Frame analysis : uwagi końcowe

Erving Goffman

Frame analysis : uwagi końcowe

Teksty : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 5-6 (35-36), 229-258

Frame analysis.

Uwagi końcowe

I

1. S tu diu m niniejsze w ychodzi od obserw acji, że posiadam y (my sami, a także oni, ci inni) dość um iejętności i chęci, aby korzystać z działań ko n k retn y ch , praw dziw ych — działań, k tó re m ają swój sens sam oistny — jak o m odelu, w edług którego dokonujem y różnych przekształceń: dla zabaw y, aby oszukać, ty tu łem eksperym entu, na próbę, w fantazji, n a zasadzie obrzędu, z analitycz­ n ym zam iarem , n a pokaz, by spełnić uczynek cha­ ry ta ty w n y . Te żyw e cienie zdarzeń sp la ta ją się z to­ kiem reszty św iata, ale nieco inaczej, niż m oglibyś­ m y to powiedzieć o czynnościach zw ykłych, dosłow­ nych.

Są w ięc podstaw y, aby trak to w ać działania potocz­ n e pow ażnie, jak o cząstkę dostojnej rzeczywistości. Bo chociaż łatw o dowieść, iż potrafim y się pogrążyć w fikcyjny ch rejo n ach b y tu , n ad ając im po kolei cechę realności, to m ożna rów nież pokazać, iż w y ­ n ik ające stąd doznania są w zestaw ieniu z ow ym fa k te m rzeczyw istym czym ś pochodnym i jakby chw iejnym . W ty m w łaśnie du ch u w olno odczyty­ w ać W illiam a Jam esa, a n a w e t A lfreda Schutza.

Ço to jest rzeczyw istość potoczna?

Jeżeli jed n a k p ły n ie stąd pociecha, to płynie o na zbyt łatw o.

Po pierw sze, często używ am y słow a „rzeczyw istość” jako zw ykłego określenia kontrastow ego. K iedy osą­ dzam y, iż coś je st nierzeczyw iste, to ow a rzeczyw i­ stość, której nam tu ta j b rak uje, sam a przez się nie m usi być n azb y t realna. Rów nie dobrze może to być jakieś w ydarzenie, ja k i jego dram aturgiczn a tra n s ­ form acja — albo też p róba tea tra ln a, m alarsk i w i­ zeru n ek owej p róby czy rep ro d u k c ja m alow idła. K ażdy z kolejnych faktó w może służyć za oryginał, którego przedrzeźnianiem będzie fa k t n astępny. W ie­ dzie to nas do m yśli, iż decyduje w danym w y ­ p a d k u nie su bstancja, ale relacja. (Cenna akw arela um ieszczona — dla bezpieczeństw a — w tece re ­ p rodukow anych m istrzów jest, w ty m kontekście, fałszyw ą reprodukcją).

Po drugie, każde m niej lub bardziej w ydłużone pas­ mo działań codziennych, dosłow nych — i jako tak ie w łaśnie, codzienne i dosłowne, ujm ow ane przez w szystkich uczestników — zaw iera zw ykle epizody rozm aicie obram ow ane, o różnej pozycji w porządku istnienia. K toś kończy w ydaw ać polecenia liston o­ szowi, pozdraw ia przechodzącą parę, w siada do sa­ m ochodu i odjeżdża. Taki w łaśnie rodzaj przebiegu zdarzeń m ieli z pew nością n a m yśli W illiam Jam es i jego następcy, kiedy m ów ili o rzeczyw istości po­ tocznej. J e s t jed n ak oczywiste, że system ru ch u ulicznego to dziedzina w zględnie w ąskiej roli spo­ łecznej, dziedzina bezosobowa, choć ściśle zw iązana z pozostałym tokiem św iata. Pozdrow ienia stanow ią cząstkę ład u obrzędow ego, w k tórym człowiek w y ­ stę p u je n ieraz jako przedstaw iciel siebie sam ego; je s t to sfe ra działań zazębiająca się w praw dzie o re ­ sztę św iata, ale w sposób szczególny i ograniczony. W ydaw anie poleceń m ieści się w obszarze ról zawo­ dowych, lecz je s t m ało praw dopodobne, by n ie za­ w iązała się tu drobna pogawędka, rzecz usy tuow an a n a jeszcze in ny m p lan ie istnienia. Fizyczna sp ra w ­

ność ujaw n io n a podczas przekazyw ania listu (albo przy o tw iera n iu i zam ykaniu drzw i) należy do n a ­ stępnego z kolei porząd k u — dziedziny, w której organizujem y przy pom ocy w łasnego ciała zn ajd u ­ jące się w pobliżu przedm ioty fizyczne. K iedy zaś ów ktoś, o kim m ów im y, będzie już w drodze, to dalsze prow adzenie w ozu może być dla niego kw e­ stią ru ty n y . Może w m yślach porzucić szosę, aby oddać się n a p arę chw il fantazji. Jeśli jed n ak znaj­ dzie się nagle w sy tu acji krytyczn ej, to wówczas zdoła rów nocześnie w ykonać zgrabny u n ik fizyczny oraz spełnić a k t m odlitew ny, m ieszając „racjo n aln e” z „irracjo n aln y m ” nie gorzej od pierw szego lepszego człow ieka pierw otnego i w sposób n ie m niej w y ­ m ow ny. (Zauw ażm y przy tym , iż w szystkie w ym ie­ nione czynności, odm iennie obram ow ane, d ają się podporządkow ać term in o w i „rola społeczna” — n a przykład ro la m ieszkańca zam ożnych przedm ieść -— ale z p u n k tu w idzenia naszych zam ierzeń konceptu- alizacja ta k a byłaby, obrysow ana rozpaczliw ie g ru ­ bym konturem ).

Pow yższe rozw arstw io n e pasm o nakładających się n a siebie „układów ram ow y ch ” m ożna niew ątpliw ie w całości przekształcić, celem ukazania go n a e k ra ­ nie. Będzie się ono wówczas różniło od oryginału w sposób system ow y, o jed n ą dodatkow ą w arstw ę, i będzie posiadało o d rębną pozycję bytow ą. Ale to, czego w e rsja film ow a stan o w iłab y kopię — czyli w a ria n t n ierzeczyw isty — samo pod w zględem re a l­ ności nie je st jednolite, sam o je st n a w skroś prze­ szy te różnorodnym i obram ow aniam i i zw iązanym i z nim i rozm aitym i planam i istnienia.

Idąc zaś dalej — w idow isko film ow e m ożna rozw a­ żać jako składnik zw ykłej, roboczej rzeczywistości. Ł atw o p rzedstaw ić sobie sytuację, kiedy ktoś w y ­ b iera się do kin a i uczestniczy w w idow isku, tra k ­ tu ją c je jak o część wieczoru, obejm ującego kolację, rozm ow y i inne podobne czynności. P rzy jm u jąc tak ą sytuację, m ożna n a stęp n ie w yobrazić sobie owego

Pasmo układów ram owych

Źródła wzorcowych przedstawień

w idza kinowego w jeszcze innym położeniu. Oto po­ ró w n u je on realność swej wieczornej ro zry w k i z fil­ m em telew izyjnym , w którym ukazano podobne zdarzenia. Albo inaczej. B ohater nasz m ógłby n a przykład przedstaw iać sw oje alibi w sądzie, u trz y ­ m ując, że był owego w ieczoru w kinie i że je s t to, jeśli chodzi o niego, rzecz zwykła, błaha, potocz­ n a — chociaż n ap raw d ę zajm ow ał się w ty m czasie czymś zupełnie innym .

2. Ale są zagadnienia bardziej przepastne. Dowo­ dząc, iż czynności potoczne dostarczają oryginałów , z k tórym i m am y praw o zestaw iać przeróżne kopie, przyjm ow ałem , że m odel może być czym ś rzeczy­ w istym i że — skoro już jest czymś rea ln y m — łatw iej daje się w bieg św iata w in k ru stow ać niż zjaw iska w edług niego w ym odelow ane. W w ielu jed n a k w y p adkach to, czego w sw ym życiu n a serio jed n o stk a dokonuje, dokonyw ane je st w zw iązku z norm am i kulturow ym i, przy jęty m i dla danej czyn­ ności i dla zbudow anej z tego roli społecznej. N ie­ k tóre norm y odnoszą się do zjaw isk w pełni ap ro ­ bow anych, inne zaś — w pełni odrzucanych. Stow a­ rzyszony zaś z ty m obyczaj w yw odzi się z m oral­ n ych tra d y c ji społeczności, przekazyw anych przez opowieści ludowe, przez postaci powieściowe, przez reklam ę i m it, przez gw iazdy film ow e i głośne ich role, przez Biblię i inne źródła p rzedstaw ień w zorco­ w ych. A zatem życie potoczne, samo w sobie do­ statecznie realne, jaw i się często jako wzorzec, czyli m odel w ielow arstw ow y i zaw ikłany, będący w p ra w ­ dzie prototypem , ale o przynależności bytow ej nie całkiem w yjaśnionej i. (Głośna m odelka sław nej fir­ m y kraw ieckiej w ru chach sw ych zaw iera przetw o­ rzony w edług pew nego klucza, sparodiow any w zór spacerującej w banalnym stro ju zw ykłej istoty,

1 Por. A. Schutz: Symbol, Reality and Society. W: Collected Papers. Tom 1. The Hague 1962, s. 328. Tu ponownie w yra­ żam wdzięczność Richardowi Grathoffowi.

a więc, m ów iąc krótko, w ym odelow ana je st w; ślad za jak im ś praw dziw ym zw yczajem ; jed n a k jasne, że stanow i ona także w zór dla w ielu, jak w ystępow ać n a co dzień w sposób zadbany; a w ięc owe codzien­ ne popisy to zawsze w y stęp druh n y, nigdy zaś — p an n y młodej). Być może życie nie n aślad u je sztu­ ki, ale zachow ania potoczne są w pew nym sensie naśladow nictw em tego, co stosow ne, gestem skiero­ w an y m ku form om w zorcow ym , pierw otne zaś uoso­ bienie tych ideałów należy bardziej do św iata złudy niż do św iata rzeczyw istego.

Co w ięcej, ludzie podtrzy m u ją, i to w sposób — siłą rzeczy — sam ospełniający się, sw e opinie na te m a t w łasnych doznań. W y tw arzają cały korpus opowieści z m orałem , gier, zagadek, doświadczeń naukow ych, w iadom ości prasow ych i innych scena­ riuszy, k tó re gładko u tw ierd zają określony przez d a ­ n y „układ ram o w y ” pogląd n a to k św iata. (Szczegól­ n ie po d atn a n a te sfab ry k ow an e klarow ności je st młodzież. Uchodzi też uw adze, iż później będzie ona p ostaciow ała w okół siebie sceny spotanicznie). Jeżeli zaś n a tu ra ludzka przyp aso w uje się do sposobu, w jak i po jm u jem y nasze pojm ow anie św iata, to dlatego m .in., iż nosiciele jej nauczyli się zachow y­ w ać tak, aby analiza niniejsza w yp ad ła trafn ie. Za­ iste, życie społeczne bezu stan nie w chłania w siebie i u trw a la p rzekonania, jak ie o nim m am y. (Skoro zaś m oja analiza „ram o w a” w y raźn ie stap ia się z kategoriam i, k tó ry m i posługują się prezentow ane przeze m nie postaci, zatem i o n a także, w ty m w łaś­ nie stopniu, m usi działać jako jeszcze jed n a fan ­ ta z ja w spom agająca).

II

1. O glądając pasm a czynności

codziennych, rzeczyw istych — popychających osoby z k rw i i kości w skierow ane k u sobie w zajem nie działania, działania tw a rz ą w tw a rz — je s t rzeczą

Potoczność naśladująca w zorce

Z czym konfrontować rzeczyw iste działania? Pierw sza materia socjologii

kuszącą i łatw ą kreślić dla ty ch czynności w y ra ź n y k o n tra st w postaci kopii z fik cyjnych rejo nów b y tu . Kopie m ożna by wówczas trak to w ać jak o p ro stą tran sfo rm ację oryginału, w szystko zaś, co się łączy z organizacją scen fikcyjnych, stosow ałoby się do ty ch w łaśnie kopii, nie zaś do św ia ta rzeczyw istego. A naliza „ram ow a” badałaby wów czas w szelkie m o­ żliwe zjaw iska, ty lko n ie zw ykłe zachow anie ludzi. Podejście takie je s t pew nie najb ardziej n a tu ra ln e , ale nie je st najbardziej owocne. D ziałania rzeczy­ w iste trzeb a kontrastow ać nie tylk o z czymś jaw n ie nierealnym , ja k np. ze snam i, ale też ze sportem , grą, obrzędem , eksperym entem naukow ym , w d ra ż a ­ niem do p rak ty k i zawodowej i z innym i podobnym i sytuacjam i, nie w yłączając oszustw . W szystkie zaś w ym ienione czynności w cale n ie stan o w ią czystej fantazji. Ponad to każda z ty ch a lte rn a ty w dla życia codziennego różni się od in n y ch a lte rn a ty w n a w łas­ n y sposób. A jeszcze dodajm y, że i sam e d ziałania pow szednie m ają ram y zm ienne. N iejedna z ty ch ram w y tw arza zdarzenia znacznie odbiegające od tego, co m ożna nazw ać faktem dosłow nym . N a ko­ niec, istn ieją składniki, któ re w y stę p u ją rów nocześ­ nie w niedosłow nych rejon ach b y tu i w sferze rea l­ nej.

T ak więc rozum ow anie nasze prow adzi do w niosku, iż trz e b a ujm ow ać w szystkie p asm a działań, w raz z zaludniającym i je osobami, jak o jed e n zespół p ro­ blem ow y do przebadania. W łaściw ym przedm iotem analizy są rozm aite dziedziny b ytu . D om ena co­ dzienności nie stanow i dla nas dziedziny w y ją tk o ­ wej, k tó rą należałoby um ieszczać w opozycji do in ­ nych dziedzin. J e s t po p rostu jed n y m z w ielu rejo ­ nów islnienia.

D ziedziny i porządki inne niż sfe ra potoczna m ogą być oczywiście przedm iotem odręb n y ch zain tereso ­ w ań badaw czych. T utaj jed n ak chcem y je w yko­ rzystać inaczej. P ierw szym przedm iotem analizy so­ cjologicznej pow inny być, sądzę, codzienne, k o n k

ret-ne zachow ania ludzkie — ich s tru k tu ra i ich organi­ zacja. Jedn akże uczony, podobnie jak badane przez niego jednostki ludzkie, skłonny je st przyjm ow ać potoczny układ odniesienia jako coś danego. Pozo­ staje on wówczas nieśw iadom tego, co kieru je nie tylko obiektem jego badań, ale i nim sam ym . A na­ liza porów naw cza różnych rejo n ów b y tu dostarcza jednego ze sposobów, aby bezśw iadom ość ow ą roz­ bić. O drębne od dziedziny potocznej sfery służą jako n a tu ra ln e sytu acje eksperym entalne, w których rozm aite cechy czynności pow szednich roztaczają się przed nam i w całej okazałości lu b też jaw ią się n a zasadzie k o n tra stu — rozjaśnione i rzucające z kolei św iatło n a inne fak ty . P rogram , w edług którego sca­ lam y nasze potoczne dośw iadczenia, m ożna pojm o­ wać jako sp ecjaln ą w ariację n a ogólniejszy tem at. D ostrzec te różnice i podobieństw a — to dostrzec wiele. S praw y u tajo n e i przem ilczane d a ją się w ów ­ czas rozwikłać, odsłonić, w yjaw ić. T ak w ięc ocze­ ku jem y n a przykład, że a k to r n a scenie czy w rad iu w ydobędzie n a zew n ątrz sta n y w ew n ętrzn e postaci, k tó rą rzu tu je w św iat — aby lin ia przebiegu opo­ w ieści m ogła być zachow ana i aby odbiorca przez cały czas był dobrze w rzecz w prow adzony. Ale dokładnie tę sam ą choreografię zam ierzeń m ożna w y kry ć w życiu n a co dzień, zwłaszcza zaś w tedy, gdy d ana osoba w ie, że m usi w ykonać coś, co może być fałszyw ie zin te rp re to w an e przez przechodniów jako niestosow ne, przechodniów , którzy w ykorzy­ s tu ją swe praw o do przelotnego ty lk o spojrzenia i zaraz spojrzenie to k ie ru ją gdzie indziej.

2. Jako przypad ek w zorcow y w eźm y trz y lub cztery postaci, osoby z krw i i kości, razem zgrom adzone, w ykonujące ko n k retn e zadanie — kró tk o mówiąc, pasm o codziennych czynności. Cóż może o scenie tej i o jej uczestnikach powiedzieć analiza „ram o­ w a ” ?

Po pierwsze, ścieżka czyli kanał czynności. P rz y j­ m ijm y, że istn ieje czynność główna, linia przebiegu

Pięć ścieżek czynności

Głębokie rozmowy

w ydarzeń, i że granica jej je st ustalona. P rz y jm ij­ m y co najm niej cztery ścieżki uboczne: ścieżkę, k tó ­ ra podtrzy m u je bieg w ydarzeń, na któ re nie zw raca się w iększej uw agi; następ n ie ścieżkę n ad ającą głównej linii w łaściw y kierunek; z kolei n ak ład ającą się n a ów przebieg ścieżkę porozum ienia się w za­ jem nego; i w reszcie ścieżkę tyczącą spraw zakuli­ sowych.

Po drugie, w arstw y . Pow iedzm y, że rozw ażane pas­ m o czynności nie je st rozw arstw ione. N ie w ystęp u je tu ta j żadne przekształcenie w edług określonego „k lu ­ cza” ani żadne działanie oszukańcze. Takie proste zjaw iska są, niew ątpliw ie, możliwe. Pow inniśm y jed n a k pam iętać, że przy dłuższych okresach czasu je st to m ało praw dopodobne. I że n a w e t podczas krótk ich przebiegów może być potrzebny w ysiłek, aby te n s ta n rzeczy się zachował. A zatem b rak rozw arstw ienia trz e b a trak to w ać jako fa k t zastan a­ w iający.

Po trzecie, sp ra w a pozycji uczestników . Dwuosobo­ w a pogaw ędka gdzieś n a osobności zakłada, już przy w stępnej analizie, ró w ny udział obu stro n i n a d b u ­ dow aną n ad ty m w ym ianę ról m ówiącego i słucha­ cza.

Rozw ińm y jed n a k zaw arte tu możliwości. Dorzuć­ m y trzeciego p a rtn e ra , a zaraz trzeba będzie uw zględ­ nić tak ie oto odrębne sytu acje — rozm ów ca zw raca się do obu uczestników jako do pew nej w spólnoty, albo też dokonuje w śród nich w yboru. W ty m d ru ­ gim w y p ad k u należy przeprow adzić rozróżnienie m iędzy odbiorcą, do którego rzecz jest zwrócona, a tym , k tó ry zostaje pom inięty. (Dostrzeżem y w tedy, że ów pom ijany odbiorca, zwłaszcza jeśli rzecz się p o w tarza uparcie, może się nieco oddalić od pozycji norm alnego uczestnika sp otkania i m oże zacząć tra k ­ tow ać rozm ówcę i w ybranego przez niego słucha­ cza jak o p ew n ą całostkę, k tó rą się ogląda jak mecz tenisow y czy dialog n a scenie). W raz z trzecim uczestnikiem jaw i się także możliwość dwuosobowej

zmowy, a w zw iązku z ty m — rozróżnienie m iędzy spiskow cam i a osobą ze zm ow y w ykluczoną. Albo dodajm y, dla odm iany, osobę trzecią, k tó ra pozo­ staje kim ś nie uczestniczącym , obcym. O trzym ujem y w ted y rolę przygodnego widza, k tó rą odgryw a oso­ b a o dcięta od in n y ch n a m ocy grzecznie p o dtrzy­ m yw anej przez siebie nieuw agi. A te ra z n akreślm y scenariusz n a dw ie lu b trz y osoby i w ykonajm y go n a scenie. Będziem y wów czas m ieli dodatkow e role ak to ra i widza.

C ałkiem proste. Proszę jed n ak zauważyć, że przed­ staw ioną wyżej p ersp ek ty w ę d a się ująć w te n spo­ sób, aby w y o strzy ła o na jed y n ie nasze wyczucie tego, co m oże się zdarzyć w ko n k retn ej, zupełnie w yodrębnionej od reszty św iata rozm ow ie dw uoso­ bowej. R ozw ażaliśm y ju ż dokładnie, że w pogaw ęd­ ce toczonej przez dw ie osoby istn ieje szansa dla k o m unikacji o p artej n a zmowie. Albo będzie to spisek zaw iązany z sam ym sobą — gdy jeden z uczestników , podczas kw estii swego p a rtn e ra , w y ­ ko n u je odpow iednie gesty n a stronie, albo też ko­ m u n ik a c ja spiskow a do drugiej potęgi — gdy obaj uczestnicy o dg ry w ają n a zm ianę rolę spiskow ca i ko­ goś ze spisku w ykluczonego. K ażdy z p a rtn e ró w może po nadto ta k ukształtow ać sw e reakcje, aby przeciw nik je dostrzegał, ale m usiał przy ty m za­ chow yw ać się, jak b y ich n ie w idział. D ruga strona zm uszona je st wów czas do działań nie jedno-, lecz dw utorow ych. Dzięki tem u układ dw uosobow y za­ m ien ia się w zjaw isko bardziej złożone. K iedy zaś rozm ów ca odgryw a n a now o jakieś pasm o doznań — aby i jego p a rtn e r m ógł się ty m i przeżyciam i roz­ koszować — wów czas słuchacz (częściowo zaś i sam n a rra to r) może się znaleźć w pew nej odległości od całej sy tu acji i działać n a zasadzie w idow ni. Sw oje uznanie zaś dla sp ek tak lu p o tra fią w yrażać obie stro n y .

U jm u jąc rzecz zwięźle, układy, w k tó ry ch spełnia się in te rak c ja wieloosobowa, b y w a ją n a pow rót kom

-K om plikacje dwuosobowego układu

Obramowy· w anie

presow ane w rozm ow ie dwuosobowej — jeśli ty lk o znajdzie się tam dla nich u stru k tu ralizo w an a rola. W iemy, że n a rra c ja m ów iona w tłacza zdarzenia, p rzebiegające rów nocześnie, w sekw encję czasow ą i że dow cipy rysunkow e n arzu cają ty m rów noczes­ nym zdarzeniom sekw encję przestrzenną. P odobnie dzieje się podczas bezpośredniego obcow ania ludzi z sobą. W y w ierają oni pew ien nacisk, żeby sek w en - cjonalność zarysow ała się w yraźniej i żeby rozkład kw estii w czasie ustalił się zgrabniej, dzięki s k ry ­ ty m staraniom , p o d trzym ującym przejrzystość p a r ­ ty tu ry . W te n w łaśnie sposób dziecko, co się w y ­ w róciło i zadrapało kolana, czeka, w strzy m u jąc łzy, aż znajdzie się u boku rodziców po drugiej stro n ie ulicy; i łzy te nie będą przez to m niej gorące i m niej spontaniczne. Tak sam o też dorosły p u n k tu je rozm ow ę w ybucham i ś m ie c h u 2 lub g n ie­ w u, nagłym i w trąceniam i, um ykającym w dół spoj­ rzeniem , pełnym zakłopotania i w stydu, czy jeszcze in n y m i objaw am i u tra ty panow ania n ad sobą — a rów nocześnie m an ip u lu je w czasie ty m i p o ry w a ­ mi, aby znalazły się one w odpow iednich przed zia­ łach w ypow iedzianej przez p a rtn e ra kw estii i aby niew idzialne au d yto rium m iało nie zaciem niony obraz, p ełn y przegląd tego, co w yw ołało ów o d ­ dźwięk. Z am iast jak zw ykle „sekw encjalizow ać” zdarzenia rów noczesne, posługujem y się in n ą p e r­ spek ty w ą — w idzim y zachodzące n a siebie zjaw iska, choć w gruncie rzeczy ułożone zostały następczo. 1 ta k w ciągam y p ra k ty k ę „obram ow yw ania” w po­ w szechny spisek, m ający n a celu um ocnienie istn ie ­ jących prześw iadczeń n a te m a t ludzkiej n a tu ry , tu ta j — przekonań, iż pod pow ierzchnią roztaczanej przez n as ogłady tow arzyskiej k ry je , się coś niepo­ skrom ionego, coś anim alnego.

3. P rzy jm u jąc n iniejszy p u n k t w idzenia, m ożem y się zwrócić k u węzłow em u, lecz bardzo nieścisłem u 2 Por. G. Jefferson: Notes on the Sequential Organization of Laughter (nie drukowany odczyt z 1974 r.).

pojęciu „uczestnika” (lub gracza czy jednostki lud z­ kiej) — gdyż i w ty m w y p ad k u podejście porów ­ nawcze pozwoli n am odsłonić założenia tyczące dzia­ łań potocznych, założenia, któ re w innym razie po­ zostałyby utajone. Z auw ażym y wówczas n a p rzy ­ kład, że już sam o ciało ludzkie i jego czynności w d an y m „układzie ram o w ym ” stanow ią przedm iot zasługujący n a system atyczne badanie.

Zacznijm y od g ier n a tablicy, takich ja k szachy. D ram atu rg ia ogniskuje się tu ta j w okół dw u p rze­ ciw staw nych zespołów, złożonych z figurek, które w sposób uregulow any m ają się k u sobie posuwać. W tle ty ch pow iązanych w zajem nie posunięć znaj­ d u ją się dwaj gracze, z k tó ry ch każdy może w w y ­ n ik u gry coś zyskać lu b stracić, z których każdy rozstrzyga, jak i ru ch m a w ykonać jego strona, i z k tó ry c h każdy operuje fizycznie — anim uje — w łasn y m zasobem figurek.

P rz y ty m nie ulega chy b a w ątpliw ości, że łatw o urządzić spotkanie szachowe zupełnie różne od po­ w yższego i że będzie to z grubsza biorąc ta sam a gra. F iguram i m ogą się stać osoby praw dziw e, roz­ staw ione n a dziedzińcu. F un k cji poznawczej, fu n k ­ cji p o bieran ia decyzji, m oże się podjąć zespół lub m aszy n a cyfrow a. Czynności fizyczne m ogą być w y ­ kon yw an e przez stro n ę trzecią, zgodnie z w ypow ie­ dzianym i głośno poleceniam i, lub przez system elek­ troniczny, albo przez sam e fig u ry (w w y p ad k u m e­ czu n a dziedzińcu). K iedy g ra toczy się ty lk o „dla zab aw y ”, wów czas każda ze stro n spełniających fu n k cje poznaw cze p o w inn a w w y n ik u tracić lub zyskiw ać w artości czysto psychiczne. Jeśli jed nak rzecz idzie o pieniądze, lu b jeśli wchodzi w rachubę d u m a narodow a czy m iejsce w k lasyfikacji tu rn ie ­ jow ej, wówczas oczywiście jeszcze inni uczestnicy m ogą się bezpośrednio włączać. Będą to zw ierzch­ nicy, to je s t ci, co łożą pieniądze, w spółdziałają itp. W ym ieńm y zatem następ u jące funkcje: figury, stra ­ ted zy , anim atorzy, zw ierzchnicy.

Przy szachach aż cztery funkcje

Władza idąca z zewnątrz

W zw iązku z szacham i poruszyć trzeb a dw ie s p ra ­ wy. Chociaż, po pierw sze, w spom niane fu n k cje sp e ł­ niać m ogą rozm aite istoty, to samo pojęcie g racza zakłada, że cała fizyczna stro n a spotkania je st ro z ­ w iązana i u su n ięta z pola uwagi. Po drugie, w y d a t­ nie ograniczona je st rola ciała ludzkiego. Popisyw ać się m ają figury. Ciało w ykorzystyw ane zw ykle b y w a do poru szan ia ty m i figuram i, co tra k tu je m y n a ogół jako spraw ę bezproblem ow ą, jako rzecz ru ty n y , bez dalszych następstw . W ystarczy grzeczna prośba do przeciw nika, w raz z odpow iednią w skazówką, a nasz w łasny ru ch m oże zostać w ykonany fizycznie p rzez niego. Problem otw órcza je st n atom iast fu n k cja p o ­ znawcza.

W eźmy teraz uliczną bijatykę, w której u czestn i­ czy dw u m ężczyzn. I znów każdego z w alczących m ożem y ująć w kategoriach funkcjonalnych. O trzy ­ m am y wówczas n a przykład zw ierzchnika, czyli s tro ­ nę, k tó ra m a coś do zyskania, oraz stratega, k tó ry rozstrzyga, jak i ru ch trzeb a w ykonać. Łatw iej te ra z dostrzeżem y, iż funk cje te d ają się oddzielić. (Do­ konajm y profesjonalizacji w alki a tre n e r będzie wówczas spełniał część funkcji poznawczych, n a to ­ m iast osoby finansujące każdą ze stron, jeśli n a w e t nie będą to ich właściciele, w ezm ą udział w p ie­ niężnym w y n ik u spotkania). Ale w y stęp u je tu p e ­ w ien oczywisty, choć pouczający k o n tra st z szacha­ mi. Z am iast fig urk i szachowej pojaw ia się jako dzia­ łająca postać ciało ludzkie. Podczas gdy fig u rk a sza­ chow a czerpie swe właściwości, sw oją moc, z reguł, które m ówią, ja k m am y się n ią posługiw ać — i w ty m sensie jest ona bezproblem ow a — to w a l­ cząca istota ludzka (lub zwierzę) czerpie sw ą w ła ­ dzę — siłę, technikę, zakres oddziaływ ania — z w e ­ w nątrz. I ta w łaśnie władza, bardziej chyba niż w ła­ dza poznawcza, je s t czym ś rozstrzygającym .

K iedy p rzejdziem y następnie do sportów w ysoce zorganizow anych, takich jak tenis, fech tu n ek czy hokej, to znów po każdej ze stro n spotkam y ciała

ludzkie. W ystęp u ją one w grze jak o figury, z tym jednak, że tu ta j każde z nich w y k o rzy stu je w łasne swe przedłużenie — rak ietę, floret, kij itp. U rzą­ dzeniam i tym i m ożna się posługiw ać w sposób nie­ zwykle skuteczny i celowy, taki, jak i zapew nia ty l­ ko długa prak ty k a. D odajm y w ięc naw iasem , że dziedzina, w k tórej jaw i się ciało ludzkie, poddana jest rygorom dotyczącym sposobu w ydatkow ania energii. P onadto cały w ysiłek i cała biegłość pozba­ wione będą sensu, jeśli nie zaakceptujem y sw oistych celów gry, dokładnie określonych norm sp rzętu (wraz z obow iązkiem ograniczania się do tego sprzę­ tu i to w obrębie reguł) o raz teren u , zam arkow anego jedynie, n a k tóry m toczy się zabawa. W ykonyw ane zatem podczas sportow ych spotkań czynności m ają c h a ra k te r um ow ny, sztuczny.

Z kolei taniec. T utaj w iększą część funkcji s tr a te ­ gicznych przypisać chy b a należy choreografow i. J a s ­ ne, że i ty m razem ciało odgryw a w ielką rolę, ale nie w zw iązku z zadaniam i praktycznym i. Zam iar polega n a obrazow ym p rzed staw ien iu jakiegoś ogól­ nego w zoru, łącznie z odtw arzany m i przy pomocy ciała uczuciam i i sym bolizow anym w te n sam spo­ sób losem ludzkim . I choć potrzebne są n a pew no m uskuły i uk ład kostny, długie ćw iczenia i spo nta­ n iczna energ ia — w szystko je st tu ta j problem atycz­ ne — to jed n ak działanie staw ia sobie cel obrazo- tw órczy. Dowody gracji i ekonom ii ruchó w mogą być oczywiście składane także na rin g u czy korcie. Ale m usi to być czynność uboczna, dokonyw ana gdzieś n a p e ry feriach uwagi. W łaściwa koncentracja zw raca się k u spraw om fizycznym , u chw ytnym w k ategoriach stanu, jaki trzeb a osiągnąć za w szelką cenę — to jest w granicach reguł.

Jeszcze in n y skład elem entów napo ty kam y przy ce­ rem onii i obrzędzie. Z auw ażam y od razu, że nie w y stę p u je tu żadna fu n k cja o p a rta n a p o bieraniu decyzji, całość m a bow iem scenariusz, przekazany przez trad y cję, zwyczaj i protokół. Jako fig u ra w tej

Elem enty obrzędu

Twarzą w twarz

grze jaw i się ponow nie ciało ludzkie. Ale m im o że p ew na p rak ty k a może być dla spełnienia obrzędu konieczna, to jed n ak popraw ne w ykonanie łatw o się s ta je kw estią ru ty n y , a więc czymś bezproblem o­ w ym . I znów w y k orzystana zostaje proced ura b y - nam niej nie u ty lita rn a. Oczywisty zam iar sk iero­ w an y jest n a sw oistą sym bolikę, na dobrze w szcze­ gółach w ypracow aną, od początku do końca skom ­ ponow aną — rep rezen tację rzeczywistości.

W yobraźm y sobie obecnie tu rn iej dysku syjn y w gim ­ nazjum . Uczestniczą dw a zespoły, z k tórych każdy m a dw u lub więcej graczy. Na grę składają się przedstaw ione w żyw ym słowie argum enty, ocenia­ ne n a podstaw ie treści i sty lu w ypow iedzi. Sam a w ypow iedź z pew nością stanow i problem i to w aż­ n y ; panow anie n ad głosem, kontrola m owy i inne czynności fizyczne b rane są przecie w rachubę. Lecz ciało, jako pew na całość, gdzieś nam ginie. Spodzie­ w am y się, że d y sk u ta n t będzie rozpraw iał na sto ­ jąco, jeśli jed n ak zajdzie potrzeba posłużenia się fotelem n a kółkach, to nic nie przeszkodzi pełnem u uczestnictw u danej osoby w im prezie.

A teraz p rzy jrzy jm y się działaniom powszednim , zwłaszcza zaś tym , z którym i się łączy rozm ow a tw arzą w tw arz. M ożna by sądzić, że tak jak w szkol­ nej debacie, uw zględnia się tu tylko arg u m en ty i biegłość w słow nym ich w yrażaniu. Będzie to jed ­ n a k spojrzenie zbyt w ąskie. Słowne zaangażow anie m a sw oje konsekw encje na przyszłość. Ponadto by ­ w ają podczas tego w yzw alane sygnały, um ożliw ia­ jące w spółpracę w podejm ow anych zadaniach fi­ zycznych. Rozw ija się także w tym czasie cerem o­ niał m iędzyosobowy.

Tym czasem zaś osoba działająca dostarcza różnych w ytw orów ubocznych. Na przykład — przelotnych obrazów w łasnej osobowości, pozycji społecznej, s ta ­ n u zdrowia, sw ych zam ierzeń i związku, jak i ją łączy z innym i osobami. W stosunku do pasm a zw y­ kłych, nie odgryw anych n a scenie czynności, łatw o

na ogół w ykazać, że choć zachow ania cielesne są wyuczone a pew n e ich frag m en ty b y w ają insceni­ zowane — to jed n a k czynności te odbieram y jako zjaw iska bezpośrednie i pierw otne. N a zw ykłe ru ­ chy ciała nie p atrzy m y jako na kopie czegoś in ­ nego (jak robim y to w przy p ad k u uczuć fałszywych), ani też jako n a sym bolizację (jak dzieje się to w niek tó ry ch plem ionach, gdzie pokaz uczuć dają płaczki). Przeciw nie, czynności te tra k tu je m y — pow tórzm y — jak o bezpośredni objaw , w yraz czy przykład stanu, w jakim się osoba działająca znaj­ duje — jej zam iarów , woli, nastro ju , okoliczności, ch arakteru . Ta „bezpośredniość” jest cechą w yróż­ niającą „układ ram o w y ” czynności potocznych, i aby zyskać jakieś tu rozeznanie, należy się odwołać w łaśnie do niego, nie zaś do sam ych istot cieles­ nych.

Zw ykłe zachow ania trak to w an e są zatem jako bez­ pośredni p rzyp ad ek lub objaw jakości utajo ny ch; widzi się w nich składnik ekspresyw ny. Jednakże sym bolizacja — w ty m sensie słowa, w jakim używ a go, powiedzm y, Susanne L anger — nie zajm uje tu m iejsca węzłowego. Ale postaw a fizyczna, jak ą p rzy ­ bieram y, jest, oczywiście, upozowana, w ygląd zaś poddany retuszow i. A są to czynności sym bolotw ór- cze, bliższe tań ca niż zjaw isk w ytw orzonych w in­ nych „układach ram ow y ch ” . Co w ięcej, poza eks­ p resją i sym bolizacją czai się często groźba — bliż­ sza lub dalsza — fizycznego p rzym usu oraz pew na skłonność — rozbudzana lub odpychana — do zbli­ żenia seksualnego. W yznacza to ciału jeszcze inne role. P onadto je s t ch arak tery sty czn e dla potocznych w spółoddziaływ ań, iż bezpośrednie źródła, z których em anuje jaźń, ciągle się przem ieszczają — raz będą to oczy, kiedy indziej ręce lub głos, czy nogi, albo górna część korpusu.

M ożemy się w ięc przekonać, że w in terak cji potocz­ nej p rzy p ada ciału zadanie ograniczone w praw dzie, lecz w cale nie proste. Do w niosku tego skłania nas

Bezpośrednia cielesność

Rozważania o naturze ludzkiej... ...i o sporcie (co na to Ustrzykowski?)

porów nanie przeprow adzone z rolą, jak ą spełnia ciało w innych „układach ram o w y ch ”.

4. Rozważm y z kolei n a tu rę ludzką, tę n a tu rę , k tó ra — ja k się tw ierd zi — stanow i podłoże dla czynności codziennych. I znów w y p ad n ie ująć rzecz porównawczo, ty m razem rozpoczynając od reak cji uczuciowych, jak ie o b jaw ia ją ludzie w różnych „układach ram ow y ch ”.

Jeśli chodzi o w idow iska te a tra ln e i film owe, to ak tor obdarzony znacznym dośw iadczeniem i dobrą w olą podejm ie się z ró w n y m pow odzeniem roli po­ staci n ad m iern ie pobudliw ej, ja k też sk ra jn ie opano­ w anej, zależnie od tego tylko, czego w ym aga scena­ riusz. W ty m pierw szym p rzy p a d k u łatw o się ugnie — jako postać literack a — pod brzem ieniem w ydarzeń, obnaży się ze sw ym i przeżyciam i i u d rę ­ kam i, żebrał będzie o łaskę, będzie płakał, jęczał, przeklinał, i w ogóle zachow yw ał się w sposób, jaki w życiu praw dziw ym uznałby pew nie za wysoce n ie ­ stosow ny — zarów no ze w zględu n a obyczaje g ru p y społecznej, do której należy, ja k i z uw agi n a oso­ bisty w a ria n t ow ych obyczajów . P rzy tym n a scenie oddaje się on w zruszeniom przed znacznie w iększą liczbą osób, niż m iałoby to m iejsce w zw ykłych w a ­ runkach, gdyby dał w łaśnie u p u st sw ym uczuciom. Co w ięcej, ta liczniejsza g ru p a w p a tru je się w n ie ­ go, zam iast tak to w n ie odw racać uw agę.

Z inn y m przypadkiem , gdy dozwolona je st w iększa niż w życiu codziennym w ylew ność uczuciowa, zwłaszcza jeśli chodzi o uczucie rozczarow ania, m am y do czynienia w publicznych rozgryw kach sp o rto ­ wych. (Każdy chyba rodzaj sp o rtu dostarcza kon­ w encji dla takiego w łaśnie w yk o rzy sty w an ia sprzę­ tu ; np. po strzale ciska się kij baseballow y n a zie­ mię, po sfuszerow anym odbiciu ud erza się piłeczką tenisow ą w siatkę). Je d n a k w ybuchy gniew u lokali­ zowane są zw ykle zaraz po posunięciu, ruchu , ko­ lejce, bo w ty m w łaśnie m om encie jed n o stk a p rze­ staje być czynna w roli gracza, a jej bieżące

zacho-w anie zacho-w p ły zacho-w a n a zacho-w łaścizacho-w ą dziedzinę nie bardziej niż oklaski czy gw izdy ze strony w idow ni — reakcja, n a k tó rą m ożna n ie zw racać uwagi. Jeżeli basebal- lista upuszcza swój kij podczas uderzenia, je st on graczem n ieu d oln ym ; jeśli ciska go po w ykonanym ruch u, wów czas udziela jedynie k o m entarza n a te ­ m a t siebie sam ego jako zaw odnika, i to w chw ili p rzerw y, podczas któ rej także inni gracze nie ucze­ stniczą w rozgryw ce. Chociaż w ięc w y k res udręki, kreślony przez gracza w golfa, k tó ry spudłow ał łatw y strzał, w ygląda ja k p rzejrzy sta uczuciowość dem onstrow an a przez a k to ra w cielającego się w po­ stać sceniczną, to jed n a k w y stę p u je tu różnica w sa ­ m ej składni zjaw iska, zw iązana z określoną orga­

nizacją doznań.

Jeszcze innego o b raz u dostarcza w ykonaw ca u tw o ru m uzycznego. P rzy słu g u je m u to sam o co d y ry g en ­ tow i p raw o do ro zw ijan ia — obok czynności zw ią­ zanych z fizyczną stro n ą zadania — całego popisu, m ającego w skazać n a płynące z w y siłku roztarg n ie­ nie. K iedy jed n a k popełni om yłkę, w y b iera zwykle in n ą stra te g ię: przechodzi n a d ty m do porządku. Je śli je st członkiem zespołu, to każda pauza, w k tó­ rej dałby ujście uczuciom rozczarow ania, gniew u, zakłopotania itp., w trąc iła b y całość w dalsze zam ie­ szanie — zakładając naw et, że on sam w danej chw ili nie gra. W w y p a d k u gdy w yk o nu je coś solo lub ty lk o z akom paniam entem , m oże posłużyć się n a ­ stęp u jący m w ybiegiem — zatrzym ać całość i zacząć kłopotliw y pasaż od początku; ale nie więcej niż raz czy dw a razy w ciągu wieczoru. A wówczas m usi cały ów przy p ad ek ująć bez w ah an ia z dystansem i przym ru żen iem oka — dając do zrozum ienia, że to nie p ełna jego jaźń, jego jaźń dosłowna, w p lątała się w pechow e zdarzenie, lecz tylko jej cząstka nie­ isto tn a, k tó rej łatw o m ożna się wyrzec. N atom iast perskie oko zaśw iadcza, iż św iadom on jest faktu, że słuchacz zechce w spółpracow ać z nim podczas tego chw ilow ego n aru szen ia „uk ład u ram ow ego” , że nie

...i piosenkarzu

przejm ie się u traconym przez niego — zupełnie re a l­ nie — panow aniem n a d sy tu acją; albo inaczej — ze pełen je st obawy, czy w idow nia nie p o tra k tu je jego drobnej bezkom prom isowości jako o b jaw u oka­ zanego jej lekcew ażenia. Proszę przy ty m zauważyć, iż to, co w ym aga tu ta j przy n aru sz e n iu „u k ład u ram ow ego” w irtuozerii — jeśli rzecz m a się w ogó­ le udać — w in te rp re ta c ji potocznej należy do osiągnięć pospolitych. Nie m a tam bow iem w idow ni 0 w zniosłych oczekiwaniach, często zaś sam tylko fuszer podlega zaham ow aniu przez sw ą reak cję uczu­ ciow ą na popełnioną fuszerkę.

A tera z p rzy jrzy jm y się w y k o n an iu p o p ularnej pio­ senki. Bieg opowieści łączy się zw ykle z jakim ś dram atem sercowym . W spom inaliśm y już, że z re ­ guły w ą te k prow adzony je s t w pierw szej osobie licz­ by pojedynczej. Podobnie jak w teatrze, anim ator 1 postać trak to w an e są, od stro n y technicznej, jako zjaw iska rozdzielne, choć w p rzy p ad k u piosenki pew ­ n a w ew n ętrzn a więź łączy ich z sobą. W istocie, im bardziej życie an im ato ra (w ty m stopniu, w jakim je zna odbiorca) uzasadnia bolesne przeżycia, o k tó­ ry ch m ówi się w śpiew ie, ty m „skuteczniejszy” jest efekt. „Szczerość” oznacza tu tak ie śpiew anie, które byłoby praw dziw e w odniesieniu do samego piosen­ karza. W każdym razie należy do trad y cji, że pio­ senkarze popisują się n ajbard ziej burzliw ym w y ra ­ zem uczuciowym , bez zbędnych, w stępn y ch ceregieli, inaczej niż dzieje się to w teatrze. Trzydzieści sekund i oto już je st — e fe k t n a poczekaniu. Jak o piosen­ karz je st to „szczera dusza”, a szczerość m a w gardle. Ta sam a osoba w in te rak c jac h pow szednich m niej się zw ykle odsłania. A jeśli m ów im y o kimś, że tylko jako piosenkarz w ybu ch a n a zaw ołanie uczu­ ciem, to rów nie dobrze m oglibyśm y powiedzieć, iż ty lko jako rozm ów ca zachow uje się on powściągli­ wie. Żadne z ty ch ujęć nie m ów i nam o osobach jako takich. Oba dotyczą fig u r w „układach ram ow y ch” . Pojęcie oddźw ięku em ocyjnego stanow i cząstkę „w y­

razu uczuciowego” . In n a część pojęcia ekspresji łą­ czy się z nie zam ierzonym sam oujaw nieniem się. D ok tryn a zw iązana z ram ą potocznych, konkretnych zachow ań tw ierdzi, iż jed n o stk a nie w pełni p an u je n ad sw ym w yrazem uczuciow ym . Może ona próbo­ wać zataić źródło w iadom ości o sobie, może też je fałszować, ale nie osiągnie w ty m nigdy (zakładam y) pełnego sukcesu. Może zatem ktoś popełnić z prem e­ d y tacją najbezczelniejsze kłam stw o, ale z trud em zdoła ukryć w yraz w iny, w ah an ia lub innego od­ kształcenia w sw ym sposobie bycia. M amy w rażenie, że czuwa nad tym sam a n a tu ra danej osoby. Ktoś, k to w obliczu inny ch p o trafi pozostać do końca fał­ szywy, osądzany byw a jako „psychopata” — lub — nie daj Boże! — „socjopata” . W każdym razie, jeśli podłączym y m u druciki, to polifizjograf — ostatn ia linia naszej kosmologicznej obrony — wskaże, iż p rzy pad ek ten nie pozostaje w sprzeczności z naszą koncepcją n a tu ry ludzkiej.

W sum ie więc, z p u n k tu w idzenia przyrodniczego stanow im y coś n a k ształt obciągniętych skórą pojem ­ ników. W ew nątrz istn ieją dane info rm acyjne i stany uczuciowe. Na tę treść w e w n ętrzn ą w sk azuje bezpo­ średnio ekspresja oraz w sk azu ją objaw y m im owolne, w y stęp ujące zawsze w ślad za stłum ieniem . Ale w ie ­ m y przecie, że uczestnicy gier opartych na bluffie, takich jak poker, albo całkow icie niem al pow ściągają swój w yraz uczuciowy, albo też w ypróbow ują n a j­ bardziej rozpasanych fałszerstw ekspresyw nych — rzecz, k tó ra w sferze działań rzeczyw istych, dosłow­ nych, w yro biłab y im, w w y p ad k u niepow odzenia, skandaliczną rep u ta cję 3.

8 Zgrabnego przykładu dostarcza zabawa zwana „cześć, fra­ jerze”. Gra i jej reguły są tak pomyślane, że uczestnicy łączą się w m ałe zespoły robocze, każdy zaś gracz, jeśli chce wygrać, musi zdradzić swój zespół i przystąpić do następ­ nego, który także później porzuca itd. Zwykle gry nie można doprowadzić do końca, bo uczestnicy odmawiają d al­ szego udziału. Zanim jednak gra się rozpadnie, otrzym

uje-K łam stw o i natura

Sophisticated analysis

Odpow iedź je st prosta. Niezdolność do całkow icie skłam anej ekspresji nie jest dziedzictw em naszej zw ierzęcej czy boskiej n a tu ry , ale obow iązującym ograniczeniem , zw iązanym n a m ocy definicji z o k re ­ ślonym „układem ram o w y m ” — w danym p rzy p a d ­ k u układem zachow ań codziennych. K iedy ram a się zm ienia i przechodzim y, pow iedzm y, do g ier o p ar­ ty c h n a bluffie, gdzie gracz m a pewność, iż jego udaw an ie p rzy jęte zostanie ,,nie n a serio” i nie b ę­ dzie tra k to w a n e jako coś niew łaściw ego — wówczas sta je m y się św iadkam i w spaniałych, p rzeko ny w a­ jących objaw ów, niosących fałszyw e sugestie co do zam ierzeń gracza i posiadanych n a ręk u w alorów . K ró tk o mówiąc, każdy z nas p o trafi się nie ru m ie ­ nić, pod w arunkiem , iż tra fi n a „układ ram o w y ”, w k tóry m kłam stw o uznane będzie za rzecz stosow ­ n ą i za część składow ą gry. T aką sam ą w irtuo zerię może rozw inąć ktoś, kto w ie, że bierze udział w eks­ perym encie, albo ktoś, k to działa w zgodzie z n a j­ lepiej p o jęty m interesem p a rtn e ra lub ilu stru je spo­ sób postępow ania innej osoby. O kazuje się zatem, że „zw ykła uczciwość” to reg u ła zw iązana z ram ą potocznych, dosłow nie p ojętych in terak cji. Z kolei reg u ła ta to jed n a z form uł ogólniejszego tem atu stru k tu raln eg o , tego m ianow icie, k tó ry mówi, że każda ze stro n m a coś do za ta je n ia w grze i że po­ siad a ku tem u odpow iednią zdolność i odpow iednią nie-zdolność; i że działa pod ciśnieniem określonych reguł.

5. Sam o zaś sedno? Je d n o stk a w kracza do działań jako istota o określonej tożsam ości biograficznej n a-my bardzo w ym ow ny popis ze strony każdego gracza, m a­ jący zapewnić o lojalności w obec zespołu, który się w łaśnie zawiązuje — choć przez cały czas w szyscy dobrze wiedzą, że lojalność taka jest niem ożliwa. Por. M. Hausner, J. F. Nash, L. S. Shapley, M. Shubik: So Long Sucker, a Four-Person Game. W: Game Theory and Related A p ­ proaches to Social Behavior. Red. M. Schuber. N ew York

w e t wówczas, gdy w y stęp u je p rzy stro jo n a w jakąś rolę społeczną. Sposób, w jaki ro la je s t odgryw ana, pozw ala n a pew ien „w yraz” tożsam ości osobistej, w y ra z czegoś, co może być przy pisan e zjaw isku ro z­ leglej szem u i trw alszem u niż bieżąca ro la lub sposób jej w ykonyw ania, czemuś, w skrócie, co c h a ra k te ry ­ zu je nie rolę, lecz osobę — chodzi o trw ały c h a ra k ­ t e r m oralny, osobowość, w yposażenie biologiczne itd. Je d n ak że to zalegalizow ane odstępstw o od p rzy p isa­ n ej roli także się różnicuje zależnie od tego, n a ile „ o ficjaln a” je st sytu acja, czy w y stęp u je w niej rozw arstw ienie o raz czy zachodzi — m odna obec­ nie — rozbieżność m iędzy k onkretyzow aną postacią a lu dzk ą m achiną, k tó ra ją ożyw ia. Istn ieje zw iązek m iędzy osobą a rolą. Ale zw iązek te n odpow iada system ow i in te rak c y jn em u — „układow i ram ow e­ m u ” — w k tóry m ro la je st odgryw ana i w k tó ry m u jaw n ia się osobowość. Jaźń zatem nie jest czym ś przedm iotow ym , n a w pół sk ry ty m za zdarzeniam i, lecz zm ienną form ułą n a nasze sam o-organizow anie się podczas przebiegu ty ch zdarzeń. S y tu acja bieżąca określa o ficjalny w ygląd, jak i p rzy b ieram i za któ­ ry m się k ry ję. A tak że określa ona, ja k i kiedy m am się zdradzić. K u ltu ra zaś d aje m i przepis n a pojm o­ w an ie siebie samego, ta k abym m iał się z czym zdradzać i abym robił to w sposób określony. Oto, pow iedzm y, ktoś, kto prow adzi aukcję. J e s t to zw ykle postać „m alow nicza” . Nie okazuje on n a d ­ m iernego nabożeństw a w obec zleconego m u zadania. W iele sprzed aw an ych przedm iotów o p a tru je złośli­ w ym kom entarzem . W ykazuje pew ien cynizm w sto­ su n k u do w łaścicieli, nabyw ców i sam ych tow arów . Prow adzi k onferan sjerk ę, p rzem aw ia urzędow o, przypochlebia się i przekom arza. Beszta zgrom adze­ nie za b rak ofert. Nie pozwala, żeby nic się nie działo. P op ycha im prezę w k ieru n k u lekkiej błaze­ nady. (Co nie przeszkadza m u w pow ażnym lanso­ w an iu n ajcen niejszych przedm iotów , n a w e t przeciw ­ nie — n a d a je m u cechę osoby w iarygodnej). W spom

Aukcjoner i stewardessa

Sztuka stewardessy

n ian y licy tato r jaw iłby się zatem jak o osobistość w yjątkow a, gdyby nie fakt, iż dla tak ich zachow ań istn ieje określona tra d y c ja i że w y stę p u ją ku tem u sprzy jające w arunki. W ielu podejm uje się tej roli i razem z n ią przejm uje ów bezcerem onialny s ty l osobisty, k tó ry jest w tej gałęzi in teresó w faw o ry ­ zowany. Podobnie w p rzy pad ku stew ardessy. Może nas ona obsłużyć kaw ą, darząc przy ty m słabym , roztargnionym uśm iechem podczas o ferty i przelot­ nie zm ieniając w y raz tw arzy przy odbiorze dzba­ nuszka. Może okrasić sw e czynności obrzędow ością nie w iększą niż zdarza się to w każdym bufecie am erykańskim . Ale zam iast tego trafiam n a sytu ację następu jącą:

Stewardessa przybiera wygląd figlarny, jakby w ystępow ała z zupełnie nową propozycją, i wymachując dzbanuszkiem pyta siedzącego z brzegu m ężczyznę w średnim wieku czy zechciałby kawy. Ten kiwa głow ą twierdząco. Wyraźnie świadoma, że zapas jest na ukończeniu, stew ardessa zerka w głąb dzbanka i w ydaje ostrzegawczy dźwięk ouuu — jakby się cofała w dziecięcość. Pasażerowi nie pozostaje nic innego, jak rozstać się z własną oceną tego drobnego zda­ rzenia i spojrzeć na nie oczami dziewczyny. D ziew czyna te­ raz nalewa, widzi, że filiżanka jest już pełna, w sposób żartobliwie poważny potrząsa z wysiłkiem dzbankiem, aby wydobyć ostatnią kroplę, wesoło łamie „układ ram ow y” dorosłym śm iechem spiskowca, popycha lekko dzbanek w kierunku następnej pasażerki, cofa go gorączkowo, w y ­ soko wznosząc przy tym twarz i sznurując usta z zabawną wyniosłością, a następnie głośno oznajmia: „Zaraz idę po w ięcej”.

W rażenie, jakie m ógłby odnieść pasażer, że w łaści­ w ie dostały m u się w udziale fusy, oraz w rażenie jego tow arzyszki, że ostatecznie om inęła ją okazja w ypicia kaw y w pierw szej kolejce — zostały przez stew ardessę pobudzone, następ nie dziew czyna dziel­ nie im staw iła czoło i przekształciła w now y ,,układ ram o w y ”, tw orząc niezbędne kulisy dla zajścia, które trzeb a przyjąć pogodnie jako dziewczęce figle na tem a t n iezb y t pow ażnej dorosłej roli. Z aw iązana zo­

s ta ła koalicja przeciw ko powadze, tak iż zastrzeżenia co do sm aku czy te m p e ra tu ry kaw y może w yrazić rów nie dobrze klient, jak i sam a stew ardessa. Od raz u widać, że jest to poczciwe dziecko. N ależy do osób, co lubią swój zawód, pełne są życia i kochają św iat. Ma m iłą osobowość. Należy jed n a k dodać, że to nie ona o dkryła te n bezkolizyjny sposób postępo­ w a n ia i że nie zgryw ałaby się pew nie w w aru nk ach m niej sprzyjających. Je j w iek, płeć i pow ierzchow ­ ność składają się n a je d n ą połowę całej m ieszanki, resz ty dostarcza zawód. W szystkie dziew częta z jej klasy zachęcano n a kursach, aby św iat czyniły m iej­ scem bardziej przy tulny m . N iejednej udaje się to podczas lotu. T ak w ięc prow adzenie aukcji czy bycie stew ardessą to więcej niż rola, to więcej niż sposób w y k o n y w an ia tej roli, to bow iem także sty l prze­ tw a rz a n ia zdarzeń dosłow nych w edług odpow iednie­ go „klucza” . S treszczając — kiedy o trzym ujem y m u n d u r, otrzy m u jem y zw ykle now ą skórę. Do istoty każdego „u k ładu ram ow ego” należy, iż ustan aw ia on k ieru n e k w łasnych przekształceń.

6. Jeśli zaś chodzi o „m nie sam ego” , cóż z tą n a m a ­ calną m ate rią z krw i i kości? Jestem zespołem fu n k ­ cji, k tó re podczas działań zw ykłych, dosłow nych, scalają się charak tery sty cznie, lecz w innych re je ­ strach b y tu pozostają rozm aicie w yodrębnione. Po­ dobnie m a się sp ra w a z istotam i, z k tórym i się stykam . Skoro zaś fun k cje te — zw ierzchnika, stra ­ tega, anim atora, figu ry itp. — w niecodziennych re ­ jonach b y tu w y stę p u ją osobno, dlaczegóż by nie m ożna ich było w ydzielić analitycznie z rzeczyw i­ stości pow szedniej? Tak n a przykład, jak próbow ał tego dokonać M erleau -P o n ty :

„Nie zdajemy sobie dosyć sprawy z tego, że inni nie jawią się nam nigdy twarzą w twarz. N aw et gdy w żarze dyskusji staw iam czoło przeciwnikowi, intencja, która naprawdę mnie dotyka, nie znajduje się przecież w tej twarzy, pełnej gw ał­ townych grym asów, a nawet w tym głosie, który dochodzi do m nie poprzez przestrzeń. Przeciwnik nie jest nigdy cał­

Nowy mundur to nowa skóra?

Ciemności napełnione narządami

kowicie um iejscowiony; jego głos, gestykulacja, tiki — to tylko efekty, swoista reżyseria, ceremonia. Jej organizator jest tak doskonale zamaskowany, że ogarnia mnie zd ziw ie­ nie, gdy moje odpowiedzi trafiają do celu; oto w spaniały mówca zasępia się, kilkakrotnie wzdycha, głos mu drży, daje mi parę zn aków porozumiewaw czych; muszę w ierzyć, że ktoś tam był. A le gdzie? Nie w tym głofeie, zbyt pełnym , nie w tej twarzy zrytej zmarszczkami jak zniszczony przed­ miot. Nie pod ich powloką; dobrze wiem , że są tam tylko «ciemności przepełnione narządami». Czyjeś ciało jest prze­ de mną — ale wiedzie osobliwy żywot: m ię dzy mną, który m yślę, a tym ciałem, lub też raczej obok mnie, po mojej stronie, jest jak błądzący sobowtór, raczej nawiedza moje otoczenie, niż się w nim pojawia, jest niespodziewaną od­ powiedzią, którą otrzym uję z zewnątrz, jak gdyby jakim ś cudem rzeczy zaczęły nagle w ypowiadać m oje myśli; to dla mnie będą m ówiące i m yślące, bo są rzeczami, a ja jestem sobą. W moich oczach ten drugi znajduje się tedy zaw sze na m arginesie tego, co widzę i słyszę; jest po mojej stronie, jest u m ego boku albo ze mną, nie ma go w tym m iejscu, które moje spojrzenie m iażdży i pozbawia wszelkiego «wnętrza» 4.

— M erleau-P onty, k tó ry zapom niał ty lk o odnieść do „ ja ” tę sam ą analizę, jak ą zastosował wobec „in­ nego” .

przełożył Zdzisław Łapiński

Posłowie tłumacza

’Tis a great Ease to m y Conscience that I have w r it so elaborate and useful a Discourse without one grain of S a ty r intermixt.

J o n a t h a n S w i f t , z p r z e d m o w y d o A T a le o f a T u b .

„Goffman Erving, pedagog, socjolog; ur. 11 VI 1922 r. w M an - ville (Kanada). Stopień Bachelor of Arts na Uniw. w To­ ronto, 1945 r.; stopień Master of Arts na Uniw. w Chicago, 4 M. M erleau-Ponty: Obecni w słowie. Przeł. J. Skoczylas. W: Proza świata. Wybór S. Cichowicz. Warszawa 1976, s. 64—65.

1949 г.; doktorat, tamże, 1953 r.; w 1952 r. ożenił się z An­ geliką Schuyler Choate (zm. 1964 г.). Ma jednego syna, T o­ m asza Edwarda. W Stanach Zjednoczonych osiedlił się w roku 1945. W latach 1949—1951 członek zespołu do badań terenowych w Szetlandii na U niw ersytecie Edynburskim; w latach 1954— 1957 pracownik naukowy Narodowego In ­ stytutu Zdrowia Psychicznego; w latach 1958— 1959 docent na w ydziale socjologii U niw ersytetu Kalifornijskiego w Ber­ k eley, w latach 1959— 1962 profesor nadzwyczajny, tamże, w latach 1962—1968 profesor zwyczajny, tamże; od 1968 r. prof, antropologii i socjologii w katedrze im. Benjamina Franklina na U niwersytecie w Pensylw anii (Filadelfia). Lau­

reat nagrody im. M aclvera w 1961 r. Członek rzeczyw isty Am erykańskiej Akademii Sztuki i Nauki. Autor książek: Presentation of Self in E v ery d a y Life (1956), Encounters (1961), A s ylu m s (1961), Behavior in Public Places (1963), Stigma (1964), Interaction Ritual (1967), Strategic interaction (1969), Relations in Public (1971). Zam. w Filadelfii (stan Pensylw ania), przy pi. Rittenhouse nr 2048 (kod: 19103)”. Tyle M arquis W ho-s W ho z 1974/1975 r.

Nie potrzeba przesadnej znajom ości bieżącego p i­ śm ien nictw a socjologicznego, żeby odgadnąć m iejsce, jak ie w nim zajm u je Erving Goffm an. J e s t on w spółautorem pow ażnych zm ian w tej dyscyplinie, zw rotu, k tó ry się dokonał w ciągu ostatniego dw u­ dziestolecia — od badań n a d w ielkim i układam i spo­ łecznym i, tra d y c y jn ą dom eną socjologów, do badań nad układam i m inim alnym i, kilkuosobow ym i. Oczy­ wiście, proces ten o b jął tylk o część tej dziedziny, ale część chyba najciekaw szą. T rzeba przy ty m pod­ kreślić, że w w yk o n an iu G offm ana je st to nadal socjologia, nie zaś psychologia społeczna, k tó ra już w cześniej zyskała przecie p ełn ą niezależność.

Przez działanie społeczne rozum ie G offm an przede w szystkim kom unikację, w w a ru n k ach gdy wszyscy jej uczestnicy pozostają z sobą w fizycznym kon­ takcie. J e s t to dla niego jak b y pierw ow zór org an i­ zacji społecznej. Z ajm u ją go jed n ak nie treści w y ­ słow ione, ale raczej info rm acje uboczne, sform ali­ zow ane w p ew nych typo w y ch zachow aniach. W n ie ­

Zmiana w socjologii

Kontynuator tradycji powieściowej

przerw an y m potoku ow ych inform acji widzi G off- m an gw arancję ładu publicznego, w stępne założenie każdego zespołu ludzkiego.

Ogólną persp ek tyw ę poznawczą w yznacza d ra m a tu r­ giczna koncepcja działań w tra d y c ji G. H. M eada,

Georga Sim m ela i K en n eth a B u rk e ’a.

D orobek G offm ana je st przedm iotem żywego zain­ teresow an ia także poza kręgiem w łaściw ej socjologii. K orzystają z niego głównie socjolingw iści oraz przedstaw iciele dziedziny jeszcze nie w pełni u g ru n ­ tow anej, określanej jako proksem ika, kinezyka, ko­ m unikacja pozasłow na itp.

Taki jest m niej więcej u ta rty obraz publiczny G off­ m ana. Ale obraz ten w ym aga pew nej popraw ki. Z dzieł G offm ana w y łania się rozległy i zróżnico­ w an y pejzaż współczesnej obyczajowości, głównie obyczajowości am erykańskich klas średnich: ta je m ­ nice k ru p ieró w w Las Vegas, życie uczuciowe rodzi­ n y n a Środkow ym Zachodzie, niew in n e szalberstw a dokonyw ane w laboratoriach psychologicznych, m i­ m ika zm ęczonych pasażerów z now ojorskiej kolejki podziem nej itd.

Ta stro n a twórczości G offm ana jest zresztą do sta­ tecznie w idoczna i a u to r dość szybko zyskał uzna­ nie nie ty lk o jako uczony, ale i jako k o n ty n u ato r stary ch, dobrych tra d y c ji prozy powieściowej. Istot­ nie, te n socjolog m a to sam o poczucie w yrazistego k o n k retu i sk ry ty ch za ty m k o nkretem reguł, jakie m ieli w ielcy realiści X IX w.

W pochw ale m ieścił się w szakże odcień krytycyzm u. Plastyczność ry su n k u obyczajowego i zalety stylu nie m ogły w oczach socjologów w ynagrodzić od­ stę p stw od p rzy jęty ch norm uczoności. Zaskakiw ała ich niefrasobliw ość, z jak ą posługiw ał się G offm an sw ym m ateriałem dowodowym. B yły to przykłady czerpane n a chybił tra fił z przeróżnych źródeł: z ba­ dań eksperym entalnych, n o tate k prasow ych z dzia­ łu osobliwości, etnologicznych doniesień terenow ych,

w łasnej obserw acji uczestniczącej, powieści szpie­ gowskich itp.

W ydaje się jednak, że socjologowie jakby nie chw y­ tali istoty G offm anow skiej m etody. Nic dziwnego, b y ła to m etoda do g ru n tu literacka. Rozm iem z^ś pod tym pojęciem coś więcej niż w yrazistość św iata przedstaw ionego i zew nętrzne zalety stylu. A co do trad y cji powieściowej — to trzeb a jej szukać dla G offm ana poza w iekiem XIX.

K iedy G offm an po raz pierw szy podjął sw ą tem a­ ty k ę interakcy jną, to zastosow ał do niej D urkhei- m ow skie kategorie życia religijnego. K ategorie, w y ­ pracow ane przy analizie jednej z w ażniejszych in sty ­ tu cji społecznych, przeniesione zostały n a takie zja­ wiska, ja k w ym ian a ukłonów n a ulicy, kolejność zajm ow ania m iejsc w w indzie, sposób n aw iązyw ania rozm ow y n a w ieczorku tow arzyskim itp. W w yniku zakłóconej proporcji w yzw olona została z banalnej codzienności — kom iczna dziwność istnienia. System atycznie rozw ijan a przez G offm ana niezbor­ ność m iędzy słowem a rzeczą, m iędzy obow iązującą w artością term in u a jego now ym zastosowaniem , w późniejszych p racach uczonego przy b ierała roz­ m aite form y. N a przykład chętnie u ruch am iał G off­ m an nazew nictw o zaczerpnięte z etologii, tj. nauki o zachow aniu zw ierząt w w aru n k ach n aturalny ch. Nie on jed en zauw ażył przydatność dla n a u k spo­ łecznych zespołu pojęciowego stw orzonego przez zoologów, ale tylko on w ykorzystał w ty m stopniu zaw arty tu ta j potencjał groteski. Technika ta to nic innego jak — określm y rzecz w języku poetyki opisowej — traw estacja. Styl zaś prac w cześniej­ szych — to styl heroikom iczny.

Z resztą G offm an nie tylk o w y k o rzy stu je term ino ­ logię naukow ą dw utorow o, dając rów nocześnie po­ jęciow y opis zjaw iska i jego in te rp re ta c ję w określo­ nych kategoriach estetycznych, ale też czasem roz­ w ija skom plikow ane siatk i term inologiczne — prze­

Komiczna dziwność istnienia

Logika i absurd

jęte np. z teorii gier, albo też stw orzone od początku przez siebie — trochę bezinteresow nie, trochę w n a d ­ m iarze. Po subtelnym ciągu analiz pojęciow ych ja k ­ by m u się te term in y p rzy k rzy ły i w n astęp n y ch rozpraw ach już z nich nie korzysta, już je porzuca dla now ych.

M ożna w pełni zrozum ieć zaniepokojenie socjologów ta k k ap ryśny m zachow aniem ich znakom itego k o ­ legi. Sądzę jednak, że po u k azan iu się Frame A n a ­

lysis (Cam bridge, Mass. 1974, H a rv a rd U.P.) sens

jego postępow ania staje się nieco bardziej uchw ytny. Nazwę ty tu łu m oglibyśm y prow izorycznie oddać przez „analizę m o d aln ą”, analizę, k tó ra ujm u je zja­ w iska rzeczyw istości społecznej w kategoriach róż­ nych układów ram ow ych, hierarchicznie zróżnico­ w anych, rządzących się rozm aitym i regułam i for­ m alnym i.

W stęp do tej książki skom ponow any został n a za­ sadzie obrazow ej. Ma on n am uzmysłowić, czym są kolejne szczeble w drabinie różnych układów m o- dalnych. Przechodząc od języ k a przedm iotow ego do m etajęzyka, potem zaś do m etajęzy k a stopnia w yż­ szego itd., prow adzi G offm an swój w yw ód n a jz u ­ pełniej logicznie. Logika ta je d n a k nie je st tem p e­ ro w an a zdrow ym rozsądkiem i n ie okazuje żadnych względów dla odporności psychicznej czytelnika. Pod koniec owego w stępu zaczyna nas ogarniać po­ czucie rozpętanego absurdu, p iętrzen ia się poziomów w ypow iedzi w nieskończoność.

J e st to bardzo S ternow ski początek tra k ta tu nauko­ wego — tra k ta tu , k tó ry m a m ów ić o tym , czym jest realność a czym fikcja, co to takiego n a tu ra ludzka, skąd bierze się porządek społeczny itd.

Jeżeli T ristram S h a n d y jest powieścią, k tó ra posta­ w iła sobie za cel udowodnić, że powieści nie sposób napisać, to w iele stron u G offm ana da się w yjaśnić zbieżnym zam iarem — p rzeprow adzenia praktycz­ nego dow odu n a to, że konw encje w ypow iedzi n au­

kowej n ie są bardziej nośne poznawczo niż inne konw encje.

W pracach w cześniejszych założenie to było p rzy jęte m ilcząco i ono to w łaśnie kazało autorow i ironicz­ nie zestaw iać, n a ty m sam ym planie, scenę z pow ie­ ści i dowód z laboratorium .

Po ukazaniu się Frame A nalysis, gdzie przeprow a­ dzona została jed n a z głębszych analiz ontologicz- ny ch dzieła teatralneg o i gdzie zn ajd ujem y zastana­ w iające uw agi o literack ich d e term in an tach w yw odu logicznego, gdzie ukazano stronę, by ta k rzec, folklo­ ry sty czn ą (tzn. p rzy n ależn ą bieżącem u folklorow i naukow em u) eksperym entów z dziedziny psychologii społecznej itd. — nie sposób posądzać dłużej G off­ m an a o m etodologiczną niew inność.

G dybyśm y p rzy jęli istn ien ie czegoś takiego ja k ko­ le k ty w n a świadom ość danej dziedziny wiedzy, w ów ­ czas n a prozę G offm ana m ożna by spojrzeć jak na rozw iniętą w ypow iedź autoironiczną i auto p aro d y j- ną, w której doszła do głosu w spółczesna nadśw ia­ domość socjologiczna.

G offm an znalazł się bow iem w sy tu acji poznawczej H um e’a, ale rozw iązań poszukuje przy pom ocy środ­ ków z re p e rtu a ru S te rn e ’a.

Poszczególne pom ysły G offm ana, jego sform ułow a­ nia, w yłonione przez niego problem y, cały dojrzany przez niego św iat ludzkich in terakcji, w szystko to jest przejm ow ane i p rzetw arzan e w edług tra d y c y j­ n ych w zorów em pirycznych przez u p a rty c h socjolo­ gów. Sądzą oni, że in tu icji n a d a ją w y m iar sp ra w ­ dzalny. Nie zauw ażyli, ja k głęboko sięga sceptycyzm G offm ana. Nie zauw ażyli, że z każdym sw ym dzie­ łem coraz rad y kaln iej posługuje się tech n ik ą po­ znaw czą w łaściw ą literatu rze. I że nie jest to sp raw a żyw ych obrazków obyczajow ych czy stylistycznej biegłości, ale że je s t to sp raw a w izji, k tó ra od w e­ w n ą trz rozsadza całą budow lę, w znoszoną n a —

Autoparodia nadświado­ mości socjologicznej

Dram atyczny kształt

złudne — podobieństw o konw encjonalnych budow li naukow ych. W izja ta relaty w izu je poszczególne tezy i n ad aje im kształt d ram atyczny — w najszerszym sensie tego słowa.