J. Pagaczewski
Ogólnopolska wystawa Mikołaja
Kopernika w Krakowie
Ochrona Zabytków 6/1 (20), 69-72
Ryc. 70. K a rta z ręk o p isu dzieła M ikołaja K o p ernika „De R evolutionibus“.
rozm iarów (ок. 18.5X14 cm) sztych p o rtre tow y M. K op ern ik a. Z daniem B atow skie- go o ryginał ow ego p o rtre tu w ykonany został przez a rty stę , k tórego tw órczość pozostaw ała w ścisłym zw iązku ze sztuką w łoską.
J. Ross
O G Ó LN O PO LSK A W YSTAW A M IK O Ł A JA K O PER N IK A
W K R A K O W IE
Dnia 21 czerw ca br. w ice p rem ie r Józef C yrankiew icz w obecności m in istra A. R a packiego, r e k to ra U. J. prof. J u lia n a M a r chlew skiego oraz zgrom adzonych p rzed staw icieli n a u k i polskiej dokonał otw arcia w odnow ionych w łaśn ie salach gm achu Collegium M aius w K ra k o w ie w ielkiej, ogólnopolskiej w ystaw y pośw ięconej w ca łości p rze d staw ie n iu życia i dzieła M iko ła ja K opernika. W y staw a ta je st je d n ą z głów nych im prez „R oku K o p e rn ik a “ ob chodzonego obecnie w P olsce z ra c ji 410- lecia śm ierci genialnego astro n o m a i h u
-Ryc. 71. K w a d ra n t słoneczny K o p ern ik a (re k o n stru k cja T. P rzypkow skiego).
Ryc. 72. Refleksyjny zegar słoneczny, w y konany przez T. Przypkowskiego w Colle
gium Maius
Ryc. 73. Triquetrum Kopernika (rekon strukcja T. Przypkowskiego).
manisty, oraz ukazania się w druku jego epokowego dzieła „De revolutionibus“.
Trudno sobie wyobrazić lepszą oprawę architektoniczną dla tego rodzaju w ysta wy. W tych sam ych murach bowiem w la tach 1491—1495 pobierał nauki m łody Mi kołaj. Tu zapew ne, może pod w pływ em nauk Wojciecha z Brudzewa, powstały w młodym lecz krytycznym um yśle Ko pernika pierwsze w ątpliw ości w słuszność
panującej w ów czas geocentrycznej dok tryny Ptolemeusza.
Wystawa m ieści się w 11 salach pierw szego piętra gmachu. Wchodząc do przed sionka i spojrzawszy na uwieszony u su fitu model układu heliocentrycznego na tle m alowanych przez C. Styrylską styli zowanych znaków Zodiaku poznajemy, iż znaleźliśmy się na w ystaw ie astronomicz nej.
Tzw. „sala pojęć średniow iecznych“ wprowadza nas w św iat błędnych w y o brażeń i przesądów, jakie rodziły się m. in. z m ylnego światopoglądu geocen- trycznego, który ilustruje efektow ny fresk ścienny (Skarżyński i Mikulski).
Przechodząc do drugiej sali zanurzamy się od razu w ożywczej atmosferze Rene sansu. W sposób poglądowy twórcy w y stawy ukazali tu narodziny nowej epoki. Dokonano tego przy pomocy kilku modeli i zdjęć fotograficznych, jak np. modelu m aszyny latającej Leonarda da Vinci (inż. M. Friedel) oraz statku Krzysztofa Ko lumba (M. Boczar).
Historia życia i dzieła Mikołaja K o , pernika zaczyna się w sali następnej, da I wnej auli U niwersytetu, zwanej salą Ja giellońską, urzekającej swym pięknem (wspaniały strop ze złoconymi rozetami). Tu wystawiono liczne dokumenty, jak rękopisy, druki, fotokopie ksiąg i listów, oraz, co najważniejsze, rekonstrukcje ory
ginalnych narzędzi Kopernika (wykona ne według rekostrukcji d-ra T. Przyp kowskiego). Uderza każdego prostota tych instrumentów, z drzewa jodłowego, z k tó
rego w ykonyw ał je również genialny astronom. Są to: kwadrant słoneczny, astrolabium, triquetrum, oraz refleksyjny zegar słoneczny, rzeczywiście wskazujący czas (ryc. 71—73). W sali tej podziwiać również możemy piękny zabytek z począt ku XVI w., tzw. „złoty globus jagielloń ski“ (1510 r.), na którym po raz pierwszy twórca naznaczył niedawno odkryty ląd, Amerykę (ryc. 75).
Głównym artystycznym akcentem tej sali jest pomnik Kopernika Ludwiki Nit- schowej, um ieszczony na tle fresku, przed stawiającego polską renesansową mapę nieba (Brzozowski). ■*
Z cennych zabytków rękopiśm iennych w ystaw ionych w tej sali należy w ym ienić autentyczny list M. Kopernika do bisku pa D antyszka z r. 1539 oraz również ory ginalny list królowej Bony do tegoż Dan tyszka zw iązany z faktem śmierci Koper nika. D alsze gabloty ilustrują rozwój h e- liocentrycznej idei Kopernika, począwszy od pierwszych w ątpliw ości, poprzez pier wsze sform ułowanie jej w rękopiśm ien nym traktacie zw. Commentariolus (oko ło r. 1510) a skończywszy na egzem pla rzach pierw szych wydań dzieła „De revo lutionibus“ z lat 1543 i 1566.
N astępne sale przedstawiają rozwój idei oraz dzieje w alki, jaką rewolucyjna i po stępowa teoria Kopernika musiała stoczyć z zacofanym i poglądami w spółczesnych, opierających się na uznanych od stuleci autorytetach starożytnych i średniowiecz nych. Piękne powiększenia fotograficzne przypominają nam postać wybitnego astronoma duńskiego Tycho Brahe, re formatora astronomii praktycznej, który nie m ogąc z różnych powodów zgodzić się w całości na system Kopernika, w y m yślił swój w łasny system geo-heliocen- tryczny; jednak jego dokładne obserwa cje planet stały się podwaliną, na której później Jan Kepler mógł oprzeć swoje 3 słynne prawa ich ruchu. Przypom ina m y sobie również tragiczną postać Gior- dana Bruno, ginącego na stosie w Rzy m ie w r. 1600 za propagowanie idei o w ie lości zam ieszkanych światów , oraz po nure dzieje w ielkiego Galileusza, który pod presją w ięzienia, a może tortur i śmierci, m usiał odprzysiąc się wiary w teorię Kopernika, wiary, popartej zre sztą jego najnowszym i odkryciami po za stosowaniu po raz pierwszy do obserwa cji nieba św ieżo wynalezionej w roku 1610 lunety.
Następna sala, zwana „salą „zwycię stw a“, daje krótki przegląd najw ażniej szych osiągnięć astronomicznych, opartych na heliocentryźm ie. Przypominamy sobie prawa Keplera i Newtona oraz odkrycia Bradleya, Bessela i Foucaulta. Reprezen towana jest tu również bogato astronomia polska przez Heweliusza, autora w ielu cennych prac astronomicznych m. in. pier wszej mapy Księżyca i konstruktora du żych narzędzi astronomicznych oraz aria nina Lubienieckiego, zasłużonego autora w ielkiego dzieła o kometach, propagato rów system u Kopernika.
Jedną z najciekawszych sal jest tzw. Stuba Communis, w której znajdujemy powtórzenie pokazu średniowiecznych in strum entów astronomicznych, które otrzy mał w darze U niw ersytet od astronoma
71
Ryc. 74. Narzędzia Marcina Bylicy z Olku sza: 2 astrolabia planisferyczne oraz tor
quetum.
Marcina Bylicy z Olkusza w r. 1494, a przechowywanych dotąd w Bibliotece Jagiellońskiej i Obserwatorium A strono micznym U. J. — Są to mianowicie: w iel ki, spiżowy globus nieba z końca XV w. i w spółczesne mu, w ielkie astrolabium planisferyczne, małe astrolabium z na pisami arabskimi, zapewne z XI w., oraz w ielkie, mosiężne torquetum ostatnio uzu pełnione i zmontowane z zachowanych poszczególnych części przez konserwato ra K. Pieńkowskiego w /g rekonstrukcji d-ra T. Przypkowskiego (ryc. 27). Z później Ryc. 75. Złoty globus jagielloński z 1510 r.
szych zabytków astronom icznych w idzim y k ilk a globusów ziem skich i gw iazdow ych, lu n e t i innych n arz ęd zi pom iarow ych p o chodzących p rze w a żn ie z X V III w., ze zbiorów uniw ersy teck ich .
W sali n astęp n e j w idzim y zbiór n ie k tó ry ch p o rtre tó w i ry cin p rz e d sta w ia ją cych K opernika. N a u w ag ę zasłu g u ją o ry g in ały drzew o- i m iedziorytów z M uzeum N arodow ego, a spośród p o rtre tó w o lejn y ch p o rtre t z konw alią, k tó ry je s t d o k ła d n ą re k o n stru k c ją p o rtre tu z X V III w. sp a lo nego w 1944 r. w O b serw ato riu m W arszaw skim (zrek o n stru o w an y przez A. S zym borską).
W ystaw ę kończy rz u t oka n a zdobycze astronom ii now oczesnej o p ie ra jąc ej się k o n sek w en tn ie n a idei M. K opernika.
W ystaw a została zorganizow ana przez M inisterstw o K u ltu ry i S ztuki a zw łasz cza przez D ep a rta m e n t O bchodów. P ięk n ą opraw ę p la sty c zn ą dało jej grono p la sty ków k rak o w sk ic h pod k ie ru n k ie m inż. Ja n u sza B allen sted ta.
P ro je k t ogólny W ystaw y opracow any został pod k iero w n ictw em nau k o w y m dr. T adeusza P rzypkow skiego, a Ja n u sz Bo gucki, ja k o K om isarz W ystaw y, czuw ał nad cało k ształtem prac.
J. Pagaczeuoski
Ryc. 76. M ikołaj K o p ern ik — rzeźba L. N itschow ej n a W ystaw ie K op ern ik a w K rakow ie.
