Zarys polityki gospodarczej

H E N R Y K T E N N E N B A U M

ZARYS POLITYKI

GOSPODARCZEJ

S W I A T P O L

V

—

H E N R Y K T E N N E N B A U M

ZARYS POLITYKI GOSPODARCZEJ

L O N D Y N , 1947

W YDAW NICTW O ŚW IATO W EGO ZW IĄ ZKU POLA K ÓW Z ZAGRANICY

O kładkę p ro jek to w a ł W ojciech Ja strzę b o w sk i

i issiWMTUek» ^%

P rin te d in G re a t B rita in b y N. MacNEILIi & Co., P re ss Ltd., 127, W alw o rth R oad, London, S. E. 17 fo r th e W orld L eague

of Poles A broad, 28, B e a u fo rt G ardens, London, S. W. 3.

P R O F E S O R H E N R Y K T E N N E N B A U M

Nieoczekiwana śmierć nie pozwoliła Profesorowi Henrykowi Tennenbaumowi na dokończenie pierw­

szej korekty tej książki. Szpalty do korekty zostały mu dostarczone w piątek 27-go grudnia 1946 r., nas­

tępnego dnia wieczorem Profesor już nie żył.

Do ostatnich chwil swego życia Profesor był pełen energii i projektów. Nic nie zapowiadało jego śmierci.

Miał szereg pomysłów w zakresie swojej pracy peda­

gogicznej, chciał podejmować nowe badania i pisać nową książkę.

Na sześć godzin przed jego śmiercią długo rozma­

wiałem z nim przez telefon. Profesor zadał mi nagle pytanie, które nie wiązało się z tematem naszej roz­

mowy: „Niech pan mi powie, dlaczego mnie lubicie?“

Prof. H. Tennenbaum lubił zadawać nieoczekiwane pytania. Lecz pytanie to było tym bardziej nieoczeki­

wane, że równocześnie Profesor nigdy nie poruszał sprawy stosunku ludzi do siebie, a raczej był obojętny wobec tej sprawy. Nie zwróciłem uwagi na tę nieocze­

kiwaną, nową, treść pytania, nie zastanawiałem się nad motywami, które mogły doprowadzić do jego posta­

nowienia. Poprostu przyjąłem je, jako jedno z nieocze­

kiwanych pytań profesora H. Tennenbauma. A na- pewno wyniknęło ono na tle jakichś wyjątkowych przeżyć w tym dniu.

Odpowiedziałem Profesorowi, że kiedyś mu wy­

jaśnię, dlaczego jest łubiany. Nie przypuszczałem, że na to pytanie będę odpowiadał po jego śmierci.

Dlaczego profesor Henryk Tennenbaum był tak łu­

biany, ceniony i szanowany?

Ta książka jest książką ekonomiczną. Będzie ją brał czytelnik, który interesuje się zagadnieniami ekonomicznymi. Może więc należałoby powiedzieć

o profesorze H. Tennenbaumie wyłącznie, jako o eko­

nomiście. Uważam jednak, że pełna odpowiedź na wy­

żej postawione pytanie nie tylko może, lecz nawet po­

winna znaleźć się na wstępie książki ekonomicznej, w charakterystyce Profesora, jako ekonomisty.

Prof. H. Tennenbaum brał bardzo gorąco do serca wszystkie sprawy ludzkie a sprawy polskie w szcze­

gólności. Humanizm i patriotyzm były zasadniczymi materiałami, z których była zbudowana struktura psychiczna i duchowa profesora Henryka Tennenbau- ma. Te cechy jego osobowości określały jego stosunek do zagadnień ekonomicznych.

Profesora H. Tennenbauma interesował niemal każ­

dy człowiek, angażował się on w troski i radości nie­

mal każdego człowieka. Ta postawa czynna wobec spraw poszczególnych ludzi i indywidualizowanie w podchodzeniu do „materiału ludzkiego“ nie pozwala­

ły profesorowi na daleko posunięte wyabstrakcjonizo- wanie zagadnień ekonomicznych. Rozpatrywał on je zawsze w związku z obserwowanymi i przeżywanymi sprawami ludzkimi. Stąd wszelkie schematy reakcji ludzkich w sprawach gospodarczych były poddawane przez Profesora gruntownemu sprawdzeniu, zanim zo­

stały przez niego przyjęte. Przeważnie jednak miał on swoje oryginalne uogólnienia, odbiegające od formuł schematycznych.

Gorący patriotyzm profesora H. Tennenbauma był drugim powodem, dla którego nie było miejsca w umy- słowości Profesora na spekulacje teoretyczne w dzie­

dzinie zagadnień ekonomicznych. Nie mógł mu wystar­

czyć teoretyczny model gospodarstwa narodowego, tak, jak nie mógł mu wystarczyć teoretyczny model czło­

wieka gospodarującego, który byłby podstawą lub tłem dowodzeń ekonomicznych. Prawie bez reszty był on pochłonięty sprawami polskimi, interesowała go pra­

wie wyłącznie Polska, gdy myślał o zagadnieniach gospodarczych Polski, o jej możliwościach i drogach rozwoju w tej dziedzinie.

Słowem, profesor Henryk Tennenbaum posiadał swój własny, humanistyczny kierunek w ekonomii i idąc w tym kierunku, poświęcił się niemal wyłącz­

nie polskim sprawom gospodarczym.

Profesor posiadał niezwykle silną potrzebę obser­

wacji, kontroli materiału faktycznego, myślenia. Pa­

triotyzm i ta właśnie potrzeba zdecydowały o wybo­

rze tematu pierwszych jego badań ekonomicznych.

Istniała w latach młodości Profesora doktryna poli­

tyczno-ekonomiczna, zaprzeczająca możliwościom sa­

modzielnego bytu ekonomicznego ziem polskich, wcho­

dzących w skład Królestwa Polskiego. Profesor pod­

dał tę doktrynę sprawdzeniu: była ona niepokojąca z punktu widzenia jego postawy patriotycznej, z dru­

giej strony — nie mógł jednak sobie pozwolić na bez­

krytyczne jej odrzucenie tylko dlatego, że me odpo­

wiadała mu ona uczuciowo; protestowała przeciwko temu jego potrzeba krytycznej obserwacji i kontroli.

W wieku lat dwudziestu kilku wydaje swoją pierw­

szą pracę p. t. „Znaczenie przemysłu włókienniczego w bilansie handlowym Królestwa Polskiego" (1913 r.), a w parę lat później następną p. t. „Bilans handlowy Królestwa Polskiego“ (1916 r.). Prace te były wiel­

kim wydarzeniem w dziedzinie polskiej myśli ekono­

micznej Profesor H. Tennenbaum udowodnił bezspor­

nie, że te ziemie polskie, które obejmowano określe­

niem „Królestwo Polskie“, posiadają me tylko wszel­

kie warunki rozwoju ekonomicznego, ale nawet roz- winęłyby się lepiej, gdyby została przerwana ich sym- bioza z obszarem rosyjskim. Symbioza ta zdaniem Profesora — była szkodliwa dla interesów rozwojo­

wych Królestwa Polskiego. Był on gorącyrn zwolen­

nikiem odgrodzenia barierą celną Królestwa Polskiego od Rosji. Teza ta była rewelacją, ponieważ istniała wówczas dość rozpowszechniona opinia (dziś jeszcze w każdej pracy historycznej, traktującej o okresie po- rozbiorowym, znajdziemy bezkrytyczne powtórzenie miem „Królestwo Polskie“, posiadają me tylko wszel- i w XX-ym stuleciu do wybuchu I-ej Wojny Swiato- wej — swoją względną prosperity zawdzięczało eks­

pansji na rynki rosyjskie, umożliwionej brakiem ba­

riery celnej. , , • i

Niepodległość państwowa połączonych ziem pol­

skich była głównym celem dążeń Profesora Henryka Tennenbauma. Ludzie, którzy pamiętają jego działal­

ność w okresie I-ej Wojny Światowej, mówią o jego 7

intensywnym przygotowaniu się do problemów scalo­

nej Polski niepodległej. Powstanie Państwa Polskiego, w wyniku toczącej się wówczas I-ej Wojny Światowej, było dla niego rzeczą bezsporną. Stawały przed jego oczami wielkie możliwości rozwojowe Polski. Zdol­

ność do samodzielnego rozwoju gospodarczego, bez­

sporna w ograniczonym zakresie ziem Królestwa Pol­

skiego, potwierdzała się wielokrotnie w świadomości Profesora, gdy obejmował on w swojej wyobraźni ca­

ły obszar połączonych ziem polskich.

W trakcie rokowań o traktat pokojowy w Wersalu, profesor H. Tennenbaum bierze żywy udział w pra­

cach delegacji polskiej nad obroną postulatów pol­

skich.

Podczas wojny 1920 r. wstępuje do wojska, jako ochotnik. Po zakończeniu tej wojny, bierze udział w ro­

kowaniach pokojowych w Rydze. W końcu 1921 r.

obejmuje stanowisko dyrektora departamentu handlo­

wego w ministerstwie przemysłu i handlu. Na tym stanowisku (do połowy 1925 r.) zawiera szereg trak­

tatów handlowych Polski z krajami zagranicznymi.

Znów wracam do wspomnień ludzi, którzy pamię­

tają profesora H. Tennenbauma w tych czasach. Był to okres jego niezwykłej dynamiki realizacyjnej. Moż­

na by powiedzieć, że tego rodzaju dynamika mogła roz­

winąć się tylko na podłożu olbrzymiej radości, iż naj­

wspanialsze marzenia o niepodległości zostały urze­

czywistnione Trzeba jednak dodać, że Profesor był tym niepodległościowcem, który przygotował się do stanu urzeczywistnionych marzeń. Dlatego, po odzy­

skaniu niepodległości miał odrazu koncepcję dalszego działania.

Sieć pierwszych traktatów handlowych Polski z krajami zagranicznymi, należy zawdzięczać profeso­

rowi Tennenbaumowi. Traktaty te stworzyły miejsce polskiemu gospodarstwu narodowemu w gospodarce światowej. Aby to miejsce — w toku licznych rokowań

— mogło być stworzone, należało mieć dokładną wizję rozwoju nowego polskiego gospodarstwa narodowego.

Części składowe tego nowego gospodarstwa były do­

tychczas częściami składowymi obcych organizmów gospodarczych. Trwało to przez 125 lat największego

rozwoju ekonomicznego, gdy kształtowała się nowo­

czesna struktura gospodarstw narodowych, stapiająca w jedną całość ekonomiczną poszczególne elementy geograficzne danego obszaru. Nie wystarczały — pod­

kreślam — sumy statystyczne, które miałyby mówić,, czym jest nowe polskie gospodarstwo narodowe. Po­

trzebna była wizja dynamiki' tego nowego gospodar­

stwa. Tę właśnie jasną wizję posiadał Profesor H. Ten- nenbaum.

W zawartych przez siebie traktatach handlowych Profesor dał wyraz tezie, której hołdował przez całe życie: w interesie rozwojowym Polski leży najściślej­

sza współpraca gospodarcza z krajami zachodnimi.

Jedną z ujemnych cech myślenia Polaków o życiu ekonomicznym własnego kraju było przenoszenie na stosunki polskie pojęć i poglądów, które wytworzyły się w krajach o innej strukturze gospodarczej i o in­

nych właściwościach ludzi- Tego rodzaju bezkrytyczne naśladownictwo było, oczywiście, niezmiernie szkod­

liwe z punktu widzenia formułowania zadań polskiej polityki gospodarczej i doboru środków jej realizacji.

Było to traktowaniem rzeczywistości polskiej w innym wymiarze, aniżeli ten, jaki był dla niej właściwy. Pro­

fesor H. Tennenbaum zawsze podkreślał, że gospodar­

stwo polskie, które ukształtowało się pod wpływem innych procesów gospodarczych, nie może być prowa­

dzone w ten sam sposób, co inne gospodarstwa, a tym bardziej nie uznawał on formuł uniwersalnych. Zwo­

lennikom środków uniwersalnych w polskiej polity­

ce ekonomicznej — integralnym liberałom lub inte­

gralnym interwencjonistom albo planistom — odpo­

wiadał w sposób anegdotyczny, że nie wierzy w środki uniwersalne od czasu, gdy ktoś wszelkie jego delegli- wości próbował leczyć jednym środkiem uniwersal­

nym, a ktoś znów inny — znowuż innym środkiem uniwersalnym. Twierdził, że wyniki tej kuracji były fatalne.

Profesor H. Tennenbaum przede wszystkim starał się gruntownie poznać gospodarstwo polskie. Znajo­

mość gospodarstwa polskiego była dla niego podstawą określenia zadań polskiej polityki gospodarczej i dróg ich realizacji. Chociaż Profesor o gospodarstwie pol-

r

skim wiedział nieporównanie więcej niż ktokolwiek inny, znajomość ta nigdy mu nie wystarczała. Wkład Profesora w analizę struktury gospodarstwa polskie­

go jest olbrzymi. Najwybitniejszą pracą z tej dziedzi­

ny jego badań jest dwutomowe dzieło p. t. „Struktura gospodarstwa polskiego“ (1832. 1935 r.).

Mówiono o profesorze Henryku Tennenbaumie, że był zwolennikiem kierunku interwencjonistycznego w gospodarce. Było w tym tylko trochę prawdy. Był zwolennikiem czynnej postawy państwa w kształto­

waniu rozwoju gospodarstwa narodowego. Miał prze­

konanie, że znacznie szybciej można posunąć naprzód rozwój gospodarczy kraju, ograniczając wolną grę sił gospodarczych. Wykazywał często „instytucyjność“

różnych elementów życia gospodarczego i mówił, że ta „instytucyjność“ jest nieunikniona, należy tylko dą­

żyć do tego, by była pożyteczna. Słowem, dla Profeso­

ra interwencjonizm był zjawiskiem normalnym na tle każdej niemal rzeczywistości, objętej doświadczeniem historycznym.

Jeżeli natomiast nazwa ,,interwencjonista“ ma być dawana tylko ekonomistom, którzy są zwolennikami wtrącania się państwa w najdrobniejsze sprawy życia gospodarczego, to profesor H. Tennenbaum interwen- cjonistą w tym sensie nie był. Nie uznawał dogmatu 0 nieomylności biurokracji, był zwolennikiem ochro­

ny swobody jednostki, uznawał pewien zakres wolnej gry sił gospodarczych, byleby te odstępstwa od inter­

wencjonizmu przynosiły więcej pożytku każdemu czło­

wiekowi i zbiorowości. I odwrotnie, dyskwalifikował interwencjonizm, gdy mógł on szkodzić lub szkodził.

Podczas Ii-ej Wojny Światowej Profesor H. Ten­

nenbaum wrócił do obrony tez, których bronił przed 1 podczas I-ej Wojny Światowej. Mianowicie, udowad­

niał, że nieprawdą jest, jakoby suwerenność państwo­

wa była hamulcem rozwoju gospodarczego małych na­

rodów Europy środkowo-wschodniej. Właśnie dzięki odzyskaniu przez nie suwerenności państwowej po I-ej Wojnie Światowej, ich interesy rozwojowe zostały wy­

dobyte z zapomnienia, w jakim pozostawały, gdy da­

ne obszary narodowe były częścią składową obcych organizmów gospodarczych. Na odzyskaniu przez te

narody suwerenności państwowej zyskała również gos­

podarka światowa, ponieważ ich obroty gospodarcze ze światem wzmogły się bardzo znacznie. Nie znaczy to, by Profesor był przeciwnikiem unii czy federacji państwowo-gospodarczych małych narodów. Był na­

wet zwolennikiem tego rodzaju zjednoczeń. Uważał jednak, że będzie szkodliwe dla wchodzących w grę narodów oraz dla gospodarstwa światowego, jako ca­

łości, jeżeli takie zjednoczenia miałyby być dokonywa­

ne mechanicznie, bez poprzedniej analizy i przemy­

ślenia, a zwłaszcza z zatarciem indywidualnych inte­

resów rozwojowych poszczególnych narodów.

W ostatnich miesiącach swojego życia Profesor wrócił do pracy pedagogicznej wśród młodzieży, do pracy i młodzieży, którą tak bardzo kochał. Był Opie­

kunem Wydziału Ekonomiczno-Handlowego na Wyż­

szym Studium Rady Akademickich Szkół Technicz­

nych w Londynie. Po latach wojennej przerwy kon­

tynuował swą dawną pracę pedagogiczną, rozpoczętą na początku roku akademickiego 1920/21 w Wyższej (później Głównej) Szkole Handlowej w Warszawie.

Profesor H. Tennenbaum był entuzjastą. Ale en­

tuzjazm jego nie znał już żadnych granic, gdy mówił 0 młodzieży. W każdym niemal akademiku dopatry­

wał się jakichś wyjątkowych wartości i niemal przed każdym widział jakieś wyjątkowe możliwości. Gotów był poświęcić wszystko, by te wartości wydobywać 1 zdolności rozwijać.

Ostatnie miesiące jego życia były miesiącami b a r­

dzo ciężkiej pracy: właśnie dla wydobywnia wspom­

nianych wartości i rozwijania przeczuwanych moż­

liwości- Zabiegany i zapracowany, chwytał od czasu do czasu któregoś z nas za guzik i z błyskiem radości w oczach opowiadał o odkryciu jakiejś nowej perły lub nowych zalet wśród młodzieży na Wydziale.

STA N ISŁAW GRYZIEWICZ Londyn, styczeń 1947 r.

PRZEDMOWA

Przy opracowaniu rozdziałów p. t. , .Koszty własne“,

„Ceny“, „Inwestycje i konsumcja“ oraz „Kredyt i pro­

cesy gospodarcze“ pomagał mi Dr. Zbigniew Sie- mieński.

Rozdział p. t. „Rynek Pracy“ opracowany został lospólnie przez p. Michała Rogóyskiego i niżej pod­

pisanego.

Rozdział p. t. „Koncerny“ opracowany został przy wydatnym udziale Dr. Mieczysława Fryde.

AUTOR.

R O ZD ZIA Ł I.

POMIAR ZJAWISK GOSPODARCZYCH

P o lity k a g ospodarcza je s t w iedzą, k tó re j zad an iem je st zalecan ie zabiegów i m etod, p rz y k tó ry c h zasto so w an iu m ożna osiągnąć postaw io n e sobie cele. A by m óc daw ać za­

lecenia, trz e b a poznać rzeczyw istość g ospodarczą i c h a ra k ­ te r procesów gospodarczych, gdyż dopiero n a p o d staw ie z n a­

jom ości fak tó w i zjaw isk, m ożna daw ać zalecenia i w sk az a­

nia. S tą d w y n ik a, że p o lity k a gospodarcza o p ie ra się na ekonom ii p o litycznej, to je s t nauce, sta ra ją c e j się w y tłu m a ­ czyć zw iązki, zachodzące pom iędzy fa k ta m i i zjaw isk am i gospodarczym i.

P o zn an ie rzeczyw istości je s t ty m lepsze i dokładniejsze, im b a rd z ie j d a je się ona m ierzyć; w iększa d okładność fizyki i chem ii niż zoologii i b o ta n ik i o p ie ra się n a tym , że fa k ty i z jaw isk a z p rz y ro d y nieożyw ionej d a ją się ła tw iej m ierzyć, niż fa k ty i z jaw isk a z życia ro ślin i zw ierząt. Z p rze d m io ­ ta m i nieożyw ionym i m ożna robić dośw iadczenia, k tó re są

niem ożliw e z ro ślin a m i i zw ierzętam i.

E konom ia m a tru d n o śc i z p o m ia rem z ja w isk g o sp o d a r­

czych. N iek tó re o dcinki rzeczyw istości gospodarczej d a ją się ła tw o zm ierzyć. O bszar k r a ju d a je się zm ierzyć w kilo­

m e tra c h k w ad rato w y c h , ta k sam o o b szar g ru n tó w ornych, n ieużytków , lasów i t. p. Ł atw o je s t zm ierzyć długość dróg żelaznych w poszczególnych k r a ja c h i ich gęstość, to je s t ilość dróg n a k ilo m e tr k w ad rato w y . Dosyć d o k ład n ie m ożna zm ie­

rzyć u ro d z a je poszczególnych zbóż, a jeżeli p o w sta ją niedo­

k ładności, to w y n ik a ją one nie z b ra k u ok reślo n ej je d n o stk i pom iaro w ej, lecz z tru d n o śc i u ch w y cen ia rach u n k o w eg o ca ł­

kow ity ch zbiorów . T ak sam o d a je się zm ierzyć w d an y m

13

m om encie liczba ludności w d a n y m k r a ju i liczba z a tru d n io ­ n ych w poszczególnych d ziałach g o sp o d a rstw a narodow ego.

P rzytoczone przez n a s pow yżej p o m ia ry rzeczyw istości doko n y w an e są p rzy pom ocy stałych, określonych, nie b u d z ą ­

cych w ątp liw o ści je d n o ste k pom iarow ych, ja k k ilo m etry , k w in ta le, to n y i t. p.

P rz e w a ż a ją c a ilość p o m iaró w rzeczyw istości gospodarczej w yw ołuje b ardzo dużo tru d n o ści.

T ru d n y m za d an iem je s t zm ierzenie sta n u p ro d u k c ji, n a ­ w et w poszczególnym dziale g o sp o d a rstw a narodow ego.

Jeżeli w d an y m ro k u w ydobyto 100 m ilionów to n w ęgla a w n a stę p n y m 110 m ilionów to n w ęgla, to zdaw ałoby się, że p ro d u k c ja w ęgla w zrosła o 10 m ilionów ton, czyli o 10%.

A le to p ro ste i zdaw ałoby się n ie w ą tp liw e tw ie rd z en ie m ożna zakw estionow ać. G a tu n k i w ęgla ró żn ią się m iędzy sobą: są g a tu n k i lepsze i gorsze. P rzy p u śćm y , że w ydoby­

cie b ardzo d o b ry ch g atu n k ó w w ęgla zm niejszyło się o 10 m i­

lionów ton a w ydobycie b ard z o złych g atu n k ó w w ęgla p o d ­ niosło się o 20 m ilionów ton; przy p u śćm y , że k o p aln ie za sprzedaż w ęgla o trzy m ały m n ie j p rzy sprzedaży 110 m ilio ­ nów to n niż p rzy sp rze d aż y w o k resie u b iegłym 100 m ilionów ton.

N aw et w ęgiel je s t ok reślen iem z b y t ogólnikow ym i n ie­

d o k ład n y m . N a cenę w ęgla w p ły w ają : jego kaloryczność, w iększa albo m n ie jsz a p rzy d a tn o ść d la różn y ch celów, dogod­

ność p rzy jego użyciu i t. p. S to su n ek pom iędzy cenam i po­

szczególnych g atu n k ó w w ęgla je s t zm ienny, np. w pew nych o k resa ch cena w ęgla g rubego jeist dw a raz y w iększa, niż cena m iału, w in n y c h — tylk o p ó łto ra raz y w iększa itd.

Z m ierzenie w ytw órczości w ęgla będzie ty m dokładniejsze, im b a rd z iej szczegółowo ro z k la sy fik u je m y w ęgiel n a poszcze­

gólne g a tu n k i i p o d am y ich ilości. P rzez pom nożenie ilości każdego g a tu n k u w ęgla przez jego cenę o trz y m u je m y w a r ­ tość p ro d u k c ji poszczególnego g a tu n k u w ęgla. P rzez p o d su ­ m ow anie w artości p ro d u k c ji poszczególnych g atu n k ó w w ęgla o trzy m u jem y w arto ść ca łkow itej p ro d u k c ji w ęgla.

D la p ew nych celów należy b ra ć pod uw agę ilość w ydoby­

tego w ęgla np. dla obliczenia w y d ajn o ści ro b o tn ik a w ęglow e­

go. Często koszt w ydobycia w ęgla nie zależy od jego g atu n k u . Je że li zm ienia się sto su n ek pom iędzy ilościam i różnych g atu n k ó w w ydobytego w ęgla, to pew ien ob raz d okonyw ują- cych się zm ian o trzy m u jem y przez zestaw ien ie w artości.

W ybór cen p o trze b n y ch do obliczenia w a rto śc i n ie je st sp ra w ą p ro stą . In n a je s t cena h u rto w a w ęgla n a k opalni, niż cena h u rto w a w ęgla dow iezionego do w iększych ośrodków spożycia. In n a je s t cena h u rto w a , niż cena d etaliczn a. Ceny w ęgla zw ykle są tym w yższe, im d alej od k o p aln i się go sp rzed aje.

Z daw ałoby się, że d la obliczenia w arto śc i p ro d u k c ji w ę­

gla byłoby n a jro z są d n ie j oprzeć się n a cenie h u rto w e j w ęgla n a k opalni. N ależy w ted y p a m ię ta ć o ty m , że cena h u rto w a n a k o p aln i tego sam ego g a tu n k u w ęgla, w ydobytego w róż­

n ych zagłębiach w ęglow ych, je s t różna, co w y n ik a stąd , że im d alej zagłębie je s t położone od głów nych ośrodków spo­

życia, ty m m n iej o trz y m u je ono za w ęgiel. W d an y m o śro d ­ k u spożycia u s ta la się cen a h u rto w a danego g a tu n k u w ęgla n iezależnie od tego, z ja k ieg o zagłębia je s t on dow ieziony;

cena tego w ęgla, k tó reg o przew óz k o sz tu je w ięcej, będzie n a kop aln i niższa, niż tego w ęgla, k tó reg o dow óz k o sz tu je m niej.

Ja k ż e w ięc obliczać w arto ść p ro d u k c ji w ęgla? Je że li b rać d la tego sam ego g a tu n k u w ęgla ró żn ą cenę w zależności od zagłębia, z ja k ieg o go otrzy m an o , obliczenie m a c h a ra k te r b ard z o um ow ny; p rzypuśćm y, że te n sam g a tu n e k w ęgla ko ­ sz tu je n a je d n ej k o p aln i 20 zł za tonę, n a innej 30 zł za tonę, i że w k aż d y m zagłębiu w ydobyto go po dziesięć m ilionów ton. W tedy w arto ść w ydobytego w ęgla tego sam ego g a tu n k u będzie w ynosiła w je d n y m zagłębiu 200 m ilionów zł, w d r u ­ gim zagłębiu 300 m ilionów zł, raz em 500 m ilionów zł.

Je że li się n a to m ia st zd ecy d u jem y n a je d n ą cenę h u rto w ą , to w ted y ta k a w y b ra n a cena będzie ceną um ow ną, w te n czy w in n y sposób ró żn ią cą się od rzeczyw istości. M ożem y p rz y ­ ją ć cenę 20 zł albo 30 zł albo śre d n ią — 25 zł. K ażda z nich, w te n czy inny sposób o dbiega od rzeczyw istości.

O bliczenie w arto śc i w ydobycia w ęgla dokon y w an e je s t zw ykle w ty m celu, aby ją p o rów nać z w a rto śc ią w ęgla w y­

dobytego w in n y m o k resie czasu. C eny w ęgla, ja k każdego innego to w a ru , u le g a ją zm ianom . P rzy p u śćm y , że cena wę­

gla p odniosła się w p o ró w n a n iu z o k rese m ubiegłym . P o w sta ­ je p y ta n ie , czy cena w ęgla p odniosła się dlatego, że p o p y t n a w ęgiel w zrósł, czy też dlatego, że n a s tą p ił ta k zw any pow sze­

chny w zro st cen, k tó reg o byliśm y św ia d k am i zarów no po po­

p rze d n iej w ojnie, ja k i obecnie. E konom iści z a s ta n a w ia ją się n ad tym , czy w zrost ceny spow odow any zo stał przez czynni­

ki tow arow e, czy też przez czynniki m o n e tarn e. B ardzo czę­

sto w zro st ceny zo staje w yw ołany działan iem obydw óch czyn­

ników , np. w 1946 r. w ydobycie w ęgla było m n ie jsz e niż przed w ojną, co stan o w i czynnik tow arow y, w p ły w ają cy n a cenę w ęgla; jedno cześn ie n a s tą p ił w A nglii dosyć pow szechny w zro st cen, co rów nież w płynęło n a w zro st ceny w ęgla i s ta ­ now i t. zw. m o n e ta rn y czynnik w zro stu cen. O bliczenie za­

k re su d ziała n ia każdego z ty c h czynników je s t sp o rn e i skom ­ p likow ane. B ardzo często p rzy p o ró w n y w a n iu w arto śc i w ró ­ żnych o k resa ch czasu, w pro w ad za się p o p ra w k ę n a ceny, *o znaczy w arto ść p ro d u k c ji w dan y m ro k u po cenach danego ro k u p rze ra c h o w u je się na w arto ść w edług cen ubiegłego o kresu, ta k np. obecnie w A nglii w a rto ść p ro d u k c ji 1945 r.

w edług cen bieżących p rz e ra c h o w u je się n a w arto ść w edług cen z 1938 r. i dopiero w ted y p o ró w n u je się ją z w arto śc ią p ro d u k c ji w 1938 r.

Z w ęglem je s t sp ra w a w zględnie p ro sta , bo ostateczn ie m ożna pow iedzieć, że w ęgiel to je s t w ęgiel i obliczenie ilości w ydobytego w ęgla m a sw oją oczyw istą w ym ow ę. E konom i­

ści i p o litycy gospodarczy w iedzą, ja k ie g a tu n k i w ęgla o trz y ­ m u je się z poszczególnych zagłębi i w poszczególnych k ra ja c h ; np. w P osce n ie m al w szyscy w iedzą, że w ęgiel k rak o w sk i je s t gorszy od w ęgla śląskiego.

W in n y c h gałęziach p ro d u k cji, ja k np. p ro d u k c ji sam o­

chodów albo zegarków , obliczenie ilościow e p ro d u k c ji m ów i b ardzo niew iele. S tw ierdzenie, że w y p ro d u k o w an o m ilion sam ochodów je s t b ardzo ogólnikow e, gdyż chodzi o to, ile w ypro d u k o w an o p o spolitych F ordów , a ile luk su so w y ch s a ­ m ochodów różnych m arek . Nie m ożna dodaw ać ilości w y p ro ­ d u k o w an y ch F o rd ó w i R olls-R oyce‘ów. D od aw an ie ty c h ró ­ żnych sam ochodów niczym się nie ró żn i od d o d aw a n ia k a je ­ tów do jab łek .

W licznych g ałęziach w ytw órczości nie m ożna się p o słu ­ giw ać ilością d la obliczenia rozm iaró w p ro d u k cji.

P rz y d o d aw a n iu w a rto śc i p ro d u k c ji w ty c h g ałęziach w y­

s tę p u ją tru d n o ści, ja k ic h nie m ieliśm y p rz y to w a ra c h w zglę­

d n ie je d n o lity c h i d a ją c y c h się stosunkow o ła tw o określić.

P rz y p o m in a m y , że w w y p ad k u zm ian y ceny w ęgla, trz e b a było zdać sobie sp raw ę z tego, czy w zro st ceny był sk u tk iem w zro stu p o p y tu albo sp a d k u podaży, czy też sk u tk ie m po ­ w szechnego p o d n ie sie n ia się cen; ale w iedzieliśm y, że m am y do czy n ien ia z o k reślonym i g a tu n k a m i w ęgla. T ym czasem z ta k im i to w ara m i, ja k : tk a n in y , sam ochody, b u ty i m aszyny,

ja k o ść to w aró w u leg a zm ianie; m ożna tę sam ą tk a n in ę zro­

bić s ta ra n n ie j i lep iej, albo gorzej. Z m ian a ceny m oże być w yw ołana polepszeniem lu b p o gorszeniem jak o ści tow arów . L epiej i s ta ra n n ie j w ykończona tk a n in a je s t in n y m to w are m , niż p ozornie ta sa m a tk a n in a zro b io n a n ied b ale. To też przy p o ró w n y w a n iu w arto śc i p ro d u k c ji w d a n e j gałęzi przem y ­ słu w różn y ch o k resa ch czasu, n ależy p o sta w ić sobie p y ta n ie, czy zm ian a cen zo stała w yw ołana zm ienionym sto su n k iem pom iędzy podażą a popytem , czy też pow szechnym w zrostem cen, a w reszcie zm ian ą jak o ści tow arów . M ożna pow iedzieć, że p rzy p o ró w n y w an iu w arto śc i o b o jętn e je s t d la w yn ik u p o ró w n a n ia , czy zm ian a w a rto śc i p ro d u k c ji n a s tą p iła raczej dlatego, że w ytw orzono d a n y c h to w aró w w ięcej lu b m n iej, czy też w sk u te k tego, że w y tw arza n o to w a ry lepsze albo gor­

sze; w ted y je d n a k o d ry w am y się jeszcze b ard z iej od ilościo­

wego u ję cia rozm iaró w p ro d u k cji.

C ałkow ita w a rto ść p ro d u k c ji danego k r a ju m a za te m z n a ­ czenie ilu s tra c y jn e , p rz y d a tn e ty lk o d la g lobalnych p o rów ­ nań. P rz y zasto so w an iu sta łe j m etody obliczeń m ożna p o ró ­ w nyw ać w a rto ść p ro d u k c ji w d an y m k r a ju w różnych o k re ­ sach czasu. P o ró w n y w an ie w arto śc i p ro d u k c ji w różnych k r a ja c h n a strę c z a b ard z o duże tru d n o ści, poniew aż ceny p o ­ szczególnych tow arów b ard z o się pom iędzy sobą różnią. Na p rz y k ła d p rze d w o jn ą w Polsce żyw ność b y ła ta ń sz a niż w C zechosłow acji, a p ro d u k ty przem ysłow e n a ogół droższe. P o ­ ró w n a n ie w arto śc i p ro d u k c ji w ty c h dw óch k r a ja c h trz e b a było za o p a try w a ć różnym i w y ja śn ie n ia m i, a d la p ew n y ch ce­

lów w prow adzać p o p ra w k i n a ceny.

N iek tó rzy ekonom iści są zdan ia, że n a jle p ie j m ierzy ć ro ­ z m iary p ro d u k c ji ilością z a tru d n io n y c h ro b o tn ik ó w albo su ­ m ą w ypłaconych płac całej w a rstw ie robotniczej. O bliczanie ilości z a tru d n io n y c h robotników je s t n a jp rz y d a tn ie js z e dla d o k o n y w an ia po m iaró w w jed n y m k r a ju za różne okresy czasu; p rz y p o ró w n a n iu pom iędzy różnym i k r a ja m i pom inię­

ta je s t ró żn a w y d ajn o ść p ra c y ro botników . Je że li za m ia st ilości z a tru d n io n y c h b ierze się sum ę p ła c, w ypłaconych w a r ­ stw ie ro b o tn iczej, p o w sta ją te sam e tru d n o śc i i w ątpliw ości, ja k ie w y ła n ia ją się p rz y p o ró w n y w a n iu cen za różne okresy czasu, i w różn y ch k ra ja c h .

R O ZD ZIA Ł II.

SIŁA NABYWCZA

W iem y z codziennego pow szedniego dośw iadczenia, że w b a n k a ch ludność m a ra c h u n k i bankow e, k tó ry m i m oże d y ­ sponow ać p rz y pom ocy czeków. D la naszego zam ierzonego w tym dziale w yw odu w y sta rc za n am pow iedzenie, że p rz e d ­ się b io rstw a, w k tó ry c h publiczność trz y m a śro d k i są b a n k a ­ m i; osoby m a ją c e śro d k i w b a n k a c h m a ją k o n ta bankow e

(ra c h u n k i w b a n k u ).

Nie będziem y się te ra z z a sta n a w ia li n a d różnym i ro d z a ­ ja m i banków , ja k np. b an k a m i k re d y tu krótk o -term in o w eg o , b an k a m i k re d y tu długo-term inow ego, in sty tu c ja m i i k asam i oszczędnościow ym i, i t. p. N iek tó re z n ic h są zw ane ban k am i, inne — in sty tu c ja m i oszczędnościow ym i, ja k . np. Pocztow a K asa O szczędności w Polsce. Nie we w szystkich b an itac h a l­

bo in sty tu c ja c h ludność u trz y m u je ra c h u n k i, np. w b an k a ch k re d y tu długo-term inow ego publiczność nie u trz y m u je r a ­ chunków i b an k i te ich nie p rz y jm u ją . W tej chw ili in te re ­ su ją n as b an k i, w k tó ry c h publiczność u trz y m u je ra c h u n k i bankow e.

B an k em isy jn y je s t ban k iem , k tó ry m a p ra w o em ito w a­

n ia bank n o tó w ; w b a n k u em isy jn y m m ożna u trzy m y w a ć r a ­ c h u n e k bankow y, n az y w an y zw ykle „ra c h u n k ie m ży ro w y m “ ; będziem y n azyw ać ra c h u n e k żyrow y w b a n k u em isy jn y m

„kontem w b a n k u e m isy jn y m “ . P ubliczność z a ła tw ia pew ne tra n z a k c je , zw ykle m niejsze, p rzy pom ocy b an k n o tó w ; in n e w iększe, zw ykle p rzy pom ocy czeków, w y sta w ian y c h n a r a ­ ch u n k i bankow e. P o siad a cz ra c h u n k u żyrow ego m oże w k aż­

dej chw ili o trzy m ać ban k n o ty . G dyby nie w zględy n a tu ry tech n iczn ej, k aż d y posiadacz b an k n o tó w m ógłby złożyć b a n ­

k n o ty w b a n k u em isy jn y m , otw orzyć sobie ra c h u n e k żyrow y i płacić w re s ta u r a c ji czekiem . R ozciągam y pojęcie k o n ta bankow ego w b a n k u em isy jn y m i n a obieg ban k n o tó w , i b ę ­ dziem y tra k to w a ć p osiadaczy b an k n o tó w ta k sam o, ja k po­

siadaczy rac h u n k ó w żyrow ych w b a n k u em isy jn y m , a zatem przez p osiadaczy k o n t w b a n k u em isy jn y m będziem y ró w ­ nież ro zum ieli i p osiadaczy ban k n o tó w . P ubliczność u tr z y ­ m u je ra c h u n k i, czyli k o n ta , przew ażn ie w b a n k a c h k re d y tu k ró tk o -term in o w eg o i in sty tu c ja c h oszczędnościow ych; k o n ta w ty c h in sty tu c ja c h m ożna tra k to w a ć p odobnie ja k k o n ta w b a n k u em isy jn y m ; w y n ik a to stą d , że w now oczesnym gospo­

d a rstw ie posiadacz k o n ta w ta k ic h in sty tu c ja c h m oże je zw y­

kle bez tru d n o śc i zam ienić n a k o n to w b a n k u em isy jn y m , isto ta tego m ech an izm u będzie w y ja śn io n a później.

K o n ta będziem y nazyw ać „p ien iąd zem “ . J e d n o s tk a p ie­

niężna danego k r a ju je s t jego w a lu tą , a zatem w A nglii fu n ­ te m szterlin g iem je s t k o n to w fu n ta c h szterlin g ach , u trz y ­ m y w an e w ja k im k o lw ie k b a n k u w A nglii.

Ceny to w aró w zm ie n ia ją się, jeżeli zm ienia się stosunek pom iędzy p odażą a po p y tem n a d an y to w ar.

P o p y t n a d a n y to w a r p rzy d an y m dochodzie d an e j osoby zależy nie ty lko od ceny danego to w a ru , ale i od cen in n y c h tow arów .

W budżecie m ało zam ożnej osoby ko m o rn e je s t w ażną po­

zycją. Je że li ceny kom ornego są podniesione, to m ało zam o­

żna ludność bądzie rzadziej chodziła do k in e m a to g ra fu , i to n aw e t w w y p ad k u o b niżenia cen biletów .

In te re s u ją c e p rze to s ta je się p y ta n ie, ile to w aró w i usług m oże n ab y ć d a n a osoba za p o sia d an e p ieniądze, czyli za środ­

k i n a koncie w b an k u .

R obione są obliczenia, co ro b o tn ik m oże nab y ć za p o sia ­ dan e pieniądze. W tym celu w y b ie ra się to w a ry i usługi, k tó ­ re ro b o tn ik n o rm aln ie n ab y w a w ciągu określonego czasu, zestaw ia się odpow iednie ilości ty c h to w aró w i usług i obli­

cza się ich w artość.

Je że li w arto ść tego określonego zespołu to w aró w i usług się zm ienia, to ro b o tn ik za o k reślo n ą sum ę pien ięd zy może n ie być w sta n ie n ab y ć tego zespołu albo po jego nab y ciu po­

zo stają m u jeszcze w olne środki.

P rz y p u śćm y , że w sty czn iu ro b o tn ik płacił za d a n y zespół tow arów i u słu g 100 zł a w lu ty m m u sia ł zań zapłacić 110 zł.

Mówi się w tedy, że zdolność n abyw cza p ie n iąd z a, k tó ry m d y ­

sp o n u je ro b o tn ik odpow iednio sp ad ła, albo też, że w skaźnik kosztów u trz y m a n ia ro b o tn ik a uległ w zrostow i.

Członkow ie różnych w a rstw społecznych n a b y w a ją różne zespoły to w aró w i usług. D ośw iadczenie w sk azu je, że ich ce­

n y zm ie n ia ją się n iejednakow o. W sk u tek tego m oże się zda- izyć, że zdolność nabyw cza p ieniądza, k tó ry m d y sp o n u je ro ­ b otnik zm ienia się inaczej, niż zdolność n abyw cza p ieniądza, k tó ry m d y sp o n u je członek in n e j w arstw y . W la ta c h 30-tych po sp a d k u cen płodów roln y ch w ystąp iło to n iezm iern ie w y­

raź n ie; w ow ym ok resie ceny p ro d u k tó w przem ysłow ych sp a ­ dły znacznie m niej niż ceny płodów ro ln y ch ; ro ln ic y m ieli m niej siły nabyw czej, gdyż m niej otrzy m y w ali za płody ro l­

ne niż p rze d tem ; poniew aż ceny n ab y w a n y ch przez rolników w ytw orów p rzem ysłow ych m ało się obniżyły, to ro ln ik za 100 zł. m ógł był nab y ć ty le tylk o tow arów , ule ich nab y w ał przed spadkiem cen p ro d u k tó w rolnych. W idać stą d . że s y tu ­ a c ja z a tru d n io n eg o ro b o tn ik a polepszyła się a sy tu a c ja ro l­

n ik a uległa pogorszeniu.

Je że li zdolność nabyw cza p ien iąd za, ja k im d y sp o n u je ro ­ botnik, m aleje albo w zrasta, to w tedy się m ów i, że re a ln a zdolność nabyw cza jego n o m in a ln e j p łacy sp a d a albo rośnie.

Z m ia n a zdolności nabyw czej p ie n iąd z a o d b ija się n a ty c h ­ m ia st na in te re sie w arstw , m a jąc y ch sta łe n o m in a ln e docho­

dy; do nich należą u rzędnicy, em eryci i w łaściciele pap ieró w w artościow ych o sta ły m o procentow aniu.

O soby ży jące ze stałego p ro ce n tu , p o b ieran eg o od sum um ieszczonych w o b lig a cjac h państw o w y ch , listach z a sta w ­ nych lub na h ip o te k ac h , n a ty c h m ia st odczu w ają zm ian ę zdol­

ności nabyw czej pien iąd za.

P rzy zm ianie zdolności nabyw czej p ie n iąd z a zm ienia się zarów no sy tu a c ja w ierzyciela, ja k i d łu ż n ik a; p rzy sp a d k u zdolności nabyw czej p ie n iąd z a p rze d sięb io rc a ła tw iej może spłacić sw e zobow iązania, gdyż za d o sta rc za n e przez siebie to w a ry i u sługi p o b ie ra w ięcej, niż poprzednio, n a to m ia st w ierzyciel ponosi w te j sam ej m ierze stra ty . Je że li sp ad ek w arto śc i nabyw czej p ie n ią d z a je s t znaczny, to w tedy g ru p y ludności, będące w ierzycielam i, ja k np. w łaściciele p rzy n o ­ szących sta ły p ro ce n t p ap ieró w w artościow ych i sum , u m ie­

szczonych n a hip o tek ach , d o m a g ają się p rze m ian o w a n ia sw ych w ierzytelności n a w yższe su m y i zw ykle w y su w ają , m iędzy innym i, hasło ob ro n y in te resó w w dów i sierot. Do­

św iadczenie w skazuje, że u sta w o d aw ca od czasów n iepam ię-

20

tnych s ta je po stro n ie d łużnika. O b ro n a przeciążonego zobo-

« w iązan iam i d łu ż n ik a b y ła w iele raz y w d zieja ch p o stu la te m pow ażnych ru ch ó w politycznych, p o czy n ając od czasów s ta ­ ro ży tn e j G re cji i R zym u. K ierow nicy p o lity k i gospodarczej zw ykle p rz e c h y la ją się k u obronie in teresó w d łu żn ik a dlatego, że zw ykle d łu ż n ik am i są p rzed sięb io rcy , ja k np. rolnicy;

polepszenie sy tu a c ji p rze d sięb io rc y i u ła tw ien ie m u w a ru n ­ ków , w k tó ry c h p ro d u k u je , je s t zw ykle u w ażan e za zad an ie godne p o p a rc ia przez k ie ro w n ik ó w p ań stw o w e j p o lity k i go­

spodarczej.

Zdolność n abyw cza środków , ja k im i d y sp o n u ją poszcze­

gólne g ru p y przedsiębiorców , zm ienia się w różnych o k re ­ sach niejed n ak o w o . D ośw iadczenie W skazuje, że ceny su ro w ­ ców będących p rzed m io tem h a n d lu m iędzynarodow ego, ja k np. baw ełny, m e ta li p ó łszlach etn y ch i pszenicy, u le g a ją w ię­

kszym i częstszym zm ianom , niż ceny surow ców , będących przed m io tem h a n d lu lokalnego i rejonow ego, ja k np. gliny.

Z d arza Się, że cena b aw e łn y i m iedzi ro śn ie, a cena gliny po ­ zo staje bez zm iany, w ów czas zdolność nabyw cza środków , ja k im i d y sp o n u je p rze d sięb io rc a b aw e łn ia n y , m aleje, a śro d ­ ków , k tó ry m i d y sp o n u je w łaściciel cegielni, p o zo staje bez zm iany.

W rażliw ość na zm ianę w ysokości n o m in a ln e j płacy lub nom inalnego uposażen ia je s t znacznie w iększa, niż w ra ż li­

wość n a zm ianę zdolności nabyw czej pien iąd za. R obotnicy re a g u ją ostro n a obniżenie w ysokości o trzy m y w a n y ch no m i­

n a ln y ch płac, n a to m ia st ich re a k c ja n a zm niejszenie zdolno­

ści nabyw czej o trzy m y w a n y ch środków je s t znacznie m n ie j­

sza i pow olniejsza. F o rm u łu je się to w te n sposób, że ro b o ­ tn icy są w rażliw si n a zm ianę w ysokości p łacy n o m in a ln e j,

niż n a zm ianę płacy re a ln e j. v

W 1925 r. podniesiono k u rs fu n ta ; przed jego p o dniesie­

niem za fu n ta otrzy m y w an o przeszło cztery d o la ry ; po p o d n ie­

sieniu k u rs u f u n ta — p ra w ie pięć dolaró w ; w sk u te k tego za fu n ta m ożna było w ięcej nab y ć baw ełny i pszenicy w S ta ­ nach Z jednoczonych, niż p rzy daw n y m , niższym k u rs ie fu n ­ ta. T łum aczono ro b o tn ik o m an gielskim , że w obec w zro stu zdolności nabyw czej fu n ta pow inni zgodzić się n a obniżenie płacy n o m in a ln e j; ro b o tn ic y n a ogół nie zgadzali się n a to, gdyż oceniali sw oje położenie w edług w ysokości o trz y m y w a ­ nej p łacy n o m in a ln e j.

21

A ngielski ek o n o m ista K eynes tw ierd zi, że robotnicy, za­

ch o w u jąc się w te n sposób, są lepszym i ekonom istam i, niż uczeni; ro b o tn ik zd a je sobie sp ra w ę z tego, że m oże w yw rzeć w pływ n a w ysokość o trzy m y w a n ej płacy n o m in a ln e j, a że w ysokość p ła cy re a ln e j zależy od czynników , n a k tó re nie m a w pływ u. R o b o tn icy m a ją ra c ję , nie zgadzając się n a r e ­ d u k c ję siły nabyw czej, gdyż to pro w ad zi do d e p re sji gospo­

darczej.

D ośw iadczenie w skazuje, że ceny d etalicz n e m niej się zm ien iają, niż ceny h u rto w e. Z d aje się, że k o n su m e n t r e a ­ g u je n ie ch ę tn ie i p o d ejrzliw ie na zm ianę ceny n ab y w an y ch to w aró w detaliczn y ch ; n iek ied y się zd arza, że re a g u je n ie u f­

nie n a w e t n a sp ad ek ceny nab y w an eg o to w aru , p o d ejrz ew a­

jąc, że łączy się z nim pogorszenie ja k o ści to w a ru ; zd a je się, że k o n su m e n t dość często u to ż sam ia stałość ceny ze stało ścią g a tu n k u nab y w an eg o to w aru . K u p iec d etaliczn y w licznych w y p ad k a ch obaw ia się p o d n ie sie n ia ceny, sądząc, że może ono d oprow adzić do zm n iejszen ia obrotów , z d a rza się, że ce­

n y h u rto w e d an y c h to w aró w ro sn ą, a ceny d etalicz n e b ąd ź p o zo stają bez zm iany, b ąd ź ro sn ą dalek o łagodniej i powol- n ie j. W la ta c h trzy d z iesty ch rz ą d b elg ijsk i zdew aluow ał f r a n ­ k a b elgijskiego i s ta r a ł się w płynąć n a kupców detalicznych, ab y nie podnosili cen, m im o to, że ceny to w aró w w y tw a rz a ­ nych z n ab y w a n y ch z a g ran ic ą surow ców u legły podn iesien iu ; n a ogół rządow i b elg ijsk iem u u dało się to przeprow adzić.

Is tn ie je w ięc zdolność nabyw cza p ien iąd za, k tó ry m dy ­ sp o n u je ro b o tn ik , roln ik , n ab y w c a to w aró w detalicznych, p rze d sięb io rc a n ab y w a ją c y surow ce, będące p rzedm iotem h a n d lu m iędzynarodow ego i p rze d sięb io rc a n a b y w a ją c y su ­ row ce lokalne. J e s t w ątp liw e, czy istn ie je t. zw. zdolność n a ­ byw cza p ien iąd za. N iek tó rz y ekonom iści w y stę p u ją p rzeciw ­ ko p o słu g iw a n iu się ty m pojęciem i tw ie rd z ą, że n ie m a ogól­

nej w arto śc i pien iąd za.

S to su n ek pom iędzy cenam i różn y ch to w aró w w d an y m g o sp o d a rstw ie n aro d o w y m w p ły w a n a sy tu a c ję poszczegól­

nych w arstw ; jeżeli ceny p ew nych to w aró w zm ie n ia ją się a in n e ceny p o z o sta ją bez zm iany, to w ted y s y tu a c ja jed n y ch w a rstw polepsza się a in n y c h p ogarsza. Jeżeli n a p rzy k ła d podnoszą się ceny zboża a in n e a rty k u ły p o zo stają bez zm ia­

ny, to s y tu a c ja ro ln ik ó w się polepsza a s y tu a c ja ro botników pogaysza. Je że li rz ą d danego k r a ju chce u n ik n ą ć p rzesu n ięć w p odziale dochodu narodow ego, to zw ykle s ta ra się o u trz y ­

m a n ie dotychczasow ej w arto śc i siły nabyw czej, b ędącej w ręk a c h różn y ch w a rstw społecznych.

D la p o rzą d k u zaznaczym y, że to rozum ow anie nie zaw sze je s t słuszne; p o dniesienie cen płodów roln y ch m oże się p rz y ­ czynić do tego, że ro ln ik n ab y w a w ięcej w ytw orów p rze m y ­ słow ych i w te n sposób przy czy n ia się do o żyw ienia życia go­

spodarczego; w re z u lta c ie podn iesien ie cen płodów roln y ch może doprow adzić do zw iększenia dochodu narodow ego, co zw ykle je s t w ięcej w a rte niż u trz y m a n ie dotychczasow ego p o ­ działu dochodu narodow ego.

T a k sam o pod n iesien ie płac m oże w yw ołać w zro st nie ty l­

ko nom inalnego, lecz i realn eg o dochodu narodow ego.

R ząd y k ie ru ją się nie tylk o m otyw em u trz y m a n ia w ew nę­

trz n e j siły nabyw czej w łasn ej w a lu ty n a zam ierzonym po­

ziom ie i m otyw em u trz y m a n ia dotychczasow ego p o d ziału d o ­ chodu narodow ego, lecz rów nież m otyw em o siągnięcia p e­

w nego sto su n k u pom iędzy siłą nabyw czą w łasn ej w a lu ty a siłą nabyw czą obcych w alu t.

P rzy p u śćm y , 'że za jednego f u n ta m ożna n ab y ć w A nglii w ięcej pew nych tow arów , niż za 4 d o la ry m ożna nab y ć w S ta n a c h Z jednoczonych tych sam y ch to w aró w a m e ry k a ń ­ skich. W tedy A m erykaninow i- opłaca się n ab y ć za 4 d o la ry jednego fu n ta i k u p ić to w a ry angielskie. S tan y Z jednoczone m ogą być zaniepokojone k o n k u re n c ją to w aró w an gielskich i obniżyć k u rs d o la ra w te n sposób, że za f u n ta szterlingów trz e b a zapłacić 5 d olarów ; w ów czas m oże się okazać, że A m e­

r y k a n in n ab y w a u siebie za 5 d o laró w w ięcej to w aró w am e­

ry k a ń sk ic h , niż za jednego f u n ta to w aró w angielskich; w te n sposób S ta n y Z jednoczone m ogą u n ik n ą ć przyw ozu tow aró w angielskich.

R ządy różnych k ra jó w n iek ied y zm ien iają z pow yższych pow odów k u rs sw ej w a lu ty , co d oprow adza do zm iany siły nabyw czej w łasnego p ie n iąd z a we w łasn y m k r a ju . T o w ary im p o rto w a n e s ta ją się droższe albo tań sze w zależności od tego, czy k u rs w łasn ej w a lu ty zo stał obniżony czy też p o d n ie­

siony w sto su n k u do innych w alu t. Z m ia n a k u rs u w alu ty w pływ a n a to, że pew ne to w a ry są w yw ożone w w iększych albo w m n iejszy ch ilościach, co dop ro w ad za w rez u lta c ie do zm iany ich ceny n a ry n k u w ew nętrznym .

W pew nych sy tu a c ja c h k ie ro w n ic y p o lity k i gospodarczej d b a ją w ięcej o poziom siły nabyw czej w łasnego p ie n iąd z a n a ry n k u k rajo w y m , w inn y ch sy tu a c ja c h w ażniejsze je s t d la

23

nich w yznaczenie siły nabyw czej sw ej w a lu ty n a ta k im pozio­

m ie, k tó ry by pozw olił n a k sz ta łto w a n ie w y m ia n y m iędzy­

n aro d o w ej w zam ierzony sposób.

W lipcu 1946 r. ceny a m e ry k a ń sk ie podniosły się p o w a­

żnie, iz ą d k a n a d y jsk i u lą k ł się w pływ u, ja k i m ógł w yw rzeć w K an ad zie w zrost cen przyw ożonych ze S tan ó w tow arów ; aby te m u zapobiec, rz ą d k a n a d y jsk i podniósł k u rs d o la ra k a ­ n ad y jsk ie g o o 10 p ro ce n t; p rze d jego po d n iesien iem za d o la­

r a am ery k ań sk ieg o K an a d y jcz y cy płacili 1,1 d o la ra k a n a d y j­

skiego; po p o d n ie sie n iu k u rs u d o la ra k an a d y jsk ieg o , K a n a ­ dy jczy k p łaci za d o la ra a m ery k ań sk ieg o tylko je d e n d o la r k a n a d y jsk i. G dyby ceny a m e ry k a ń sk ie p o d n io sły się tylko o 10%, to w ted y K an a d y jcz y k o trzy m ałb y za d o la ra k a n a ­ dyjsk ieg o tę sa m ą ilość to w aró w am ery k a ń sk ic h , co p rze d ­ tem . P o su n ięcie rz ą d u k an a d y jsk ie g o tłu m aczy się tym , że ch c ia ł on u trz y m a ć dotychczasow ą s tr u k tu r ę cen k a n a d y j­

skich.

R O ZD ZIA Ł III.

BILANSE

K ażdy człow iek może sobie sporządzić bilans, o b raz u jąc y jego sy tu a c ję m a ją tk o w ą . W eźm y osobę, m a ją c ą dw a u b r a ­ n ia po £ 10, dw ie p a ry o buw ia po £ 5, dw ie zm iany bielizny po £ 5, n az w ijm y to jego m a są m a ją tk o w ą . B ilans jego s ta ­ nu p o sia d a n ia będzie w y g ląd a ł w te n sposób:

S t a n c zynny ( a k t y w a ) S t a n bierny ( p a ssy w a ) U b ra n ia £ 20 S ta n p o sia d an ia

B u ty £ 10 w łaściciela = £ 40

B ielizna £ 10 R azem £ 40

R a c h u n e k m asy m a ją tk o w e j re p re z e n tu je sta n p o sia d an ia d an e j osoby.

P rz y p u śćm y , że d a n a osoba zaciąg n ęła pożyczkę w w yso­

kości £ 15 i n a b y ła za nie palto. W tedy b ila n s sy tu a c ji m a ­ ją tk o w e j d a n e j osoby będzie się p rz e d sta w ia ł ja k n a s tę p u je .

S t a n czynny U b ra n ia £ 20 B u ty £ 10 B ielizna £ 10 P a lto £ 15 R azem £ 55

S ta n bierny

S ta n p o sia d an ia w łaściciela £ 40

D ług £ 15

25

Do przedm iotów , z n a jd u ją c y c h się w m ie sz k an iu d an ej osoby, m oże zgłosić roszczenia w ierzyciel w w y p ad k u nieza­

p ła ce n ia długu. Do te j m asy m a ją tk o w e j m a roszczenia z a ­ rów no w łaściciel, ja k i jego w ierzyciel. N iekiedy ludzi nieo- b eznanych z b u c h a lte rią w p ro w ad za w zak ło p o ta n ie fak t, u m ieszczania obok w łaściciela jego w ierzyciela; k ażdy z n as w codziennym biegu życia m a poczucie p rzeciw staw ności p o ­ m iędzy sobą a sw ym w ierzycielem , ale b ila n s je s t um ow ną fik c ją i ja sn e je st, że m a sie m a ją tk o w e j m ożna p rz e c iw sta ­ w ić zarów no w łaściciela tych przedm iotów , ja k i w ierzyciela, k tó ry u d zielił w łaścicielow i pożyczki. N ależy pam iętać, że n a ­ leżność w ierzyciela re p re z e n tu je roszczenie do m asy m a ją t­

kow ej dłu żn ik a. W iększość ludzi nie sp o rząd za ta k ic h bi­

lansów , należy je d n a k zdać sobie sp raw ę z tego, że w szyscy ludzie należący do danego g o sp o d a rstw a narodow ego m ogli­

by sobie sporządzić ta k ie bilanse. Je że li byśm y sporządzili b ila n s osoby, k tó ra pożyczyła o m aw ian ej przez n a s osobie

£ 15, to okazałoby się, że te b ilan se w zajem nie się zazę b ia ją;

pozycji w w ysokości £ 15 w sta n ie b ie rn y m b ila n su je d n ej osoby o d p ow iada pozycja £ 15 w sta n ie czynnym b ila n su d r u ­ giej osoby.

R o zp atrzm y te ra z , ja k m oże w yglądać b ila n s p rze d się­

b io rstw a. S p orządzim y n ie zm iern ie uproszczony b ila n s p rze d sięb io rstw a : załóżm y, że p rzed sięb io rca m a place, u rz ą ­

dzenia, surow ce, p ó łp ro d u k ty i p ro d u k ty n a składzie, n ależ­

ności u k lije n tó w i k o n to w b an k u . Z d ru g iej zaś stro n y m a zobow iązania z ty tu łu n ab y c ia m a szy n i surow ców . W tedy bilans będzie p rz e d sta w ia ł się ja k n a s tę p u je : (w m ilionach złotych)

S t a n czynny S ta n bierny

K onto w b anku 10 K ap ita ł 135

U rządzenia 80 Z obow iązania,

P lace 20 czyli długi 75

S urow ce, p ó łp ro d u k ty

i p ro d u k ty 50 R azem 210

N ależność u k lijen tó w 50

R azem 210

K a p ita ł re p re z e n tu je fa k ty c z n y u d ział w łaściciela w p rze d sięb io rstw ie. M asa m a ją tk o w a , z n a jd u ją c a się w p rze d sięb io rstw ie, n ie je s t ca łk o w itą w łasnością w łaścicie­

26

la, gdyż ciążą n a niej zobow iązania; w w y p ad k u lik w id a cji p rz e d się b io rstw a trze b ab y było w ierzyciela p rzed e w szyst­

kim spłacić i dop iero re sz ta sta n o w iła b y w łasność w łaścicie­

la. P rz ez k a p ita ł w sta n ie b ie rn y m rozum iem y za te m fa k ­ tyczny u d ział w łaściciela w m asie m a ją tk o w e j p rz e d się b io r­

stw a. U czynim y założenie, b ardzo pom ocne d la zrozum ienia z ja w isk gospodarczych; zak ła d am y , że p rze d sięb io rstw a u d ziela ją k red y tó w ty lko p rzedsiębiorcom , a n ie udzie­

la ją ich osobom nie będącym przedsiębiorcam i. P rz y ty m założeniu należność p rze d sięb io rstw a je s t roszczeniem do m asy m a ją tk o w e j innego p rze d sięb io rstw a . Z obow iąza­

nie p rze d sięb io rstw a je s t roszczeniem innego p rze d sięb io r­

stw a do jego m asy m a ją tk o w e j. Jeżeli za te m ro z p a tru je m y całkow ity zespół p rze d sięb io rstw w z a m k n ię ty m gosp o d ar­

stw ie n arodow ym , to należności poszczególnych p rze d się­

b io rstw r e p re z e n tu ją roszczenia do m asy m a ją tk o w e j innych p rzed sięb io rstw .

W krótce w łączym y do naszych rozw ażań b a n k i i różnego ro d z a ju in sty tu c je , ja k np. sk a rb p ań stw a.

. Je że li p rze d sięb io rstw o m a zyski, oznacza to, że zw iększył się s ta n jego aktyw ów ; zw iększyły się za te m pew ne pozycje w ak ty w a ch , ja k np. k o n to w b a n k u , surow ce i t. p. Je że li p rze d sięb io rstw o p rzeznacza część osiągniętego zysku n a w y­

p łacen ie dochodu w łaścicielow i lu b d y w id en d y a k c jo n a riu ­ szom, to w ted y zm n iejsza się o tę sum ę k o n to w b a n k u ; pozo­

sta ła część zysku, z a trz y m a n a w p rze d sięb io rstw ie, je s t zap i­

sy w an a ja k o k a p ita ł zapasow y lu b inne ro d z a je k a p ita łu . M aszyny się niszczą; p rzypuśćm y, że zespół m aszyn k o ­ sz tu ją cy ch 10 m il. zł będzie po la ta c h d w u d zie stu zupełnie zu­

żyty i że trz e b a będzie go z a stą p ić przez now y zespół. P rz y ­ puśćm y, że p rze d sięb io rc a za k ła d a, że now y zespół m a szy n ?.a la t 20-cia będzie k osztow ał rów nież 10 m il. zł. P rz e d się b io r­

ca p o sta n aw ia , o ile dochody p rz e d się b io rstw a n a to pozwolą, o d k ła d ać co ro k 1/2 m il. zł n a k u p n o now ego zespołu. T a część zysku p rze d sięb io rstw a , k tó r a je s t z a trzy m y w a n a w p rze d sięb io rstw ie i je s t p rze zn ac za n a n a n ab y c ie w p rz y ­ szłości now ego zespołu m aszyn, n az y w an a je s t k a p ita łe m

am o rty zac y j nym .

P rz y p u śćm y , że p rze d sięb io rstw o w ciągu ro k u m a pół m i­

liona złotych zysku i, że je całkow icie p rzeznacza n a k a p ita ł am o rty zac y jn y . B ilans p rze d się b io rstw a będzie się p rz e d ­ sta w ia ł w sposób uproszczony i skrócony, ja k n a s tę p u je :