A N N A L E S
U N I V E R S I TAT I S M A R I A E C U R I E - S K à O D O W S K A L U B L I N – P O L O N I A
VOL. XLVI, 4 SECTIO H 2012
WyĪsza Szkoáa Bankowa w Poznaniu, Katedra BankowoĞci i Rynku Finansowego
MARIA MAGDALENA GOLEC
Banki spóádzielcze wobec zmian rynkowych stóp procentowych
Cooperative banks against changes in market interest rates
Sáowa kluczowe: stopy procentowe, banki spóádzielcze Key words: interest rates, cooperative banks
WstĊp
W praktyce dziaáalnoĞci instytucji finansowych moĪna obserwowaü znaczną ich wraĪliwoĞü na pojawiające siĊ zmiany warunków rynkowych. Banki stanowią zaĞ grupĊ podmiotów w najwiĊkszym stopniu wpáywających na stopy procentowe, a takĪe nieustannie dostosowujących siĊ w tym zakresie do otoczenia. Zmiany ryn- kowych stóp procentowych mogą byü traktowane jako jeden z kluczowych elementów niestabilnoĞci dziaáalnoĞci bankowej.
Oprócz aspektów dostosowawczych poziomu bankowych stóp procentowych do poziomu inflacji, polityki pieniĊĪnej banku centralnego, cen pieniądza na rynku miĊdzybankowym itp. warto podkreĞliü, Īe kaĪdy bank autonomicznie prowadzi po- litykĊ stóp procentowych oferowanych produktów finansowych, a jego decyzje mogą antycypowaü zmiany na rynku pieniĊĪnym, ale równieĪ byü podejmowane z opóĨ- nieniem. RóĪny moĪe teĪ byü, w krótkim okresie, zakres zmian stóp procentowych poszczególnych instytucji w odpowiedzi na zmiany rynkowe, od braku jakichkolwiek dziaáaĔ, poprzez czĊĞciową reakcjĊ na zmiany oprocentowania rynkowego, do zmian dokonywanych w takiej samej wysokoĞci jak zmiany rynkowe.
Badania dotyczące kanaáów transmisji polityki pieniĊĪnej są w Polsce prowa-
dzone przez bank centralny, jednak iloĞciowe ujĊcie zmian stóp procentowych ma
charakter zagregowany i dotyczy przede wszystkim banków komercyjnych 1 . Banki spóádzielcze mogą kierowaü siĊ odmiennymi przesáankami zmian stóp procentowych, a prowadzona indywidualna polityka w tym zakresie moĪe mieü równieĪ odrĊbny charakter. Ponadto na wyniki finansowe polskich banków spóádzielczych w znacznym stopniu wpáywają wyniki odsetkowe – w mniejszym stopniu wynik finansowy tych instytucji powstaje jako efekt wykonywanej fachowej obsáugi finansowej klientów.
RacjonalnoĞü decyzji w zakresie stóp procentowych dokonywanych w bankach spóá- dzielczych ma wiĊc, z punktu widzenia generowanego wyniku finansowego, wiĊksze znaczenie niĪ w bankach komercyjnych. W związku z tym wydaje siĊ uzasadnione objĊcie badaniami polityki stóp procentowych równieĪ tych mniejszych uczestników rynku bankowego.
Celem artykuáu jest zbadanie prawidáowoĞci w ksztaátowaniu stóp procentowych wybranych produktów usáugowych banków spóádzielczych w okreĞlonym, 20-mie- siĊcznym okresie na podstawie danych uzyskanych w badaniu ankietowym.
1. Stopy procentowe banków spóádzielczych w badaniach
Banki spóádzielcze są przedmiotem tylko nielicznych analiz, których tematyką jest ich polityka finansowa, w tym polityka stóp procentowych. Analiza polityki stóp procentowych prowadzona przez M. Zaleską i A. Pszkit wskazuje, Īe stopy procentowe w 39 bankach spóádzielczych w latach 1999–2000 byáy dla klientów mniej korzystne niĪ w bankach komercyjnych 2 . Autorki nie zaobserwowaáy zaleĪ- noĞci miĊdzy sytuacją ekonomiczno-finansową banków a wysokoĞcią oferowanych stóp procentowych, dlatego w konkluzjach wskazują na potrzebĊ dostosowywania stóp procentowych banków spóádzielczych do potrzeb poszczególnych segmentów klientów tych instytucji. RównieĪ w badaniu M. Iwanicz-Drozdowskiej i W. Konata banki spóádzielcze oferowaáy najniĪsze oprocentowanie róĪnych rodzajów depozy- tów (oraz wyĪsze oprocentowanie kredytów). W zakresie prowadzonej analizy stóp procentowych w okresie dziewiĊciu miesiĊcy banki spóádzielcze reagowaáy sáabiej na zmiany stóp procentowych niĪ „duĪe” i „maáe” banki komercyjne 3 .
W badaniach empirycznych mechanizmu transmisji polityki pieniĊĪnej w odnie- sieniu do kanaáu stóp procentowych zauwaĪa siĊ tzw. heterogenicznoĞü ĞcieĪki dosto-
1
W 2012 r. lista banków przysyáających statystyki stóp procentowych do NBP obejmuje 19 instytucji, wĞród których są dwa banki spóádzielcze: Bank Spóádzielczy w Brodnicy oraz Krakowski Bank Spóádzielczy, http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/statystyka/sprawozdawczosc/form/formularze.html (1.05.2012).
2
M. Zaleska, A. Pszkit, Analiza polityki stóp procentowych prowadzonej przez banki spóádzielcze,
„Bezpieczny Bank” 2000, nr 4, s. 92.
3
Z wyjątkiem oprocentowania ROR, które początkowo byáy w bankach spóádzielczych najniĪej opro-
centowane i w związku z tym zmiany dla tej grupy depozytów byáy najwiĊksze, M. Iwanicz-Drozdowska,
W. Konat, Zmiany makroekonomiczne a polityka stóp procentowych w sektorze bankowym, „Bezpieczny
Bank” 2000, nr 4, s. 59.
sowawczej stóp procentowych dla róĪnych grup podmiotów rynku w krótkim okresie.
M. Wenth na podstawie rynku niemieckiego wykazuje, Īe prĊdkoĞü dostosowywania stóp procentowych poĪyczek zaleĪy od wielkoĞci instytucji, warunków refinansowania 4 . Wielkie instytucje nieposiadające stabilnej bazy depozytowej, a pozyskujące Ğrodki na rynku miĊdzybankowym dostosowują stopy procentowe kredytów szybciej niĪ mniejsze instytucje. Banki, które są w znacznym stopniu refinansowane z depozytów oszczĊdnoĞciowych, reagują proporcjonalnie wolniej na zmiany rynkowych stóp pro- centowych, ponadto trudniejsze do zmiany są stopy procentowe w bankach mających znaczny udziaá kredytów dáugoterminowych. HeterogenicznoĞü reakcji banków na zmiany rynkowych jest zaleĪna od stopnia konkurencyjnoĞci sektora bankowego, wielkoĞci banku, rodzaju bazy klientowskiej czy poziomu ryzyka kredytowego banków i znalazáa potwierdzenie w badaniach stóp procentowych rynku wáoskiego oraz innych krajów 5 . Biorąc pod uwagĊ rynek polski, naleĪy zwróciü uwagĊ na pracĊ T. Chmielewskiego. Na rynku polskim szybciej dostosowywaáy swoje stopy procentowe podmioty mające lepszą sytuacjĊ finansową. Ponadto banki dysponujące gorszymi portfelami kredytowymi w porównaniu z innymi instytucjami reagowaáy szybciej w odniesieniu do kredytów, natomiast z wiĊkszym opóĨnieniem w odniesieniu do depozytów. W tym nurcie prac identyfikuje siĊ równieĪ grupy produktów banków, które reagują szybciej na zmiany rynkowe (np. kredyty hipoteczne czy kredyty dla przedsiĊbiorstw), a takĪe te, których oprocentowanie ksztaátuje siĊ niezaleĪnie od stóp rynku miĊdzybankowego (np. oprocentowanie ROR) 6 .
W poczynaniach banków, z uwagi na dwukierunkowe oddziaáywanie zmian stóp procentowych, zarówno na stronĊ przychodową, jak i kosztową, w krótkim okresie dostrzega siĊ ponadto nierównomierny (nazywany teĪ asymetrycznym) zakres reak- cji róĪnych usáug depozytowych i kredytowych banku. W okresach podwyĪszania rynkowych stóp procentowych banki szybciej podnoszą stopy procentowe kredytów, natomiast w sytuacji wystĊpujących obniĪek rynkowych stóp procentowych w pierw- szej kolejnoĞci obniĪane jest oprocentowanie depozytów 7 . Badania mechanizmu transmisji impulsów polityki pieniĊĪnej w Polsce w odniesieniu do kanaáu stopy procentowej zakáadające, iĪ banki ksztaátują oprocentowanie swoich usáug w relacji do kraĔcowego kosztu pozyskania pieniądza z rynku miĊdzybankowego (tj. WIBOR
4
M.A. Wenth, The pass-through from market interest rates to bank lending rates in Germany, Economic Research Centre of the Deutsche Bundesbank, Discussion Paper 11/02, s. 22–23.
5
S. Berstein, R. Fuentes, Is there lending rate stickiness in the Chilean banking industry, Central Bank of Chile, Working Paper 2003, nr 218, s. 3–5; L. Gambacorta, Bank-Specific Characteristics and Monetary Policy Transmission: The Case of Italy, ECB Working Paper 2001, nr 103, s. 19.
6
T. Chmielewski, Interest Rate Pass-Through in the Polish Banking Sector and Bank-Specific Financial Disturbances, MPRA Paper 2007, no. 5133, http://mpra.ub.uni-muenchen.de/5133/ (2.05.2012); A. Sznajderska, On the empirical evidence of asymmetry effects in the interest rate pass-through in Poland, National Bank of Poland Working Paper 2012, nr 114, s. 6.
7
L. Gambacorta, S. Iannotti, Are there asymmetries in the response of bank interests rates to mon-
etary shocks?, http://papers.ssrn.com/sol3/Results.cfm (2.05.2012); S. Szydáo, Stopy procentowe w bankach
komercyjnych, „Bank i Kredyt” 2004, nr 8, s. 46–56; A. Sznajderska, On the empirical evidence…, s. 33.
1M lub WIBOR 3M), zasadniczo potwierdzają zaleĪnoĞci zagregowanych danych dotyczących stóp procentowych depozytów i kredytów banków, choü obserwowane są róĪnorodne zakáócenia tego procesu, m.in. na skutek niedoskonaáej konkurencji, kosztów zmiany cen produktów, niepewnoĞci dotyczącej przyszáej polityki banku centralnego czy kryzysu finansowego 8 . Szacuje siĊ, Īe reakcja bankowych stóp procentowych na zmiany stóp rynku pieniĊĪnego ujawnia siĊ Ğrednio po okoáo 3–4 miesiącach w przypadku depozytów, natomiast w przypadku kredytów – Ğrednio po 2–4 miesiącach. Natychmiastowa reakcja bankowych stóp procentowych waha siĊ od 0,3 dla jednomiesiĊcznych do 0,4 dla depozytów o dáuĪszych terminach oraz 0,2 dla rocznych kredytów gospodarczych 9 .
IloĞciowe badania dotyczące dostosowywania siĊ stóp procentowych na rynku, z uwagi na niewyodrĊbnianie grupy spóádzielczych instytucji kredytowych, nie pozwalają na okreĞlenie zachowaĔ dotyczących tej grupy podmiotów, stanowią jed- nak istotną podstawĊ dla wyjaĞniania ich indywidualnych decyzji w zakresie stóp procentowych.
2. Zmiany stóp procentowych wybranych usáug banków spóádzielczych na podstawie badania ankietowego
W celu zdiagnozowania polityki stóp procentowych w polskich bankach spóádziel- czych zbadano indywidualne sposoby postĊpowania w zakresie stóp procentowych w okreĞlonym okresie oraz w odniesieniu do wybranych najczĊĞciej oferowanych produktów usáugowych banków.
PrzyjĊto okres badawczy od 1 stycznia 2010 r. do 31 sierpnia 2011 r. W pierwszych 12 miesiącach stopy procentowe NBP pozostawaáy na niezmienionym poziomie (a po- nadto poprzednie zmiany stóp procentowych nastąpiáy w czerwcu 2009 r., koĔcząc seriĊ obniĪek stóp procentowych áącznie o 0,75 pkt proc.), co w zaáoĪeniu badania miaáo wyeliminowaü opóĨniony wpáyw wczeĞniejszych zmian warunków rynkowych na stopy procentowe banków. Natomiast w 2012 r. nastąpiáa seria podwyĪek bazowych stóp procentowych NBP – stopy procentowe podwyĪszono czterokrotnie, w styczniu, kwietniu, maju i czerwcu, áącznie o 1 pkt proc. (tabela 1).
8
ĝrednie stopy rynku miĊdzybankowego dobrze dostosowują siĊ do zmian stopy referencyjnej NBP.
Dáugookresowe związki miĊdzy stopami procentowymi (w latach 1998–2011) nie zostaáy wykazane.
W krótszych okresach zaleĪnoĞci iloĞciowe są potwierdzane, przy czym nie dla wszystkich kategorii usáug bankowych, np. brak związków z oprocentowaniem kredytów na cele konsumpcyjne. Szerzej: O. Demchuk, T. àyziak, J. Przystupa, A. Sznajderska, E. Wróbel, Mechanizm transmisji polityki pieniĊĪnej w Polsce. Co wiemy w 2011?, „Materiaáy i Studia NBP” 2012, nr 270, s. 32–39.
9
