Grzegorz Gołębiowski
"Leksykon nazw płockich ulic", Piotr
Gryszpanowicz, Płock 2016 :
[recenzja]
Notatki Płockie : kwartalnik Towarzystwa Naukowego Płockiego 62/3 (252), 50-52
Notatki Płockie • 2017 • 3/252 50
recenZja
piotr gryszpanowicz, leksykon nazw płockich ulic, wyd. towarzystwo naukowe płockie,
płock 2016, ss. 368
Piotr Gryszpanowicz zadebiutował na płockim rynku wydawniczym bardzo efektownym albumem o nazwach płockich ulic na przestrzeni stuleci. Publi-kacja w formie bogato ilustrowanego albumu wyda-na została bardzo starannie: w sztywnej oprawie z planem Płocka z 1823 r. na okładce, w jasnozielo-nej kolorystyce wygląda bardzo estetycznie. Pod względem edytorskim album wydany jest nienagan-nie.
Jak Autor napisał w przedmowie, współczesny Płock posiada ponad 500 nazwanych ulic, alei, rond i placów, jest to więc bardzo bogaty materiał do analizy. We wstępie P. Gryszpanowicz krótko przedstawił uwarunkowania historyczne, które mia-ły wpmia-ływ na nadawanie i zmiany nazw płockich ulic. Początkowo ulicom nadawano nazwy od ich pew-nych cech charakterystyczpew-nych (Nadwiślańska, Ostatnia), miejscowości, do których prowadziły (Wyszogrodzka, bielska), czy rodzaju rzemieślników je zamieszkujących (Piekarska, Zduńska), co było dosyć typowe. Podobne nazwy spotykamy w innych miastach. Zmiany w nazwach i tabliczkach o nich informujących zaczęły się wraz z zaborami. Naj-pierw zaborca pruski starał się uporządkować mia-sto według swoich zasad, potem zaborca rosyjski nakazał wieszać nowe tabliczki, często z nowymi nazwami, po 1915 r. okupanci niemieccy wydali ko-lejne zarządzenia.
Swoista rewolucja i ciągłe zmiany nazw ulic za-częły się w latach II rzeczypospolitej i właściwie to zjawisko trwa do dzisiaj. Najpierw zniknęły nazwy kojarzące się z carskim zaborcą, zastępowane pol-skimi postaciami i wydarzeniami, co zresztą często prowadziło do ostrych sporów politycznych. Tak by-ło np. z nazwą ulicy 1 maja, czy Józefa Kwiatka, co oprotestowywały ugrupowania prawicowe w radzie miejskiej. Kolejne zmiany przyniosło przejęcie wła-dzy przez J. Piłsudskiego i ekipę sanacyjną. Wtedy tradycyjne nazwy zmieniono na miłe nowej władzy, np. ul. Kolegialna zmieniła się w ul. Polskiej Orga-nizacji Wojskowej, pl. Floriański w pl. marszałka Józefa Piłsudskiego, a nowo wybudowany most zo-stał nazwany mostem im. legionów Józefa Piłsud-skiego.
hitlerowcy, chcący zrobić z Płocka niemiecki Schröttersburg, część ulic przetłumaczyli na język niemiecki (Sonnen Strasse, Töpfer Strasse, Sport-strasse), resztę nazwali po swojemu, usuwając pol-skich patronów i zastępując ich własnymi (Paul Sohn
Strasse, Oststrasse, Tannenbergerstrasse). Po wojnie komuniści do nazw ulic wprowadzili swoich bohate-rów, organizacje i wydarzenia (np. gen. K. świer-czewskiego, m. Nowotkę, b. bieruta, Związek mło-dzieży Polskiej, rewolucję Kubańską). I wreszcie po 1989 r. zaczęły znikać nazwy związane z systemem komunistycznym, co praktycznie trwa do dzisiaj, bo na mocy ustawy z 1 kwietnia 2016 r. do 1 września 2017 r. z przestrzeni publicznej powinny zniknąć na-zwy, związane z Prl-em, a jeszcze kilka takich w Płocku zostało.
Tak więc Autor miał co robić, pokazując kolejne zmiany niektórych ulic, jak np. Collegien Strasse – Kolegialna – POW – Erich Koch Strasse – marsz. Józefa Stalina – i znowu Kolegialna. Przy okazji jest to świetny przykład, jak sytuacja polityczna wpływa na nazwy ulic. Podobnie jest z pobliskim placem, wyznaczonym przez zaborcę pruskiego w końcu XVIII w.: Collegien Platz – Frauer Platz – Wilhelm Platz – Plac Floriański – pl. marszałka Józefa Piłsud-skiego – znowu Collegien Platz – pl. Powstań- ców Warszawskich – pl. Obrońców Warszawy,
Notatki Płockie • 2017 • 3/252 51 co obowiązuje do dzisiaj. Jednak większość nazw
ulic takich perturbacji nie przechodziła.
Z racji rozwoju przestrzennego Płocka, najwięcej nazw dotyczy II połowy XX w., kiedy z powodu wy-budowania Petrochemii miasto szybko się rozwijało i pojawiały się nowe ulice, które musiały otrzymać nazwy. Kolejna faza rozwoju Płocka związana była z włączaniem w granice miasta okolicznych wsi.
Album ma układ alfabetyczny, choć najpierw zaczynają się ulice, mające w nazwie cyfry. Nazwa każdej ulicy jest zapisana na tabliczce z podaniem osiedla, na którym się znajduje oraz współrzędny-mi na planie Płocka, który jest dołączony do albu-mu. Jeżeli ulica zmieniała nazwy, są one pokazane na odpowiednich tabliczkach w układzie chronolo-gicznym. Oprócz tego – dla dociekliwych – podany jest numer drogi (wojewódzkiej, powiatowej, gmin-nej), na której leży. W osobnych ramkach przedsta-wieni są patroni ulic w formie notki biograficznej, czy wyjaśnienia wydarzenia. Autor podał nawet ilość osób, zameldowanych na każdej ulicy według danych urzędu miasta Płocka (stan na czerwiec 2015 r.).
Przykładowy wygląd jednej ze stron albumu, w tym przypadku dotyczący ul. małachowskiego
W warstwie tekstowej P. Gryszpanowicz scharak-teryzował historię każdej ulicy: kiedy powstała, po-dając tam, gdzie to było możliwe datę odpowiedniej uchwały rady miasta nadającą nazwę, czasami okoliczności nadania nazwy i wszystkie zmiany na-zwy.
Album jest bardzo bogato ilustrowany. Prawie każda ulica pokazana jest na fotografii archiwalnej lub współczesnej, często towarzyszą temu odpo-wiednie fragmenty planów Płocka z XIX lub XX w. Występują też fotokopie dokumentów archiwalnych z uchwałą o nadaniu nazwy ulicy. Na końcu albumu znajduje się bibliografia, która pozwala zorientować się, z jakich źródeł i literatury Autor korzystał. Są tam źródła archiwalne, głównie z Archiwum Pań-stwowego w Płocku i muzeum mazowieckiego, ale także z Archiwum Głównego Akt Dawnych w War-szawie, biblioteki uniwersytetu Jagiellońskiego, czy muzeum Narodowego w Krakowie. Poza tym – opracowania historyczne i artykuły z „Głosu mazo-wieckiego” z lat 30. Załączony jest też indeks alfa-betyczny nazw ulic, alei, placów, rond z podaniem osiedla, na którym się znajdują i oczywiście stroną w opracowaniu. Osobny indeks dotyczy nazw histo-rycznych, co jest znakomitym ułatwieniem dla tych, którzy szukają ulicy według tego klucza.
Album pod względem merytorycznym został opracowany bardzo starannie. Autor zadał so- bie wiele trudu, wyszukując odpowiednie uchwały rady miasta, bądź plany Płocka. Wykorzystał też mnóstwo zdjęć poszczególnych ulic. Wiele z nich wykonał samodzielnie, przemierzając ulice miasta. można mieć jedynie uwagę natury estetycznej, że 90% zdjęć ulic została wykonana wczesną wio-sną lub jesienią 2016 r., przez co fotografie, mimo koloru, wyglądają podobnie, w tonacji późnej je-sieni.
Jedynym chyba błędem faktograficznym, jaki udało się wychwycić jest informacja dotycząca prze-mianowania ulicy Aleksandryjskiej na ulicę Józefa Piłsudskiego. Nastąpiło to z okazji zjazdu byłych le-gionistów Ziemi Płockiej 6 sierpnia 1926 r. i zjazd miał jakoby zaszczycić swoją obecnością Józef Pił-sudski (s. 209). W tej informacji jest kilka błędów: rzeczony zjazd odbył się nie w 1926, ale w 1925 r. i wtedy nastąpiła zmiana nazwy ulicy1. Piłsudski nie
przyjechał na zjazd. W Płocku był tylko raz – 10 kwietnia 1921 r. na okoliczność odznaczenia obroń-ców Płocka i nadania miastu Krzyża Walecznych za obronę przed bolszewikami. Na początku sierpnia 1925 r. przebywał na wypoczynku w Druskienni-kach i po powrocie stamtąd wziął udział w zjeździe legionistów w Warszawie, gdzie wygłosił przemówie-nie. Natomiast rok później – 8 sierpnia 1926 r.
istot-Notatki Płockie • 2017 • 3/252 52
nie zaszczycił zjazd legionistów, ale w Kielcach i oba zjazdy były imprezami o charakterze ogólno-polskim2.
Po rozmowie z Autorem okazało się, że P. Gry-szopanowicz oparł się o pismo magistratu miasta Płocka z 30 lipca 1925 r. do rady miejskiej z wnio-skiem o zmianę nazwy ulicy Aleksandryjskiej oraz protokołu z posiedzenia rady miejskiej z 3 sierpnia 1925 r., gdzie tenże wniosek wprowadzono pod obrady. Istotnie, we wniosku jest informacja o ma-jącej nastąpić wizycie J. Piłsudskiego w Płocku 6 sierpnia 1925 r.3 Skąd to się wzięło – nie
wiado-mo. możliwości są dwie: albo J. Piłsudski istotnie planował wizytę w Płocku – co jest wątpliwe – i w ostatniej chwili ją odwołał, albo wnioskodawcy konfabulowali, bądź opierali się o niesprawdzone informacje, aby zwiększyć szanse przeforsowania wniosku. Tak czy inaczej – J. Piłsudski do Płocka nie przyjechał i należało to sprawdzić. Zamiana daty 1925 na 1926 r. jest zwykłą literówką. Oczy-wiście jest to drobne potknięcie bez większego zna-czenia.
Generalnie album Piotra Gryszpanowicza należy ocenić bardzo wysoko – nie tylko ze względu na stronę edytorską, ale przede wszystkim treść. Nikt wcześniej nie podjął się podobnego zadania i to nie tylko w Płocku, ale także w kraju. Jest to jego autor-ski, pionierski pomysł, przez niego zrealizowany od początku do końca. Żadne miasto w Polsce nie ma podobnej publikacji i album P. Gryszpanowicza mo-że teraz służyć za wzór podobnych opracowań ulic w innych miastach w Polsce.
Album ma jeszcze jedną zaletę, o której Autor mi-mochodem wspomniał we wstępie. Otóż, charaktery-zując kolejne zmiany nazw ulic i okoliczności im towa-rzyszące, nie ocenia tego, nie ulega emocjom i nie poddaje ocenie, czy nowi patroni byli właściwi i godni takiego wyróżnienia. Ta powściągliwość i pozostawie-nie osądu czytelnikom jest warta podkreślenia.
A swoją drogą – z racji wspomnianej ustawy de-komunizującej przestrzeń publiczną – znowu nastą-piły zmiany nazw ulic. Jest to więc doskonały pre-tekst, aby wydać suplement, aktualizujący stan po 1 września 2017 r.
Grzegorz Gołębiewski Przypisy
1 Zjazd legionistów w Płocku, „Dziennik Płocki”, nr 182
z 7 sierpnia 1925, s. 3; ulica im. Piłsudskiego, „Dziennik Płocki”, nr 186 z 12 sierpnia 1925 r., s. 3; P. Piotrowski, Związek legionistów Polskich w Płocku (1922-1939), „Studia mazowieckie” 2015, nr 3, s.136-137.
2 rocznica wymarszu Kadrówki, „Dziennik Płocki”, nr 182
z 7 sierpnia 1926, s. 1; W. Jędrzejewicz, Kronika życia Józe- fa Piłsudskiego 1867-1935, t. 2 – 1921-1935, Warszawa 1989, s. 173, 244-246.
3 Archiwum Państwowe w Płocku, akta miasta Płocka,
sygn. 22 100, pismo magistratu m. Płocka do rady miejskiej z 30 lipca 1925 r., k. 475; pismo do radnych z porządkiem obrad XXXIII posiedzenia rady miejskiej (b. d.), k. 476; za- łącznik nr 220 protokołu posiedzenia rady miejskiej z dnia 3 sierpnia 1925 r., k.477; sygn. 22 102, protokół XXXIII posiedzenia rady miejskiej z 3 sierpnia 1925 r., verso k. 50.
