Polityki nie-ludzkiego miasta. The City Is More Than Human Fredericka L. Browna

160

K

siążka Fredericka L. Browna The City Is More Than Human jest pracą o historii Seattle, będącej zarazem historią stopniowego wypierania zwierząt poza granice miasta w imię idei nowo- czesności i postępu. Brown opowiada o Seattle, od przybycia pierwszych białych osadników nad zatokę Puget na początku XIX wieku aż po czasy współczes- ne². Chociaż dzieje miasta, przynajmniej na pierwszy rzut oka, są historią ekspansji i dominacji białych euroamerykańskich (ludzkich) osadników oraz ich potomków, Brownowi dzięki wnikli- wej analizie ogromnej liczby źródeł historycznych udaje się wydobyć spod dominującej narra- cji jej wielopoziomową złożoność. Przede wszystkim koncentruje się on na ukazaniu roli, jaką w powstawaniu i kształtowaniu się miasta odegrały zwierzęta, od samego początku pokazuje jednak, że ich historia nie daje się oddzielić od historii konfliktów rasowych, klasowych czy gen- derowych. Nie oznacza to bynajmniej, że zwierzęta po raz kolejny okazują się jedynie pretekstem do opowiedzenia o czym innym – wręcz przeciwnie, przemyślana narracja książki ukazuje, jak losy pojedynczych ludzi oraz całych społeczności są nierozerwalnie splecione z działaniami nie-ludzkich aktorów i od nich zależne.

Główną tezą Browna jest to, że konstruowanie przestrzeni miejskiej opiera się w dużej mie- rze na wyznaczaniu granic pomiędzy tym, co „ludzkie” i „zwierzęce” oraz, co za tym idzie, „cywi- lizowane” i „dzikie”. Tożsamość miasta jako przestrzeni nowoczesnej i postępowej budowana jest poprzez wykluczanie tego, co z bieżącym wyobrażeniem nowoczesności i postępu stoi w sprzecz- ności. Jednocześnie – co badacz nieustannie podkreśla – kategoryzowanie oraz dzielenie miasta i jego mieszkańców [sorting] zawsze pociąga za sobą przekraczanie, a także zacieranie wyznacza- nych granic [blending]³. Jak zauważa we wstępie:

Dekady ustalania, gdzie które zwierzęta przynależały w mieście, za pomocą środków zarówno prawnych, jak i społecznych, nie zmieniły faktu, że Seat- tle jest miastem wymieszanym [blended] – miejscem, w którym zwierzęta pozostają niedoskonale posortowane, ponieważ ludzie nie są ze sobą zgodni w kwestii kategorii i zasad, jakie na nie nakładają, i ponieważ zwierzęta czę- sto chodzą tam, gdzie chcą, niezależnie od ludzkich wyobrażeń⁴.

Zofia Jakubowicz-Prokop

Polityki nie-ludzkiego

miasta. The City Is More

Than Human Fredericka

L. Browna

Frederick L. Brown¹, The City Is More Than Human. An Animal History of Seattle, Seattle–London 2016, ss. 331.

161 Miasta/Zwierzęta

Wizje nowoczesnego miasta i panujących w nim stosunków zmieniały się w czasie zależnie od aktualnych warunków środowiskowych, ekonomicznych, politycznych i społecznych, silnie wpływając na status i kulturowe znaczenie zwierząt. Autor dowodzi, że kształtowanie przestrze- ni miejskiej skorelowane było z pozycją zajmowaną przez poszczególne gatunki zwierząt, ta z ko- lei wynikała z takich rozróżnień, jak „udomowione–dzikie”, „własne–niczyje”, „przydatne–nie- przydatne”, „o wartości użytkowej” i „o wartości sentymentalnej”.

Niezwykle ciekawa pod tym względem jest opisywana przez Browna historia bydła w Seattle. Pierwsze zwierzęta gospodarskie pojawiły się nad Elliot Bay w nowo założonej osa- dzie, przekształconej wkrótce w miasto Seattle, na początku lat 50. XIX wieku. Bydło – jak pod- kreśla autor – podobnie jak ideały ludzko-zwierzęcych stosunków opartych na jasnym podziale oraz dominacji jednych nad drugimi, zostało przywiezione przez osadników z Europy i miało odegrać zasadniczą rolę kolonizacyjną. Posiadanie zwierząt hodowlanych, będących źródłem pożywienia i pomocą przy uprawie ziemi, oznaczało efektywniejszą ekspansję, a także szybsze gromadzenie dóbr; z kolei na poziomie symbolicznym w oczach białych osadników stanowiło dowód na wyższość europejskiej kultury wobec kultur autochtonicznych. Hodowanie zwierząt, władza nad przyrodą i zaprzęgnięcie jej do realizacji ludzkich celów wyznaczało granicę między cywilizacją a tym, co dzikie. Jednocześnie, jak podkreśla Brown, zwierzęta te bynajmniej nie były tak podporządkowane, jak tego od nich oczekiwano. Krowy oraz woły chodziły wolno po okolicznych terenach, wymykały się spod kontroli i dziczały⁵. To z kolei skłaniało osadników do budowania ogrodzeń, które z jednej strony miały służyć kontrolowaniu zwierząt, z drugiej nato- miast stawały się sposobem na zawłaszczanie ziemi. Niektórzy Saliszowie pomagali osadnikom w budowaniu płotów, chlewów i obór, inni jednak, w aktach protestu przeciwko ekspansji nowo przybyłych, dokonywali zamachów na ich własność, atakując i zabijając hodowane zwierzęta.

Hodowanie krów, owiec i koni na nowych, niezagospodarowanych dotąd przez osadników ziemiach oznaczało co innego niż na Starym Kontynencie. Odmienne okoliczności wymagały od nich rewidowania zakorzenionych w europejskiej kulturze przekonań i adaptacji do nowych warunków. Chodziło z jednej strony o warunki środowiskowe, o zachowania zwierząt dzikich i udomowionych, z drugiej natomiast o reakcje i działania autochtonicznych społeczności, z któ- rymi nowi osadnicy musieli nawiązywać różnorodne relacje. Dlatego każda działalność kolo- nizacyjna, każdy etap budowania miasta, choć związane z przemocą i wykluczeniem, w jakiejś mierze wymagały kompromisów oraz wzajemnego dostosowywania się wszystkich podmiotów, które były w jakiś sposób w nie włączone. Oczywiście kompromisy te zależały ostatecznie od bie- żących relacji władzy, Brown jednak nieustannie przypomina, że opór stawiany kolonizatorom, nawet jeśli nie do końca skuteczny, odgrywał istotną rolę w kształtowaniu się miasta.

Jak pokazuje historyk, początkowa rozbudowa Seattle była ściśle związana z ludzko- -nieludzkimi relacjami w tym sensie, że stanowiła sposób zarządzania zwierzętami. Kształt miasta wynikał jednak również z tego, że osadnicy, których los często zależał od dobrostanu zwierząt gospodarskich, żyli z nimi, dbali o nie i – o czym świadczą między innymi przytaczane przez badacza fragmenty listów oraz dzienników – obdarzali je uczuciami. Jednak bydło, świnie, konie i inne zwierzęta zaprzęgane przez osadników do pracy, których posiadanie długo świad- czyło o majątkowym i społecznym statusie, w miarę rozwoju miasta stawały się coraz większym obciążeniem dla dominującej białej klasy średniej. Z symbolu cywilizacji i nowoczesności za- częły przekształcać się w symbol biedy i zacofania, przez co ich obecność w mieście stała się niepożądana. Zwierzęta zaczęto klasyfikować zgodnie z nowym podziałem – na te, które przed- stawiają dla ludzi wartość użytkową, i te, z którymi ludzie nawiązują relacje emocjonalne i „bez- interesowne”. Życie krów i świń, przypisanych do pierwszej kategorii, zostało przeniesione poza miasto i podporządkowane wielopoziomowym systemom masowej produkcji.

Opowieść Browna jest historią o narastającej kontroli i nasilającej się potrzebie kategory- zacji, które szły w parze z bieżącą wizją nowoczesności i miejskiego postępu. Najlepiej widać to na przykładzie takich zwierząt jak krowy, owce czy świnie, jednak w The City Is More Than Hu- man jest ich znacznie więcej. Pojawiają się tu kuguary, bobry oraz łososie, których obecność była szczególnie istotna dla euroamerykańskich osadników we wczesnej fazie kolonizacji zato- ki Puget. Dzikie zwierzęta stanowiły dla nich realne zagrożenie lub źródło dochodu (pierwsze osadnictwo w zatoce związane było z polowaniami na bobry i futrzarstwem), ale były też waż- nymi aktorami w spotkaniach nowo przybyłych i autochtonicznych społeczności. Są tu również

162 Zofa Jakuuooiczz-rokoo

koty i psy, które długo uznawano za zwierzęta pracujące – jako zaganiacze bydła, ochroniarze, opiekunowie dzieci – które jednak z czasem, częściowo ze względu na tę ostatnią funkcję, zaczę- ły pełnić przede wszystkim rolę zwierząt towarzyszących. To z kolei wiązało się z narastającą kontrolą ich populacji i podporządkowywaniem ich sposobu życia wizji nowoczesnego miasta, co dobrze pokazują opisywane przez badacza debaty dotyczące smyczy w latach 30. i 50. XX wie- ku. Najczęściej pojawiające się argumenty za wprowadzeniem obowiązku prowadzenia psów na smyczach były związane z poczuciem zagrożenia, jakie swobodnie poruszające się po mieście zwierzęta stanowiły dla ludzi, miejskiego porządku i własności prywatnej⁶.

Brown wskazuje na trzy podziały, które odegrały kluczową rolę w kształtowaniu się prze- strzeni miejskiej w historii Seattle i wiązały się ze zmieniającą się w niej rolą zwierząt: podział na ludzi oraz zwierzęta,

na to, co oswojone, i to, co dzikie, oraz na zwierzę- ta towarzyszące i żywy in- wentarz. Autor uzmysła- wia także, że zwierzęta, same poddawane w obrę- bie miasta segregacji, były jednocześnie wykorzysty- wane w ustanawianiu in- nych podziałów. Los po- szczególnych gatunków nieustannie przeplatał się ze społecznymi konflikta- mi: wyznaczanie zwierzę- tom odpowiednich prze- strzeni, ale też nadawanie im znaczeń symbolicz- nych przeważnie wiązało się z ustalaniem społecz- nej hierarchii w mieście

czy rozgrywaniem klasowych i rasowych sporów. Strategie oparte na segregacji oraz porząd- kowaniu przeważnie stosowane były przez dominujące grupy społeczne, które wykorzystywa- ły swoją władzę, by organizować życie zwierząt w obrębie miasta, co często silnie wpływało na życie związanych z nimi ludzi. Przykładowo, wspierany przez białą klasę średnią zakaz posia- dania w mieście zwierząt gospodarskich istotnie obniżył status ludzi, którzy utrzymywali się z ich hodowli. Z drugiej strony strategie związane z przekraczaniem narzuconych podziałów czy mieszaniem kategorii często wykorzystywane były przez grupy o słabszej pozycji społecznej – Brown wymienia dzieci, kobiety, klasę robotniczą, mniejszości rasowe i imigrantów. Tu przykła- dem może być większe zaangażowanie we wczesne ruchy na rzecz praw zwierząt kobiet, dla któ- rych przez jakiś czas stanowiło to jedyną dostępną aktywność polityczną.

Zarazem Brown pokazuje, że gdy upraszczająca narracja o ludzko-zwierzęcych podzia- łach w dużej mierze (choć nie tylko) była strategią uprzywilejowanych mieszkańców, praktyki mniejszości często sprzyjały mieszaniu i przekraczaniu wytyczanych przez elity granic – czego najprostszym przykładem mogą być feminizujące się przez lata ruchy prozwierzęce. Jednocze- śnie kategorie klasowe czy genderowe były często przenoszone z relacji między ludźmi na zwie- rzęta, co skutkowało między innymi przekonaniem, że ograniczanie psiej i kociej populacji naj- lepiej egzekwować poprzez kontrolę seksualności samic albo – by wskazać bardziej pozytywny przykład – przez traktowanie zwierząt domowych jak ludzkich dzieci.

Brownowi udaje się z powodzeniem stworzyć w książce niezwykle złożony i zróżnicowany obraz miasta, w dużej mierze dzięki uważnym oraz imponującym rozmachem badaniom źródeł historycznych. W przywoływanej przez siebie lokalnej historii pokazuje, jak istotne jest w prze- myśliwaniu ludzko-zwierzęcych relacji i współzależności rozpatrywanie konkretnych przypad- ków, doświadczeń, interakcji i działań, często podważających upraszczające, totalizujące wizje rzeczywistości. Wyraża to zresztą strategia badawcza autora, który decyduje się pozostać blisko

Los poszczególnych gatunków nieustannie

przeplatał się ze społecznymi konfliktami:

wyznaczanie zwierzętom odpowiednich

przestrzeni, ale też nadawanie im znaczeń

symbolicznych przeważnie wiązało

się z ustalaniem społecznej hierarchii

w mieście czy rozgrywaniem klasowych

i rasowych sporów.

163 Miasta/Zwierzęta

PRZYPISY

1 Książka powstała na podstawie pracy doktorskiej, którą Frederick L. Brown obronił na Uniwersytecie Waszyngtońskim w 2010 roku. Autor związany jest z National Park Service, instytucją zarządzającą parka- mi narodowymi w Stanach Zjednoczonych, dla której jako historyk prowadził badania m.in. nad pomnikiem narodowym Lava Beds, poświęcając mu swoją pierwszą większą publikację The Center of the World, The Edge of the World: A History of Lava Beds National Monument, Seatle 2011. Współprowadził także badania hi- storyczne i kulturowe nad Rezerwatem Narodowym Mojave, Parkiem Narodowym Canyon Kings, Parkiem Narodowym Redwoods i innymi.

2 Obszary położone pomiędzy zatoką Puget a jeziorem Washington, gdzie znajduje się obecnie Seat- tle, zamieszkane pierwotnie przez plemiona Saliszów, zaczęły przyciągać osadników z południa i z Europy na początku XIX wieku. Zatokę ogłoszono częścią Stanów Zjednoczonych w 1846 roku, natomiast miasto Seattle założono oficjalnie parę lat później. Początkowo utrzymywało się ono z przemysłu drzewnego, na przełomie XIX i XX wieku stało się istotnym portem handlowym, dziś natomiast jest największym i jednym z najprężniej rozwijających się miast w tej części Stanów Zjednoczonych.

3 Teza ta skądinąd w dużej mierze przywodzi na myśl koncepcję Brunona Latoura, który zostaje jednak wspomniany przez Browna zaledwie w jednym przypisie.

4 F.L. Brown, The City Is More Than Human. An Animal History of Seattle, Seattle–London 2016, s. 6 (tłuma- czenie własne).

5 Brown pisze wręcz: „Stawały się dzikie jak jelenie. Trzeba było raczej na nie polować, niż je paść”, tamże, s. 23.

6 Zob. tamże, s. 170–180.

historycznych dokumentów i ostrożnie je analizować, bez wyciągania pochopnych czy uogól- niających wniosków na temat miasta jako takiego. Efektem jest praca o dość ograniczonym aparacie teoretycznym (chociaż z pokaźną bibliografią), co nie jest jednak jej wadą. Dzięki temu Brown unika nadinterpretacji, nie uniwersalizuje swoich konkluzji i przynajmniej na tyle, na ile to możliwe, dopuszcza do głosu ludzkie i nie-ludzkie mieszkanki oraz mieszkańców Seattle.

Bez wątpienia jednak książka Browna ukazuje także bardziej ogólne mechanizmy. Na przy- kładzie Seattle widać dobrze tendencje dynamicznie rozwijającego się kapitalistycznego społe- czeństwa, które konstruuje się i przekształca poprzez coraz bardziej złożone systemy segregacji, produkcji i władzy. Z pewnością, jak z – nieco monotonnym – uporem powtarza Brown, tworzenie granic w obrębie miasta zawsze pociąga za sobą różnorodne strategie ich przekraczania, jednak w miarę jego rozrastania się panujące między jego mieszkankami i mieszkańcami relacje oraz podziały stają się coraz bardziej złożone i niejasne. Autor pozostaje wyczulony na te komplika- cje, a jego zdolność do ich wychwytywania i relacjonowania bez popadania w redukcjonizm im- ponuje. Nieco zbyt ogólny charakter głównej, powtarzanej wielokrotnie tezy, że strategie oparte na segregacji i stawianiu granic są zawsze sprzężone ze strategiami opartymi na podważaniu podziałów i zacieraniu różnic, może jednak pozostawiać niedosyt.