ię k s z e r o b o ty n a w a d n ia ją ce . D a w n e c e re m o n ia ln e cen tra ir y g a c y jn e p r z e k s z ta łc iły s ię w m iasta, 'k tóre d la S te w a rd a b y ły s ie d z ib a m i ś w ie c k ie j i p o lity c z n e j w ła d z y p a ń s tw o w e j. P r z e m ia n y za k o ń c zy ło p o ja w ie n ie się system u p r a w n e g o **.
K o n c e p c ja S te w a rd a w y w o ła ła n a p rz e ło m ie la t p ię ć d z ie s ią ty c h i sze ś ćd zie siątych, w ie le p o le m ik . O ile je d n a k dość p o w s ze c h n ie p r z y ję to je g o stadia r o z w o ju , o t y le c a łk o w ic ie o d rzu c o n o p og lą d , ja k o b y ir y g a c ja b y ła g łó w n ą i n ie za leżn ą zm ien n ą p ro w a d z ą c ą do w y ło n ie n ia się p a ń s tw a i m ia s t a 2S. K w e s tią , w o k ó ł k tó r e j o g n is k o w a ła s ię d ysk u sja , b y ł za sięg c z a s o w y n ie w ie lk ic h p ra c n a w a d n ia ją c y c h i ich p o w ią z a n ie z k o le jn y m i e ta p a m i p ro cesu u r b a n iza cy jn e g o .
P o c z ą t k i r o ln ic tw a o p a rte g o na sztu czn ym n a w a d n ia n iu s ię g a ją p o ło w y V I ty s ią c lec ia . W y s tą p iło o n o je d n o c ze ś n ie w w ie lu m ie js c o w o ś c ia c h : T e p e S a b z24 (D eh L u r a n ), H a d ż ila r25 (A n a to lia ), D ż e jt u n26 (P o łu d n io w a T u r k m e n ia ) i es- -S a w w a n o ra z C z o g h a M a m i27 n a d ś ro d k o w y m T y g r y s e m . W A n a t o lii je d n a k te o k r a c ja n ie p o w s ta ła — a p ie r w s z e o r g a n iz m y p a ń s tw o w e p o ja w iły się d o p ie ro w I I ty s ią c lec iu . R ó w n in a D eh L u r a n m ia ła je d y n ie m a rg in a ln e zn a czen ie i p o zo stała n a uboczu g łó w n y c h p r z e m ia n c y w iliz a c y jn y c h . N a o b s za rze P o łu d n io w e j T u r k m e n ii r e w o lu c ja m ie js k a w p r a w d z ie za k o ń c zy ła się su k cesem a le ze zn a cz n ym o p ó źn ie n ie m (o k o ło 1800 r. p.n.e.). C zo g h a M a m i (5500— 4000) o s ią g n ę ła r o z m ia r y d u ż e j w s i i(5— 6 ha, t j. 1 0 0 0 m ies zk a ń c ó w ), a 'n a w et p o s ia d a ła c z ę ś cio w o sztu czn y 'k an ał o sze ro k o śc i 4— 6 m e tr ó w , le c z n ie p r z e k s z ta łc iła s ię w m ia steczk o . P ó ź n ie js z y r o z w ó j w s z y s tk ic h c z te r e c h r e g io n ó w r ó ż n ił się za te m zasad n iczo. D la te g o te ż n ie m o żn a ir y g a c ji p r z y p is y w a ć zn a cze n ia d e te rm in u ją c e g o całą stru k tu rę s p o łe cz n o -p o lity c zn ą d a n e g o obszaru.
27 H. H e l b a e k , Sam arra irrig a tio n a g ric u litu re , „ Ir a q ” t. X X X I V 1972, s. 35— 48; J.
istniało „te o k ra ty czn e państw o h an d low e” na obszarach roln ictw a deszczow ego, gd zie św ią tynia p ełn iła ro lę głów n ego redystryb u tora dóbr 1 usług (M ezoa m eryk a). J. S t e w a r d , op. cit., s. 61.
B Tam że, s. 58—78. P or. J. S t e w a r d , In itia tion o f a Research T re n d : W lttfo g e ľs
Irrig a tio n Hypothesis, [w :] S o c ie ty and H istory. Essays in H o n o r o f K . A . W ittfo g e l, red.
G. L. U l m e n , H ague 1978, s. 3—13.
a C ity in v in c ib le , red. R. M c C A d a m s , J. K r a e l l n g , Chicago 1960.
“ F. H o l e , K. V. F l a n n e r y , J. A. N e e l y , P re h is to ry and H um an E colo gy o f
the D eh L u ra n P la in , A n n A r b o r 1969, s. 354.
“ J. M e l l a a r t , Catal H iiy ilk , A N e o lith ic T ow n tn A n a to lia , L on d on 1967, s. 220.
* M. T o s i, T h e N o rth -E a s te rn F ro n tie r o f A n cie n t N ea r East, „M esopotam ia” t. V I I I —
IX , 1973—1974, s. 26 nn.
п H. H e l b a e k , Sam arra irrig a tio n a gricu ltu re , „Ir a q ” t. X X X I V 1972, s. 35— 48; J .
O a t e s , P re h is to ric S e ttle m e n t Pa ttern s in M esopotam ia , [ w : ] M an , S e ttle m e n t, U rbanism ,
N a p o łu d n io w y m k ra ń cu n iz in y s u m e r y js k ie j p ie r w s z e o s ie d le za ło żo n o w E rid u ju ż o k o ło 5500 la t p.n.e. M im o że u p ra w a r o li bez m e lio r a c ji na ty m te re n ie n ie b y ła m o żliw a , w s z y s tk ie p ra c e p ro w a d z o n o na m ałą skalę. E r id u n a b ra ło ch a ra k te ru p ro to m ie js k ie g o o k o ło 4000 la t p.n.e. P o ło ż o n e n ie o p o d a l E u fra tu U ru k o sią g n ęło r o z m ia r y m ie js k ie ok o ło 3500— 3300 p.n.e., a le z te g o ok resu n ie zn a m y je s zc ze ża d n y ch k a n a łó w . B a d a n ia te r e n o w e p ro w a d z o n e p rz ed e w s z y s tk im p rz ez A d a m s a “ , w d o lin ie D ija li, a n a stęp n ie na ob sza rze ś ro d k o w e g o S u m e ru (r e g io n U r u k -F a r a -D ż id r -B a d tib ir a ), A k a d u i w r e jo n ie Nitoru, w y k a z a ły , że d o końca I I I ty s ią c le c ia r o ln ic tw o o p ie r a ło się w p r z e w a ż a ją c e j m ie r z e n a m a łe j ir y g a c ji. O s ie d la b y ły za k ła d a n e b lis k o b rz eg u r z e k i, w k tó r y m p r z e k o p y w a n o r ó w i w y k o r z y s tu ją c s iłę g r a w it a c ji p o z w a la n o w o d z ie s p ły w a ć. P o o b u stron a ch tak p o w s ta łe g o kan a łu syp a n o g ro b lę , na k tó r e j u p ra w ia n o ję c z m ie ń 29. C zę sto r ó w n ie ż czy szczo n o i re g u lo w a n o n a tu ra ln e k o r y t a rzek. I r y g a c ja na m a łą s k a lę b yła ta k że k o r z y s tn ie js z a ze w z g lę d u na w a r u n k i g le b o w e i k lim a ty c z n e , g d y ż n ie p o w o d o w a ła z a s o le n ia30 d n ie zn a c zn e t y lk o za m u len ie; ob o k zn isz cz o n eg o kanału, o ile b y ł k r ó tk i, szy b k o k o p a n o d ru gi, p o n ie w a ż n ie w y m a g a ło to d u żeg o w y siłk u . K o n s e r w a c ja ta k ie j sieci n ie w y m a g a ła w y p r a c o w a n e j o r g a n iz a c ji sp ołeczn ej. W w y p a d k u zaś d łu g ic h k a n a łó w , ja k ie k o lw ie k o s ła b ie n ie w ła d z y c e n tr a ln e j s p ro w a d z a ło za n ie d b a n ia i k a ta s tr o fa ln e sk u tk i w p o s ta c i d e z in te g r a c ji c a łe g o s y s te m u, p r z y w y s o k ic h zre sz tą k o s zta ch je g o e k s p lo a ta c ji w o k re sa ch p o m y ś ln o ś c i *I. L o k a ln ą le c z dość ju ż ro z b u d o w a n ą sieć n a w a d n ia ją c ą m ożn a op isać na p r z y k ła d z ie osied la G e o k s ju r 1 (3200— 2800) w d e lcie r z e k i T e d ż e n t, w p o łu d n io w e j T u r k m e n ii, k tó r e zo sta ło o p u szczo n e na sk u tek k a ta s tr o fy e k o lo g ic z n e j **, k ie d y o s ią g n ę ło r o z m ia r y m ia s te cz k a (o k o ło 10 h a ) ю. J e go 4 k a n a ły o d łu g o ści: 3, 2,5, 2 i 0,5 k m z a o p a tr y w a ły w w o d ę p o la o łą c zn e j p o w ie r z c h n i o k o ło 135 h a * 4, co p r z y z b io ra c h 1— '1,5 to n y z 1 ha m o g ło dać u trzy m a n ie m a k sim u m 500 spośród
M R. M c C A d a m s , Land B eh in d Baghdad. A H is tory of S e ttle m e n t on th e Diyala
Pla in s, Chicago 1965; t e n ż e , C o u n try ; T e n ż e , S u rvey o ] A n c ie n t W a ter Courses and S et tlem en ts in C entral Ira q , „S u m er” t. X I V , 1958, s. 101—103; t e n ż e , T h e S tu dy o f A n cie n t M esopotam ia n S ettle m e n t Pa ttern s and th e P ro b le m o f U rba n O rigin s, „S u m e r” t. X X V ,
1969, s. I l l nn.
“ R. M c C A d a m s , U ru k -W a rk a A re a , „S u m er” t. X X II I, 1967, s. 203—209; P . В u
r i n g h, L iv in g Conditions in th e L o w e r M esopotam ia n P la in in A n cien t Tim es, tamże t. X I I I , 1957, s. 38. Рог. R. M c C A d a m s , E a rly C iv ilis a tio n , Subsistence and E n v iro n m e n t,
|w’ ) C ity In v in c ib le , s. 269—292; T. J a c o b s e n , Th e W aters o f U r , „ Ir a q ” t. X X II , 1960,
s. 174; t e n ż e , A survey o f the Girsu (T e llo h ) R e g io n , „S u m e r” t. X X V , 1969, s. 103.
*· Iry g a c ja podniosła p oziom w ó d gru n tow ych , k tóre b y ły zasolone, co p ow odow ało
p rzedostaw anie się soli na p ow ierzchn ię ziem i, je śli danego obszaru nie drenow ano. Sto sowane w te j sytu acji u gorow an ie m ogło pom óc, je śli dany obszar nie b y ł p rzeirygow an y. T . J a c o b s e n , R. M c C A d a m s , S a lt and S ilt in A n c ie n t M esopotam ia n A g ric u ltu re , „S c ie n c e ” t. C X X V IH , 1958, s. 1251.
“ T. J a c o b s e n , S u m m ary o f R e p o rt by the D iyala Basin A rch a e o lo g ica l P r o je c t
Jun e 1, 1957 to Jun e 1, 1958, „S u m e r” t. X IV , 1958, s. 87 nn. T a k stało się z kanałem N ahraw an o długości 300 km, zbudow anym p rzez Sasanidów.
11 Stałe podnoszenie się d e lty spow od ow ało je j w ysch nięcie i p rzen iesien ie się na
północ.
M W. M. M a s s o n , E k on om ik a , s. 142 p od aje 12 ha a G. N. L i s i t s i n a. Th e Earliest
Irrig a tio n in T u rk m en ia , „A n t iq u it y " t. X L U I, 1969, s. 285 — 8 ha.
M G. N. L і s i t s i n ą , op. cit., s. 284 nn. p od aje w y ra ź n ie zaniżoną liczb ę 80 ha.
O dpow iada to stre fie o szerokości 250 m w zdłu ż p ierw szego kanału. O bliczeń dokonano w oparciu o zam ieszczoną przez au tork ę m apę, k tóra w sk azu je na znacznie w iększą po w ierzch n ię. Lisicyn a szacując ilość zboża potrzebną na w y ż y w ie n ie m ieszkańców G eoksjur (je j zdaniem 700—1500 osób) zakłada z b y t w y s o k ie p lon y: 2 t. z 1 ha, w ob ec p rzeciętn ej 0,9 do 1,5 t. oraz nie uw zględ nia ziarna p otrzeb nego na za siew y, piaszę itp. (por. H. W r i g h t , op. cit., s. 14). Licząc, że całe zb io ry , w e d le au tork i 100 t., p oszłyb y na u trzym an ie ludności, s ta rczy ły b y dla m aksim um 1000 osób.
M IA S T A - P A S S T W A W M E Z O P O T A M II
301
1600— 2000 m ieszk a ń có w . G łó w n ą d zie d z in ą d zia ła ln o ś c i g o s p o d a r c z e j m u siała b y ć za tem h o d o w la .
Z b u d o w a n ie system u k a n a łó w w y m a g a ło u su n ięcia o k o ło 20 000 m* zie m i, na co w e d le n o rm su m ery jsk ich , p o trze b a b y ło 6700 ro b o c z o d n ió w e k , a w ię c p ra c y 200 osób p rz e z 5 ty g o d n i (łą c z n ie z tr a n s p o rte m ). J e ś li je d n a k u w z g lę d n ić fa k t, że system te n p o w s ta ł w c ią g u d łu g ie g o czasu, k o s zty i za d a n ia o r g a n iz a c y jn e o k ażą się o w ie le m n ie js z e ; τνρ. w 10 le tn im o k re sie w y s ta r c z a ła b y p ra ca 50 lu d zi p rz e z 2 ty g o d n ie ro c zn ie . G m in a zaś m o g ła z m o b iliz o w a ć do r o b ó t 400— 500 m ę ż c zy zn S5. I r y g a c ja b y ła z a te m je d n y m z w ie lu p ro b le m ó w , k tó r e n a le ż a ło r o z w ią zać, a le n ie je d y n y m lu b n a jw a ż n ie js z y m czy n n ik ie m , choć n ie w ą tp liw ie w p ły n ą ł on na r o z w ó j in s ty tu c ji z a rz ą d z a ją c y c h w osied lu p ro to m ie js k im .
W r e g io n ie U ru k p ie r w s z y k a n a ł o p r z e w a ż a ją c o sztu c zn ym c h a ra k te rze p o ja w ił się w o k re sie D ża m d a t N a s r (3150— 2950), a w ię c ju ż p o p o w s ta n iu m iast. P r z e b ie g a ł na p o łu d n ie od U m m y i lic z y ł 15 km . Z o s ta ł on zb u d o w a n y za p e w n e w r e z u lta c ie k o o p e r a c ji k ilk u m ia s te c z e k te g o okręgu . O s a d y o w e p o w s ta ły w w y niku ś w ia d o m e j k o lo n iz a c ji3β, skąd t e ż w y n ik a ł ich p o zio m o r g a n iz a c y jn y , n ie zaś z k o n iec zn o ści ir y g a c ji, k tó r ą d o p ie ro u m o żliw ił.
P o d k o n iec I V ty s ią c le c ia , k ie d y g o s p o d a rstw o ś w ią ty n n e z a ję ło się u p ra w ą ro li, na k o n tr o lo w a n e j p r z e z s ie b ie z ie m i p r z e ję ło od g m in y k ie r o w n ic tw o p ra ca m i ir y g a c y jn y m i. T a k i d o b rze z a c h o w a n y s y s te m n a w a d n ia ją c y z o k resu tu ż po za k o ń cze n iu r e w o lu c ji m ie js k ie j, m ożn a opisać na p r z y k ła d z ie U r57 (2800 p.n.e.). S k ła d a ł s ię o n z 5 n ie z a le ż n y c h od s ie b ie i o d d a lo n y ch śred n io o 4 k m siatek k a n a ło w y c h (do 5 k m k a żd a ), o d p r o w a d z o n y c h od je d n e j z o d n ó g E u fra tu i l i czą cy ch ra ze m 20 k m dłu go ści. N a w a d n ia ły one 6000 ha p ó l u p ra w n y ch .
N a p o d s ta w ie d a n y ch z a r c h iw u m ś w ią ty n i B au w L a g a s z ( X X I V w .) w ia d o mo, że do p ra c ir y g a c y jn y c h p o c ią g a n i b y li r o b o tn ic y r o ln i, o g ro d n ic y , r z e m ie ś ln i cy i a p a ra t k ie r o w n ic z y ś re d n ie g o s z c z e b la 88. 116 m ę ż c z y z n m o g ło w y k o p a ć k a n a ł o d łu go ści 500 m (D P 630), choć n ie zn a m y czasu tr w a n ia ich p ra cy . P r z y te j w ie lk o ś c i g r u p y ro b o c z e j, zb u d o w a n ie k a żd e j z siatek k a n a ło w y c h w U r z a b ra ło b y 100 osobom je d y n ie 5 dn i p ra c y w ro k u p rz e z 10 la t, g d y ż p o w s ta w a ły one s t o p n io w o Ji. C a ły system m u siał b y ć w y n ik ie m d łu g ie g o r o z w o ju , skoro sk ła d a ł się z w ie lu n ie za leż n y ch części. K o n s e r w a c ja ic h ta k ż e n ie w y m a g a ła ro z b u d o w a n ego ap aratu . N a c zy sz cz en ie co 2 la ta 10 k m p o tr z e b o w a n o 250 r o b o c z o d n ió w e k 4·, a w ię c d z ie s ię c io d n io w e j p ra c y 250 m ężczyzn . U r, lic z ą c e 5400 m ies zk a ń c ó w , m o g ło z m o b iliz o w a ć ich p r z y n a jm n ie j 1 0 0 0 41.
P o w a ż n ie js z y m za d a n ie m o r g a n iz a c y jn y m i e k o n o m ic z n y m b y ły np. żn iw a , k tó re w y m a g a ły p ra c y 1500 lu d zi p r z e z 12 d n i w r o k u 42. W y d a je się w ię c , że sto p n io w e p rz ec h o d ze n ie o d i r y g a c ji na m ałą skalę, p r a k t y k o w a n e j w ra m a ch k o o p e r a c ji g ru p k re w n y c h lu b są sia d ów , do w ię k s z y c h p r z e d s ię w z ię ć m ia ło m iejsce
* N a w et je śli p rzy jm ie m y m inim alne zaludnienie (100 osób na 1 ha zabu dow y), o trz y
m am y od p ow ied n io: 1000 m ieszkańców , tj. około 166 rodzin, a w ię c m inim um 250 m ężczyzn w w iek u p rod u k cyjn ym , co nie zm ien i w y ż e j nakreślonego obrazu.
** R. M с С A d a m s , C o u n try „ s. 16.
*7 P ow ierzch n ia sam ego U r lic zy ła w ów czas 20 ha, co odp ow ia da łob y 3750 osobom, ale
m ieszkało w nim 70% ludności całej enk law y.
P or. D ocu m en ts présargoniques, w yd . A . d e l a F u y e , P aris 1908, dokum enty nr 622—634.
” H. W r i g h t , op. cit., s. 20.
** Tam że, s. 95.
41 Tam że, s. 94. O blicza się tu siłę roboczą na 2500 ludzi p rzy 6000 m ieszkańców, ale
b ierze się pod uw agę k ob iety, k tóre p rz y kopaniu kanałów nie p racow ały. W iem y, że do żn iw m ob ilizow a no 700 osób (zob. tam że, s. 115).
w g o sp o d a rce ś w ią ty n n e j, d z ię k i w c z e ś n ie j osią g n ię tem u p r z e z n ią p o z io m o w i r o z w o ju in s ty tu c jo n a ln eg o .
D o p ie r o o k o ło p o ło w y I I I ty s ią c lec ia , tj. ju ż p o za k o ń c zen iu p ro c e s u m ia sto - tw ó r c z e g o w S jm e r z e , 2 z 3 k a n a łó w E u fra tu m o żn a uznać za sztu c zn ie u re g u lo w a n e 43. Z ty c h cza s ó w p o c h o d zą r ó w n ie ż in s k r y p c je m ó w ią c e o b u d o w ie d ró g w o d n y c h p rz e z ś w ie c k ic h ju ż w ła d c ó w , a le p o d k re ś la ją on e ich k o m u n i k a c y jn y u , b ąd ź o b ro n n y c h a r a k t e r 45. S p e c ja ln i u rzę d n ic y n a d z o r u ją c y ś lu zy p o j a w ili się d o p ie ro w X X I w ., w p a ń s tw ie I I I d y n a s tii z U r 4e, k ie d y w du żej m ie r z e p r z e ję ło on o s p ra w y ir y g a c ji w zw ią z k u z rosn ącą e ta ty z a c ją c a łe j g o sp o d a rk i.
P r a c e n a w a d n ia ją ce n a dużą s k a lę za c zę to p ro w a d z ić za H a m m u r a b ie g o 47. C ię ż a r ż y c ia e k o n o m ic zn e g o p rz e n ió s ł się w t e d y d o P ó łn o c n e j B a b ilo n ii, k tó r e j b a r d z ie j s te p o w e z ie m ie w y m a g a ły w ię k s z y c h in w e s ty c ji. W ie lk ie zaś p r z e d s ię w z ię c ia ir y g a c y jn e , o k tó r y c h w s p o m in a S te w a rd , m ia ły m ie js c e za S a sa n id ó w ,
g d y sztu czn e n a w a d n ia n ie n a m a łą s k a lę stra ciło s w e z n a c z e n ie 48.
W in te r e s u ją c y m nas o k resie p o w s ta w a n ia m iast, r o b o ty m e lio r a c y jn e b y ły p ro w a d z o n e w S u m e rze na p o z io m ie w s i lu b p o s zc ze g ó ln y c h ś w ią t y ń 49. W r a z
T a b e l a 2 Modele cywilizacji starożytnych
(według V.M. Massona)
I. Rolnictwo irygacyjne П. Rolnictwo , . , , III. Rolnictwo deszczowe TTT , . ,
wypalemskowe a) scentralizowane rol nictwo irygacyjne w basenach wielkich rzek b) rolnictwo z ograni czoną irygacją
Sumer, Egipt, Indus, Chiny, Szang Anatolia prehetycka, P!n. Mezopotamia, Syria, Palestyna, Płd. Turkmenia, Cywilizacja Helmandu Majowie, Olmekowie
Kreta minojska, Grecja Mykeńska, Europa o klimacie umiarkowanym
MoCi Wysoka stopa wzrostu,
pismo, wysoka wy dajność duża gęstość zaludnienia
nka *
Niska stopa wzrostu, wpływ modelu Га w różnych sektorach kul turowych niska gęstość zaludnienia
Dobry kalendarz, ten dencje w kierunku se lekcji, mała koncentra cja ludności
•
Wymaga koncentracji celem uzyska nia sukcesu wydajności przez gminę, wymaga inicjatywy prywatnej, ma ksymalna decentralizacja, niska stopa wzrostu
Ź r ó d ł o : V. M. M asson, Early Agriculture and Ancient Civilisation Types. Communication sent to the VIII Congress
fo r Préhistoire and Protohistoire Science, Belgrad 1971 (cyt. za: M. Tos i ; The North—Eastern Frontier o f Ancient Near East, , .Mesopotamia” t. V III— IX, 1973— 1974, s. 26 nn.).
* Kultura mezoamerykanska.
** R. M c C A d a m s , C ou n try , s. 12.
44 T e n ż e , E a rly C iv ilis a tio n , s. 288.
E. V a u m a s, L 'é co u le m e n t des eaux M ésopotam ie et la p rove n a n ce des eaux
de T e llo , „ Ir a q ” t. X X V II , 1965, s. Θ6.
48 R. M c C A d a m s, E a rly C iv ilis a tio n , s. 281.
47 T e n ż e , Th e E v o lu tio n , s. 67.
48 T e n ż e , Land B ehind Baghdad, s. 113.
4* N a w e t w tak scentralizow anym państw ie jak E gipt nie b yło b iu ro k ra c ji za jm u ją cej się spraw am i iry g a c ji. K iero w a n o nim i loka ln ie, w ed łu g praw a zw yc za jo w ego , a w ię c star szego od państwa faraon ów . D latego n ależy szukr ć innych p rzyczy n ro zw o ju aparatu urzęd niczego (por. K . B u t z e r , E a rly H y d ra u lic C ivilisa tion in E gypt. A S tu dy in C u ltu ra l
M IA S T A - P A Ń S T W A W M E Z O P O T A M II
303
7 k o le jn y m i fa z a m i p ro cesu u r b a n iz a c y jn e g o rosła n a to m ia s t k o m p le k s o w o ś ć zadań ir y g a c y jn y c h , k tó r y m dana w s p ó ln o ta m o g ła p od ołać. J e śli je p o d e jm o w a n o , zw ię k s z a ło to p o tę g ę p a ń stw a, w z m a c n ia ją c je g o b a zę w y ż y w ie n io w ą i a p a ra t a d m in is tr a c y jn y .
V . M. M a s s o n , k tó r y p r o w a d z ił s ze ro k ie p ra ce b a d a w c z e w p o łu d n io w e j T u rk m e n n ii, p o d ją ł p ró b ę s k la s y fik o w a n ia w s zy s tk ich c y w iliz a c ji sta roży tn yc h . Z d e fin io w a ł on r e w o lu c ję m ie js k ą ja k o p ro ces fo r m o w a n ia się n a d w y ż k i ż y w n o ś c io w e j i w ie d z y te c h n icz n e j na o d p o w ie d n im p o z io m ie d e m o g r a fic z n y m . N ie z w r ó cił je d n a k u w a g i na sposób w ja k i to n a stęp u je i na in s ty tu c je , k tó r e w y ła n ia ją się w to k u p rz e m ia n u r b a n iza c y jn y c h . D la te g o te ż u to żs a m ia ł p r o b le m ś ro d k ó w u trzy m a n ia je d y n ie z ty p e m r o ln ic tw a , ja k ie m ożn a za sto so w a ć na d a n y m ob sza rze, a to z k o le i o g r a n ic z y ł do c zy n n ik a s c e n tr a liz o w a n e j b ąd ź s k ą p ej ir y g a c ji, d e te rm in u ją c e j, je g o zd a n iem , e w o lu c ję te c h n o lo g ic z n ą i p o w s ta w a n ie c y w i l i za c ji
P o d z ia ł w p r o w a d z o n y p r z e z M asson a m ożn a uznać za p ró b ę rein terp reta c jd sch em atu W it t fo g la à re b o u rs , g d y ż a u to r je d y n ie w is tn ie n iu r o ln ic tw a n a w a d n ia n e g o u p a tru je p r z y c z y n ę p o w s ta n ia w ła d z y s c e n tr a liz o w a n e j i m ie js k ie j stru k tu r y sp o łe cz n o -e k o n o m ic zn e j. W y s u n ię te p o p rze d n io za s trze że n ia i u w a g i odn oszą
się r ó w n ie ż do p o w y ż s z e j k la s y fik a c ji. T a k o le jn a p ró b a je d n o c z y n n ik o w e g o o k r e ślen ia r o z w o ju p r o w a d z i ta k ż e do p o d z ia łó w ja k o ś c io w y c h na b a r d z ie j i m n ie j r o z w in ię te sp o łeczeń s tw a zu rb a n iz o w a n e . S tą d o g ro m n a ro la , k tó r ą p rz y p is u je M asson w p ły w o m i m ig r a c jo m z M e z o p o ta m ii, ja k o a k ty w iz u ją c y m r e w o lu c ję m iejs k ą na ob szarach p e r y fe r y jn y c h . M . T o s i 51 z a u w a ż y ł je d n a k słusznie, że m usi b y ć on a w y n ik ie m p r z e m ia n lo k a ln y c h , p od czas g d y sam o s p o łeczeń stw o m ie js k ie m oże ro zp r z e s trz e n ia ć się r ó w n ie ż na te r e n y n ie zu rb a n izo w a n e .
K a ż d a p o p u la c ja ż y je w o k r e ś lo n y m e k o s y s tem ie , do k tó r e g o się p r z y s to s o w u je a le n ie je st to za leżn o ść je d n o s tro n n a i d ete rm in u ją ca .
S ztu czn e n a w a d n ia n ie b y ło n a jw a ż n ie js z ą a le n ie je d y n ą te c h n ik ą in te n s y w n ego r o ln ic tw a . P ra c e ze s p o ło w e m o g ły s k o n s o lid o w a ć je d n ą lu b k ilk a w sp ó ln o t, a w y ż s z e i u s ta b ilizo w a n e z b io r y s tw o r z y ły d u że m o ż liw o ś c i e k s p a n s ji g o s p o d a r czej. D a ls zy r o z w ó j n ie b y ł je d n a k a u to m a ty cz n y i z a le ż a ł od te g o c zy m ieszk a ń cy w io s e k p o ś w ię c ą u zysk an e d z ię k i ir y g a c ji ś ro d k i i czas w o ln y na d o d a tk o w ą p ra cę, a w ię c na d zia ła n ia p o ś red n io zm u sza ją c e do in w e s ty c ji. J e ś li n a w e t stało się tak, p ro ces m ia s to tw ó r c z y za w s z e m ó g ł u lec o p ó źn ien iu lu b p rz e r w a n iu , np. w w y n ik u k a ta s tr o fy e k o lo g ic z n e j, ja k w G e o k s ju r 1. M o żn a za tem p o w ie d zie ć , że sztu czn e n a w a d n ia n ie b y ło w a r u n k ie m k o n iec zn y m le c z n ie w y s ta r c z a ją c y m dla d ok on a n ia się r e w o lu c ji m ie js k ie j.
A d a m s 52 w id z ia ł w p ły w m e lio r a c ji na p ro ces s t r a t y fik a c ji k la s o w e j: n a js il n ie js ze je d n o s tk i o tr z y m y w a ły , j e g o zd a n iem , n a jle p s ze d zia łk i. A l e w w a ru n k a ch S u m eru e k o n o m ic zn ie n a jm o c n ie js z a b y ła o r g a n iz a c ja ś w ią ty n n a , a n ie a r y s to k ra cja r o d o w a . Ir y g a c ja m o g ła w ię c p rz y ś p ie s z y ć w y o d r ę b n ia n ie się te g o sek tora z c a łe j g o s p o d a rk i i a p a ra tu n im z a r zą d za ją c eg o z r e s z ty społeczn ości.
M V. M. M a s s o n , The U rba n R e v o lu tio n in South T u rk m e n ia , „A n t iq u it y ” t. X L IV , 1968, s. 186; t e n ż e , P re h is to rie S ettlem en ts P a ttern s in S o v ie t C en tra l Asia, [w :] M an,
S ettlem en t, U rbanism , red. P. U c k o , H ertfo rd s h ire 1972, s. 263—277.
*ł M. T o s i , op. cit., s. 68.
II. W O J N A I S T A N Z A G R O Ż E N IA
R. L . C a r n e i г o 55 u p a tru je w w o jn ie c z y n n ik k o n ie c z n y , k tó r y w w y p adku o g ra n ic zo n e g o a reału z ie m u p r a w n y c h lu b n a jb a r d z ie j n a d a ją c y c h się do ir y g a c ji w p r a w ia w ru ch m e c h a n iz m p o w s ta w a n ia p a ń stw a. S fo r m u ło w a ł on sw ą n o w ą in t e r p r e ta c ję t e o r ii n a ja zd u w o p a rciu o m a te ria ł p o łu d n io w o a m e r y k ań sk i a le p o d k re ś la ł je d n o c ze ś n ie je j p o w s ze c h n e za sto sow a n ie.
Z d a n ie m au tora w y c z e r p y w a n ie s ię za so b ó w te r e n ó w r o ln ic z y c h je s t p r z y
c zy n ą w a lk m ię d z y w s p ó ln o ta m i. L u d n o ś ć p o k o n a n e j w io s k i, nie m a ją c dokąd się p rzen ieść , m usi pozo stać i p o d p o r z ą d k o w a ć się zd o b y w c o m . Z a rz ą d p o d b ity m i zie m ia m i i z b ie ra n ie d an in w y m a g a ją s tw o rze n ia a d m in is tra c ji. W te n sposób p o w s ta je d w u p o z io m o w a o r g a n iz a c ja p o d e jm o w a n ia d e c y z ji. W o ln i a le p o zb a w ie n i s w y c h d z ia łe k m ies zk a ń c y p rz y łą c z o n y c h g m in n a p ły w a ją do c e n tr ó w p o lity c z n y c h , h a n d lo w y c h lu b r e lig ijn y c h , k tó r e p rz e k s z ta łc a ją s ię w m iasta. P r z y b ysze p o w ię k s z a ją s ze re g i p r a c o w n ik ó w w a r s z ta tó w , u tr z y m y w a n y c h d z ię k i n a d w y ż c e p o c h o d zą c e j z danin. W w y n ik u d a lszy ch p o d b o jó w a p a r a t w ła d z y r o z rasta s ię i p o w s ta je p ań stw o.
W s k a z y w a n ie na w o jn ę , ja k o na g łó w n ą p r z y c z y n ę fo r m o w a n ia się p a ń s tw o w o ś c i c a łk o w ic ie p o m ija k w e s tię c z y n n ik ó w w e w n ę trz n y c h . P o d b ó j sam p rz e z się n ie p r o w a d z i do s tr a ty fik a c ji k la s o w e j lu b w y ło n ie n ia się w ła d z y c e n tr a ln e j; np. w z a je m n e i w ie lo k r o tn e p o d b o je E s k im o s ó w i C z u k c z ó w n ie m ia ły ża d n y c h sk u t k ó w in s ty tu c jo n a ln y c h . A b y p o w s ta ła n o w a stru k tu ra p o lity c z n a z w y c ię z c y m uszą
d y sp o n o w a ć o r g a n iz a c ją 54, a w ię c p r z y n a jm n ie j p o c zą tk a m i s ystem u a d m in is tr a c y jn e g o , r o z w a r s tw ie n ia s p o łe cz n e g o i g o s p o d a r k i o z r ó ż n ic o w a n y c h fu n k c ja c h 55. W y e k w ip o w a n ie a r m ii i p r o w a d z e n ie d łu ższy ch d zia ła ń zb r o jn y c h w y m a g a ło r ó w n ie ż zg o m a d ze n ia zn a c zn ej n a d w y ż k i p r z e z w ła d z e d a n ej w s p ó ln o ty . W y g ło d z o n e zaś i je d n o lit e g r u p y lu d zk ie m o g ą r a b o w a ć b o g a tszy ch le c z n ie b ęd ą w stan ie s tw o rz y ć p a ń s tw a 5*.
C h oć n ie n a le ż y n e g o w a ć zn a czen ia k o n flik t ó w z e w n ę trz n y c h d la k o n s o lid a c ji i k o n c e n tra c ji p o p u la c ji, w y d a je się, że n ie w n ich t k w i g łó w n a p rz y c z y n a p r o cesu u r b a n iza c y jn e g o . S k o ro b o w ie m g m in y w ie js k ie b y ły b a rd z o r o z r z u c o n e 57, w ą t p liw e jes t, b y w s p ó łz a w o d n ic z y ły on e ze sobą o z ie m ie ła tw ie js z e do ir y g a c ji, w o b e c zre sztą w z g lę d n e j o b fito ś c i ty c h ostatnich. D o e w e n tu a ln y c h s p o r ó w m ogło n a tom ia st d och o d zić ju ż po p o w s ta n iu s iln y c h o r g a n iz a c ji ś w ią ty n n y c h , stale d ą żą c y c h do z w ię k s za n ia s w e j p o tę g i g o s p o d a rcz ej i p o lity c z n e j. S k u p ia ły o n e lu d ność, łą czą c ją lic z n y m i w ię z a m i za le żn o ś c i i w sp ó łp ra cy . T a k ie tło k o n c e n tra c ji
w y d a je się b a r d z ie j n a tu raln e, n iż p o d k re ś la n y p rz e z A d a m s a 58 b ra k te r e n ó w ir y g a c y jn y c h i z a g r o ż e n ie w o je n n e , k tó re m ia ły za p o b iec r o z p r o s z e n iu s ię d an ej z b io r o w o ś c i i p r z e z to zm u sić ją do p rz ek s zta łc e n ia się w sp ołeczn ość m iejsk ą . T a k ż e w a lk i o k a n a ły n a w a d n ia ją c e , o k tó r y c h p isze a u t o r 59, są r a c z e j m ało p ra w d o p o d o b n e w o k re s ie 'p o c zą tk o w e j i p r o w a d z o n e j je s zc ze na m a łą sk a lę m e lio r a c ji, p o n ie w a ż k o s zty ta k ich p rz e d s ię w z ię ć (np. w y e k w ip o w a n ie a r m ii) p rz e w y ż s z a ły b y w a r to ś ć zd o b y ty c h u rzą d zeń w o b e c p ro s to ty i ła tw o ś c i ic h z b u d o w a
-" R. L . C a r n e i г o, A T h e o ry o f the O rigin s o f the State, „S cie n ce ” t. C L X IX , 1970,
S. 733—738. '
“ G. J o h n s o n , L o c a l E xch an ge, s. 11 um ieszcza Eskim osów pon iżej jedn opoziom o w e j orga n iza c ji podejm ow ania d e c y zji, nie m ie li oni b ow iem żadnego k ierow nictw a.
" K i a d e r , op. cit., s. 47.
“ P or. G. C o w g i l l , On Causes and C onsequences o f A n cie n t and M od ern P o p u la tio n
Changes, „A m e ric a n A n th rop ologist” t. L X X V II , 1975, s. 517.
11 R. M c C A d a m s , C o u n try , s. 9. 1
“ Tam że, s. 21.
M IA S T A - P A Ň S T W A W M E Z O P O T A M II
305
n ia na w ła s n y m ob szarze. N a w e t w p ie r w s z e j p o ło w ie I I I ty s ią c le c ia c en y d z ia łe k n a w a d n ia n y c h b y ły b a rd z o n is k ie i o d p o w ia d a ły 2— 3 k ro tn y m z b io r o m u zy sk a n y m z ich p o w ie r z c h n i,0 co ś w ia d c z y o m a łe j w a r to ś c i z ie m i u p r a w n e j poza k o m p le k s a m i ś w ią ty n n y m i. T e p o w s ta ły je d n a k ju ż po u k s zta łto w a n iu się m iast- -p ań stw .
G. Johnson, k tó r y b a d a ł z a g a d n ie n ie w o jn y w S u zja n ie , w o k r e s ie fo r m o w a nia s ię m iast <3750— 3500), s t w i e r d z i ł 81 b ra k ja k ic h k o lw ie k ozn ak n ie p o k o jó w bądź k o n flik t ó w z b r o jn y c h na r ó w n in ie . S y tu a c ja za częła się z m ie n ia ć w r a z z p o w sta n iem p a ń s tw a (3500— 3300), k ie d y a u to r w id z i m o ż liw o ś ć p o ja w ie n ia się stan u za g r o ż e n ia z e w n ę trz n e g o , o c zy m m ia ła b y ś w ia d c z y ć k o n c e n tra c ja lu d n o ści w m ie js c o w o ś c ia c h p o ło ż o n y c h n a g ra n ic a c h system u os ied le ń czego . A l e w z r o s t ich r o z m ia r ó w n ie m u s ia ł w y n ik a ć z za d a ń o b ro n n y ch le c z b y ł s p o w o d o w a n y ro lą , ja k ą o d g r y w a ły w w y m ia n ie i in n y c h z w ią z k ó w g o s p o d a rc z y c h z n o m a d a m i i g ó ra la m i. W y d a je s ię reg u łą , że o s ie d la le ż ą c e na k ra ń ca ch d ró g w o d n y c h i z e w n ę trzn e w stosun ku do te r e n ó w r o ln ic z y c h 62 m a ją zn a c zn ie w ię k s z ą p o w ie r z c h n ię od p r z e c ię tn e j w d a n y m r e g io n ie .
S ta n w o jn y p e rm a n e n tn e j z a p a n o w a ł n a tom ia st w S u zja n ie , g d y p a ń stw o osią g n ęło ju ż c a łk o w ic ie d o jr z a łą i r o z w in ię tą s tru k tu rę o r g a n iz a c y jn ą (o k o ło 3300). P r z e m a w ia za ty m p o ja w ie n ie się w ó w c z a s po r a z p ie r w s z y scen w a lk i na lic zn y c h p ie cz ęc ia c h o r a z d e p o p u la c ja c a łe g o obszaru. Z a d a n ia a d m in is tr a c y jn e p r z e k r o c z y ły m o ż liw o ś c i S u z y i a b y te m u za ra d zić za ło żo n o d la s t r e fy w s c h o d n ie j d ru g i o ś ro d e k p o lit y c z n y w o d le g ły m od s tr o lic y o 28,5 k m C zo g h a M is z. Z d o ła ł on je d n a k w y o d r ę b n ić się, co d o p r o w a d z iło do k o n flik tu w e w n ę t r z n e g o ,s. D la te g o też z a m ia s t rozrasftiu b a r d z ie j s c e n tr a liz o w a n e g o a p aratu n a s tą p ił p o d z ia ł i w a lk a m ięd zy obu je g o częścia m i. D a ło to w rez u lta c ie za h a m o w a n ie r o z w o ju s p o łe cz n e g o ró w n in y . W o jn a za b o rc za b y ła w ię c n ie p rz y c z y n ą to cz b ezp o ś re d n im s k u tk ie m p o w stan ia p ań stw a. M o g ła , choć n ie m u siała, b y ć c z y n n ik ie m p om ocn iczym i w k o n s o lid o w a n iu się w ła d z y , zw ła s z c z a w m ie ś c ie te o k r a ty c z n y m , ty m b a r d z ie j, że k a płan i n ie b y li u p r a w n ie n i do p r o w a d z e n ia d zia ła ń z b r o jn y c h M. W n ie k tó r y c h p rz y p a d k a ch '(S u zja n a ) w y w a r ła w p ł y w w r ę c z n is z c z y c ie ls k i na p ro ces u r b a n iz a c y jn y , p o w o d u ją c r e g r e s w r o z w o ju p o lity c z n y m . In a c z e j p rz e d s ta w ia ło się to z a g a d n ie n ie od n ośn ie tz w . p a ń s tw p le m ie n n y c h , k tó re n ie są je d n a k p rz e d m io te m naszego za in te re s o w a n ia . T r z e b a n a to m ia s t, p o d k reślić , że w o jn a w za s a d n iczym stopniu u m o ż liw iła w P o łu d n io w e j M e z o p o ta m ii w y ło n ie n ie się w ła d z y ś w ie c k ie j, je j u n ie z a le ż n ie n ie s ię o d te o k r a c ji, a n a stę p n ie p rz e ję c ie 85 steru r z ą d ó w w p a ń s tw ie p r z e z k r ó la , co m ia ło m ie js c e o k o ło 2500 la t p .n .e .M, a w ię c w o k re sie n ie ustannych w a lk o h e g e m o n ię w S u m e rze .
III. P R E S J A D E M O G R A F IC Z N A
W 1965 r. E ster B o s e r u p " n a d a ła n o w ą in te r p r e ta c ję c z y n n ik o w i d e m o g ra fic zn em u . P r z y ję ła ona, że w d łu g ic h o k resa ch czasu lu dn ość s y s te m a ty c z n ie
·· T e n ż e , T h e E v o lu tio n , s. 56.
11 G. J o h n s o n , L o c a l E xch an ge, s. 90 пп., 157.
“ Np. w d olin ie D ija li (zob. R. M c C A d a m s , Land B eh in d Baghdad, mapa).
** G. J o h n s o n, L o ca l Exch an ge, s. 145.
•4 T. J a c o b s e n , E a rly P o litic a l D e v e lo p m e n t in M esopotam ia, „Z e its c h rift fü r A ssy-
rio lo g ie ” t. L I I , 1957, s. 107; por. D. E d z a r d, P rob lèm es de la roy a u té dans la p ériod e
Vrêsargonique, [w :] L e palais et la ro y a u té , red. P. G a r e 11 i, R om e 1971, s. 142.
*5 T. J a c o b s e n , op. cit., s. 108.
“ Рог. P. M o o r e y, T h e P la n o -C o n v e x B u ild in g at K ish and E a rly M esopotam ian
Palaces, „ I r a q " t. X X V I, 1964, s. 95.
*7 E. в o s e r u p . T h e C ond itions o f A g ric u ltu ra l G row th, Chicago 1965.
p o w ię k s z a się i je ś li j e j n a d m ia r n ie m o że lu b n ie chce e m ig r o w a ć (np. n ie za m ieszk a n e p o zo s ta ją w y łą c z n ie z ie m ie go rsze), m o ż liw e są t r z y r o z w ią z a n ia te g o p ro b lem u : ś w ia d o m a k o n tro la p r z y r o s tu n a tu ra ln eg o , p o w s tr z y m a n ie się od ja k ie g o k o lw ie k d zia ła n ia a ż do m om en tu , g d y w z r o s t śm ie rte ln o śc i w y n ik ły ze zły ch w a r u n k ó w b y to w y c h (np. c h o ro b y ) i sp ad ek r o zro d c zo ś c i p r z y w r ó c ą ró w n o w a g ę , i w r e s z c ie n a jw a ż n ie s z e — r o z w ó j p ro d u k c ji. P o w o ln a le c z n a s ila ją c a się p re sja d e m o g r a fic z n a p o w o d u je , b a r d z ie j lu b m n ie j a u to m a ty czn ie, w p r o w a d z a n ie coraz n o w o c ze ś n ie js zy c h tech n ik r o ln y c h u m o ż liw ia ją c y c h in t e n s y fik a c ję u p ra w . P r z y k ła d o w o : p rz e jś c ie od r o ln ic tw a o p a rte g o na u g o ro w a n iu do ir y g a c y jn e g o p o tr z e b u je ta k d u że g o d o d a tk o w e g o w k ła d u za tru d n ien ia zn a czn ej lic z b y lu d zi, k tó r y m i m o g ą d ysp o n o w a ć je d y n ie w s p ó ln o ty o d c z u w a ją c e ich n a dm iar. In n o w a c je te c h n o lo g ic zn e są za tem n ie ty lk o o d p o w ie d z ią na p re s ję d e m o g r a fic z n ą a le r ó w n ie ż bez n ie j n ie m ożn a b y -w p row a d zić ich w ży cie. J ed n ocześn ie p o ja w ia ją się n o w e in s ty tu c je społeczne, zd o ln e do k o o r d y n a c ji i k ie ro w a n ia zw ię k s z o n ą lic z b ą zadań, k tó re n a le ż y te ra z r o z w ią z y w a ć . U m o ż liw ia to a k u m u la c ję d ó b r i r o z w ó j w ła d z y p o lity c z n e j, co z k o le i sty m u lu je d a ls z y p rz y r o s t p o p u la c ji.
S ta n o w is k o E. B oseru p zy s k a ło w ie lu zw o le n n ik ó w . P o d k r e ś la li o n i zm ia n y w stru k tu rze g o s p o d a rc z ej i sp o łeczn ej, s p e c ja liz a c ję .p rodu kcji i p r z e c h w y t y w a n ie p o lity c z n e j k o n tro li nad n a d w y ż k ą .przez w ła d z e c en tra ln e ja k o p o z y ty w n e e fe k t y p r e s ji d e m o g ra fic z n e j.
W 1972 r. C. Y o u n g ' 1 w o p a rc iu o tę te o r ię p ró b o w a ł w y tłu m a c z y ć p r z y c z y n y i p r z e b ie g r e w o lu c ji m ie js k ie j w M e z o p o ta m ii i H u zy sta n ie. Z w r ó c ił u w a g ę że w V I I ty s ią c le c iu is tn ia ło w r e jo n ie w y ż y n je d y n ie 15 w io s e k , w k tó ry c h m o g ło m ieszk a ć do 3000 lu dzi. O k o ło 4500 r. p.n.e. lic zb a lu d n o ści p o w ię k s z y ła się do p on ad 31 000, ro zm ie sz cz o n y c h w o k o ło 160 osied la ch (100 w S u zja n ie , 46 w s tr e fie w y ż y n , 6 w D eh L u r a n i p o n a d 5 w S u m erze) o p r z e c ię tn e j p o w ie r z c h n i 1 ha, co s ta n o w iło tr z y n a s to k r o tn y w z r o s t p o p u la c ji w ciągu 2000 l a t 69. Z d a n iem au tora b y ła to istotn a p rz y c z y n a w p r o w a d z e n ia r o ln ic tw a ir y g a c y jn e g o na p o łu d niu i w y n a le z ie n ia p łu ga na p ó łn o c y M e z o p o ta m ii. W n a stęp n y m o k re sie (o k o ło 4000 p.n.e. — 3750) lic zb a lu d n o ści u le g ła p o d w o je n iu , c o stało się g łó w n y m p o w o d e m p o ja w ie n ia się w ś ro d k o w y m U b a jd (o k o ło 4000 p.n.e.) p ie r w s z y c h c e n tró w p ro to m ie js k ic h , m in . w E rid u , G a w r a i S u zie, o p o w ie r z c h n i o k o ło 10 h a 70 i 2000 m ies zk a ń c ó w
D la f a z y fo r m o w a n ia się m ia st (o k res U r u k -D ż a m a t N a sr, 3750— 2950 p.n.e.) C. Y o u n g p r z y ją ł ja k o m o d e lo w y r e jo n U ru k. U zn a ją c , że z ob szaru te g o n ie b y ło g d z ie e m ig r o w a ć , d o w o d ził, i ż w z r a s ta ją c e j gęsto ś ci za lu d n ie n ia m u siało t o w a r z y s z y ć za o s trz en ie w s p ó łz a w o d n ic tw a o ziem ię, a co za ty m id z ie p r z y s p ie szen ie p ro ces u s tr a ty fik a c ji sp o łeczeń s tw a , ja k o rez u lta tu n ie r ó w n e g o d ostęp u do te r e n ó w n a jle p ie j n a d a ją c y c h się p od u p r a w ę i w y b u c h a ją c y c h o n ie k o n flik tó w . W te j s y tu a c ji r o z w ó j in s ty tu c ji s p o łeczn y ch stał się ś ro d k ie m p rz e c iw d z ia ła n ia p r e s ji d e m o g r a fic z n e j, np. ś w ią ty n ia m o g ła uzysikać w ó w c za s , ja k o n e u tra ln y r o z jem ca, zn a czn ą r o lę p o lity c zn ą . D a ls z y m eta p e m b y ło z a jm o w a n ie o b s z a r ó w m a r g in a ln y c h , co p ro w a d z iło do w o je n z są sia d a m i i u ciec zk i z te r e n ó w g ra n ic zn y c h do ośrod k a c e n tra ln e g o , k tó r y d z ię k i te m u p rz e k s zta łc a ł się w m ia sto. E fe k te m s p o tę g o w a n e g o n a cisk u b y ła p o stęp u ją ca in te n s y fik a c ja r o ln ic tw a . B ie d n a ludność, p rz e s ie d la n a ze z r u jn o w a n y c h r e jo n ó w do s to lic y o k ręgu , c e lem u tw o r z e n ia s tr e fy b u fo r o w e j m ię d z y p a ń stw a m i, s ta n o w iła „ p r o le t a r ia t ” , p o g łę b ia ją c ty m sam ym
88 C. Y o u n g , P o p u la tio n Densities and .Karly M esopotam ian U rban ism , [w :] Man,
S ettlem en , U rban ism , red. P. U c k e , H e rtford sh ire 1972, s. 827—842.
" C. Y o u n g, op. cit., s. 830.
M IA S T A - P A Ń S T W A W M E Z O P O T A M II
307
r o z w a r s tw ie n ie sp ołeczn e i d o s ta rc za ją c siły r o b o c z e j n ie z b ę d n e j np. p r z y w z n o szeniu m u ró w o b ro n n y c h lu b k o p a n iu k a n a łó w 71.
N a u rb a n iza cję , ja k o śro d ek k o n tr o lo w a n ia i o rg a n iz o w a n ia w z r a s ta ją c e g o z a lu d n ien ia w s k a z y w a ł ta k że G. G i b s o n 72. U zn a ł on, że b e zp o ś re d n ią p rz y c z y n ą p o w s ta n ia m ia st b y ło p rz e s ie d le n ie s ię lu d n o ści S u z ja n y w o k o lic e U r i E rid u (o k o ło 3700 p.n.e.) o ra z p rz en o s ze n ie s ię m ie s zk a ń c ó w o s ie d li p o ło ż o n y c h nad w sch o dn ią , w y s c h n ię tą od n og ą E u fra tu , na zach ód w r e jo n K is z (o k o ło 3200 p.n.e.) A u to r ten u p a tru je w m ig r a c ja c h c z y n n ik p rz y s p ie s z a ją c y je d y n ie r e w o lu c ję m ie j ską 7S.
P o g lą d y g ło s zo n e p r z e z s zk o łę d e m o g r a fic z n ą sp o tk a ły się z ostrą k r y ty k ą za ró w n o z p u n k tu w id z e n ia te o r ii, ja k i in t e r p r e ta c ji w y n ik ó w b a d ań a r c h e o lo g icz n y ch i e tn o g r a fic z n o -p o r ó w n a w c z y c h . S p ó r d o ty c z y ł trze c h p o d s ta w o w y c h p y tań: 1. C z y w e w s p ó ln o ta c h r o ln ic z y c h p o p u la c ja stale rośn ie, c zy te ż w y k a z u je silne w a h a n ia lu b m a te n d e n c ję d o s ta b iliz a c ji na p e w n y m p o z io m ie ; 2. C z y in n o w a c je te c h n icz n e i s p o łe cz n e są r e z u lta te m p o w ię k s z a n ia s ię lic z b y lu dn ości, czy te ż je g o w a r u n k ie m ; 3. C z y p ro c es u rb a n iz a c y jn y w y n ik a z p r e s ji d e m o g r a fic z n e j, czy sam p o w o d u je s zy b k i w z r o s t p o p u la c ji.
P ie r w s z e za g a d n ie n ie r o z w a ż a ł G. С o w g i I I 74, k t ó r y w y k a z a ł, że te o r e ty c z nie n a w e t n ie w ie lk a le c z stała stopa w zro s tu , w y n o s z ą c a p r z y k ła d o w o 4 osoby na 1000 w sk ali ro c zn e j, p r z y lu d n o ści p o c z ą tk o w e j r ó w n e j 100, d a je p o 5 570 la ta ch 4— 5 t r y lio n ó w m ie s z k a ń c ó w 75, a w ię c za ło ż e n ie p o w y ż s z e p r o w a d z i w p ra k ty c e do absurdu. N ie zn a c zy to, b y n a g łe i g w a łto w n e p o w ię k s z e n ie isię d a n ej spo łeczn ości n ie b y ło m o ż liw e . A le n ig d y n ie t r w a ono d łu go i w y s tę p u je n a p rze - m ian z o k re sa m i sp adku p o p u la c ji. D la te g o te ż w p r z e d z ia ła c h c za s o w y c h rz ę d u 1000 la t p rz y r o s t n a o g ó ł u tr z y m u je się na p o z io m ie 1— 2 osób ro c z n ie na 1000 m ieszk a ń ców , tj. 1— 2%ο7β. D o b r z e zb a d a n a rów in ina D e h L u r a n (p a tr z ta b ela I) p o d w a ja ła sw e z a lu d n ie n ie m ię d z y 7900— 5000 r. p.n.e., a stopa w z r o s tu o s c y lo w a ła w o k ó ł d o ln e j g r a n ic y w y z n a c z o n e j p rz e z C o w g illa .
O g ro m n y w p ł y w na sta b iln o ść p o p u la c ji m a ją w s z e lk ie zm ia n y w d zietn o ści i ś m ierte ln o ści. Z w ię k s z e n ie się te j o s ta tn ie j ty lk o o 5— 10°/o p o w o d u je n a głe za h a m o w a n ie p r z y r o s tu n a tu ra ln e g o , a o 10— 15°/o je g o spadek. N a w e t p rzed łu że n ie się o 1— 2 la ta w ie k u , w k tó r y m k o b ie ty w y c h o d z ą za m ą ż (a ta k d z ie je s ię w sp ołeczeń stw a ch r o ln ic z y c h ) lu b o k ilk a m ie s ię c y ok resu m ię d z y k o le jn y m i cią żam i w y s ta r c z a ją , b y s p o w o d o w a ć ostre z m ia n y w p ro p o r c ja c h w z r o s tu ludności. Jeśli o b lic z y m y z a te m w ie lk o ś ć i szy bk o ść p rz y ro s tu n a tu ra ln e g o w d łu g im o k r e sie czasu, n ic n am to n ie p o w ie o r z e c z y w is to ś c i sp o łeczn ej, g d y ż o trz y m a n e w y n iki b ę d ą m ia ły c a łk o w ic ie ch a ra k te r te o r e ty c z n y . C o w g ill je s t zre s z tą zdan ia, że nie m ożn a ta k ż e b y ć p e w n y m tre n d u w k ie ru n k u s y s te m a ty c zn e g o p o w ię k s za n ia się p o p u la c ji77. Is to tn ie w n ie k tó ry c h ok resa ch (S u zja n a 4 1 0 0 — 3750 p.n.e.) liczb a m ies zk a ń c ó w d ra sty c zn ie spadała.
71 C. Y o u n g , op. cit., s. 833—836.
72 M c G u i r e G i b s o n , P o p u la tio n S h ift and the Rise o f M esopotam ia n C iv ilis a tio n ,
[w :] E x p la n a tio n o f C u ltu re Change, red. C. R e n f r e w , G loucester 1973, s. 447—463.
78 Tam że, s. 461.
74 G. C o w g i l l , op. cit.
75 W zór na obliczen ie przyrostu naturalnego: P t — P o (1 -f* r)t, gd zie P t — populacja
obecna, P o — populacja początkow a, t — liczba lat, k tóre m inęły, г — stopa rocznego wzrostu
(G. C o w g i l l , op. cit., s. 510).
78 Tam że, s. 511.
