Czas fabuły i rzeczywistości przedstawionej w "Borsukach" Leonida Leonowa

Czesław Andruszko

Czas fabuły i rzeczywistości

przedstawionej w "Borsukach"

Leonida Leonowa

Studia Rossica Posnaniensia 6, 17-28

C Z E S Ł A W A N D B U S Z K O

P ozn ań

CZAS FA BU ŁY I RZECZYWISTOŚCI PR ZED STA W IO N E J W B O R S U K A C H LEO NIDA LEONOWA

Pierwsza powieść Leonida Leonowa w okresie jej powstawania zaopatrzona była w ty tu ł roboczy „B racia” , który tu ż przed ukazaniem się powieści w druku został zmieniony na „B orsuki” 1. F a k t te n wyraźnie wskazuje n a to, jak w miarę posuwania się pracy n ad powieścią ulegała poszerzeniu czasowemu jej fabuła, która, w myśl pierwotnego zamiaru, m iała się koncentrować dookoła odm ien­ nych losów i charakterów dwóch braci: kom unisty Paw ła i przywódcy pow sta­ nia chłopskiego Siemiona. N a zmianę fabuły powieści wpłynął również fakt, że postać pierwszego z braci, kom unisty Pawła, zgodnie z ówczesną konwencją literacką, zainicjowaną przez Nagi rok B. Pilniaka, została zdecydowanie od­ sunięta przez Leonowa na plan dalszy. Stąd też zasadniczą płaszczyznę fa ­ bularną Borsuków tworzą dzieje tylko jednego z braci, Siemiona Rychlejewa, oraz ściśle z tą postacią związane losy zbrojnego wystąpienia chłopów prze­ ciwko przedstawicielom nowej władzy na wsi. Cechą specyficzną stru k tu ry fabularnej powieści jest istnienie w niej drugiej płaszczyzny czasowej, znacznie skromniejszej w sensie ilościowym, lecz niezwykle ważnej jakościowo, k tórą tworzą w Borsukach cztery nowele wtrącone. Odmienność czasowa tej płasz­ czyzny fabularnej polega na funkcji regresywnej, jaką spełnia ona w stosunku do podstawowej fabuły, tworzonej przez losy głównego bohatera Borsuków. Stąd też, fabuła Borsuków w swym całościowym zarysie stanowi skomplikowaną organizację przestrzenno-czasową, opartą na współobecności dwóch płaszczyzn czasowych, zapewniających wielokierunkowy rozwój wydarzeń zarówno w tr a ­ dycyjnym układzie przyczynowo-skutkowym, jak też w skomplikowanym ruchu wstecz, przesuwającym czas powieściowy daleko poza granice rzeczy­ wistości przedstawionej w utworze.

Podstawową płaszczyznę fabularną Borsuków tworzą losy głównego bo­ h atera Siemiona Borsuka, poczynając od lat dziecięcych, spędzonych częściowo w mieście, i kończąc na okresie pełnej dojrzałości, przypadającej na pierwsze

1 В. А. К о в а л ев , Творчество Леонида Леонова (к характеристике творческой индиви­

дуальности писателя), Москва—Ленинград 1962, s. 42.

lata po rewolucji. Objęcie zasięgiem fabularnym takiego właśnie wycinka lat z życia bohatera daje czytelnikowi możliwość obserwacji procesu kształtow ania się jego osobowości, jak również prób świadomego jej realizowania. W związku z powyższym powieść rozpada się kom pozycyjnie na dwie odrębne części, z których pierwsza charakteryzuje rozwój świadomości wiejskiego chłopca pod wpływem surowej rzeczywistości miejskiej i stopniowe narastanie w nįm an- tymieszczańskiej i antyurbanistycznej postawy; natom iast druga część, prze­ nosząca akcję z m iasta do wsi, przedstaw ia dojrzałą próbę zrealizowania tych postaw, ukazaną poprzez historię zbrojnego wystąpienia chłopów przeciwko znienawidzonemu m iastu, n a czele którego staje Siemion Rychlejew, zwany od tej chwili Borsukiem. P unktem czasowym, rozdzielającym zdecydowanie obydwa najważniejsze etap y w życiu bohatera, a także części — m iejską i wiejską — powieści, jest rewolucja 1917 roku.

K onstrukcja czasu fabuły w Borsukach op arta jest na zasadzie tradycyjnego układu przyczynowo-skutkowego, sugerującego jednokierunkow y przepływ czasu, dzięki chronologicznemu przedstaw ianiu zdarzeń, skupionych dookoła postaci głównego bohatera. J e s t to czas kształtow any w sposób obiektywny, tzn. naśladujący jego przepływ w świecie historycznym i rozw ijający się nie­ zależnie od subiektyw nych doznań uczestników akcji. Stąd też, bardzo ważną rolę odgrywają w powieści wyznaczniki czasu historycznego, mocno osadza­ jące fikcyjną rzeczywistość utw oru w konkretnych realiach historycznych. Ową płaszczyznę czasu historycznego tw orzą w powieści wydarzenia roku 1917 oraz poprzedzające je wzm ianki o pierwszej wojnie światowej i wywołana przez nie sytuacja, związana z egzekwowaniem kontrybucji na wsi, k tó ra m iała miejsce w latach 1918 - 21. W szystkie te składniki czasu historycznego prze­ suwają się w powieści na k ształt słupów granicznych, oddzielających sta rą rzeczywistość od nowej i ułatw iających przestrzenną orientację w upływie czasu powieściowego.

W ycinek z życia głównego bohatera składający się na fabułę Borsuków nie jest dokładnie datow any, jednak często pow tarzające się w tekście utw oru wzmianki, łącznie z wyznacznikami czasu historycznego, pozwalają na dość precyzyjne określenie rozpiętości czasowej poszczególnych części utworu. N a początku ІУ rozdziału pierwszej części Borsuków zaw arta jest inform acja o tym , że Sienią został wzięty do m iasta w trzy nastym roku, tam przesłużył pięć la t u Zosimy Bychałowa jako ,,chłopak sklepow y” 2 i po wybuchu I wojny świa­ towej został przedwcześnie wcielony do wojska. Ten p u n k t czasowy, zam yka­ jący dzieje Siemiona w pierwszej części utw oru, jest określony bardzo ogólni­ kowo stwierdzeniem, że „...S ienią w padł jak w czarną przepaść zapomnienia i w ojny” (s. 127); niemniej jednak fakt, iż sąsiaduje on w powieści bezpośrednio

2 L . L e o n o w , B orsu ki, tłu m . J . W itk ow icz, W arszaw a 1952, s. 48. D alsze c y ta - t y z teg o w y d a n ia — cyfra arabska oznacza stronicę.

Czas fa b u ly i rzeczyw istości przedstaw ionej w „Borsukach” Leonowa 19

z opisem początków rewolucji w mieście pozwala na stwierdzenie, że wyjazd Siemiona n a wojnę nastąpił na krótko przed wybuchem rewolucji w mieście. Stąd też rozpiętość czasowa fabuły pierwszej części Borsulców dotyczy po­ kaźnego okresu z życia głównego bohatera, wynoszącego około sześciu lat. Znacznie mniej trudności dostarczają próby określenia rozpiętości cza­ sowej drugiej części utworu. Pojawieniu się Siemiona we wsi W ory towarzyszy wzm ianka o tym , że „dwanaście lat — przeszło, m inęło...” od chwili, gdy Siemion po raz pierwszy opuścił rodzinne strony (s. 183). W stosunku do za­ kończenia I części Borsuków oznacza to, że Siemion spędził około sześciu lat na tułaczce i że jego powrót do opuszczonej przed laty wsi nastąpił tuż po zakończeniu wojny domowej, tzn. w roku 1920. Za tak ą datą przemawia również dalszy rozwój wydarzeń na wsi, ściśle związany z nasileniem się akcji kon­ tyngentow ych (lata 1918 - 21), które zapoczątkowały niespełna roczną historię zbrojnego wystąpienia chłopów. Akcję tej części zamyka czasowo rok 1921, w którym powstanie „borsuków” zostało zdławione. W stosunku do pierwszej części utworu, obejmującej sześć lat z życia głównego bohatera, zakres cza­ sowy tej części wynosi zaledwie jeden rok, chociaż objętościowo jest ona trzykrotnie większa od poprzedniej.

J a k wynika z dotychczasowych rozważań, fabuła Borsuków jest bardzo mocno osadzona w obiektywnie istniejącym czasie historycznym, obejm ują­ cym łącznie około trzynastu lat z życia głównego bohatera powieści. Precyzyjne rozmieszczenie wszystkich wątków i zdarzeń, składających się na tak rozległy wycinek z życia bohatera, w chronologicznym układzie przyczynowo-skutko­ wym, stało się możliwe dzięki zastosowaniu daleko posuniętej epizodyczności jako m etody budowy rzeczywistości przedstawionej. Stąd też świat powieścio­ wy został ograniczony — szczególnie w I części — do kilku najistotniejszych wydarzeń z życia głównego bohatera. K onstrukcja czasu przedstawionego pierwszej powieści Leonowa ty m się właśnie różni od tradycyjnej powieści dziewiętnastowiecznej, że stanowi pewien zespół luźnych scen i epizodów. Je st to niewątpliwy wpływ doświadczeń prozatorskich Dostojewskiego, któ ry zawsze dążył do ograniczenia czasu przedstawionego w utworze, a jego ideałem artystycznym była jedność czasu, jak w tragedii klasycznej3. U Leonowa zja­ wisko to jest dodatkowo powiązane z bogatym i doświadczeniami pisarza w za­ kresie małych form prozatorskich, poprzedzających powstanie Borsuków, stąd też każdy z 56 rozdziałów, zaopatrzony w ty tu ł, k rótką ekspozycję, główny m otyw oraz zdanie lub wyraz zamykający całość, stanowi samodzielną stru k ­ turę powieściową, przypom inającą zwarte opowiadanie. Jedynym wyraźnym elementem, łączącym w całość te wyizolowane rozdziały, jest miejsce akcji (postać Siemiona w ogóle nie występuje w pierwszych pięciu rozdziałach I I części, a w co najm niej takiej samej liczbie rozdziałów jej obecność jest za­

3 М. Б ахти н , Проблемы поэтики Достоевского, Москва 1972, s. 4 7 -4 9 .

ledwie zasygnalizowana). S tąd też, rolę czynnika organizującego akcję utw oru przejm ują dość często postacie drugoplanowe, jak np. postać Jegorą Brykina.

W szystko to nie tylko poszerza granice czasowe fabuły, lecz jeszcze mocniej podkreśla fragm entaryczny charakter budowanej rzeczywistości. Je st to u Leonowa konsekwentnie stosow any chwyt form alny, spełniający bardzo ważką funkcję ideologiczną. Jego świadome użycie jest szczególnie wyczuwalne w części pierwszej Borsuków, gdzie potraktow ana urywkowo rzeczywistość m iejska sprawia wrażenie czegoś chwiejnego i niestabilnego, gotowego zawalić się w każdej chwili pod własnym ciężarem. Dlatego właśnie rewolucja, zasygna­ lizowana pod koniec tej części, odbierana jest jako n atu raln y proces sam oza­ głady znienawidzonego przez autora mieszczańskiego św iata i dzięki takiej właśnie kom pozycji czasowej owe „katastroficzne przeczucia” są konsekwentnie zapowiadane już od początku powieści.

Nieco odm ienny układ czasowy prezentuje problem atyka I I części Bor­

suków, skoncentrow ana dookoła charakterystycznych przem ian zachodzących

na wsi w pierwszych latach po rewolucji. Obserwuje się tu ta j bardziej in ­ tensyw ne nasycenie czasem, przede wszystkim z tego względu, że autor n a trzykrotnie dłuższym w stosunku do I części odcinku czasu przedstawionego rozmieszcza problem atykę objętą sześciokrotnie m niejszym zasięgiem czasu fabularnego. T ak wyraźne zmniejszenie dysproporcji w rozpiętości czasu fabuły i czasu rzeczywistości przedstawionej sprawia, że w odróżnieniu od I części można w niej wyodrębnić znacznie większe od rozdziału jednostki strukturow e, połączone jednością czasu przedstawionego. Najbardziej oczy­ w istych przykładów dostarczają sceny kulm inacyjne części wiejskiej Borsuków, opowiadające o żywiołowym buncie chłopów przeciwko przedstawicielom nowej władzy. Są one u jęte w czterech rozdziałach („Cios” , „W ory swawolą” , „O du­ rzenie” , „Dalszy ciąg nocy” ) i obejm ują w ydarzenia jednej doby. Zasada łączenia rozdziałów w zw arte jednostki czasowe stosowana jest również w dalszych partiach tej części, jak np.: „Pierwsza noc przy ognisku” , „D ruga noc przy ognisku” , „Trzecia noc przy ognisku” lub „Pierwsze wydarzenie jesiennej nocy” , „D rugie wydarzenie jesiennej nocy” , „Trzecie wydarzenie tej samej nocy” . Rozdziały te w części wiejskiej Borsuków tw orzą rozległe stru k tu ry objęte jednością czasu przedstawionego, nadające tej części cech daleko idącej zwartości i jednolitości z mocno zaznaczoną chronologią w y­ darzeń w jej ogólnym przebiegu czasowym. Sprawia to, że pod względem kom ­ pozycyjnym jest to część o wiele bardziej zw arta i wyważona, z wyraźnie zarysowaną ekspozycją, wprowadzającą w problem atykę wsi zarówno przed- jak i porewolucyjnej (pięć pierwszych rozdziałów), dynam icznym przyśpie­ szeniem w partiach środkowych, opowiadających o chłopskim pow staniu i cha­ rakterystycznym zwalnianiem tem pa w miarę upływu czasu powieściowego, odzwierciedlające rozterki duchowe przywódcy pow stania Siemiona Borsuka. Tego rodzaju kom pozycja byłaby dość tradycyjna, gdyby nie fakt, że właśnie

Czas fa b u ły i rzeczyw istości przedstaw ionej w ,,B orsukach” Leonowa 21

w tej części grupuje Leonow nowele wtrącone („...o ręce w oknie” , ,,0 Nie- meczce D uni” , ,,...o szalonym K alafacie” ), które, szarpiąc i załam ując n a ­ tu ra ln y bieg akcji, rozbijają jednolitość czasową wiejskiej części Borsuków. Dowodzą one, że zasada epizodyczności obowiązuje również w części I I Bor­

suków i z tego p u n k tu widzenia należy uznać ją za generalną w konstrukcji

czasu powieściowego. Odm ienny sposób jej zastosowania w I i I I części utw oru świadczy o tym , że Leonow tra k tu je ją nie jako zabieg czysto form alny, lecz jako niezwykle ważki czynnik strukturotw órczy, ściśle związany z w arstw ą ideową dzieła. J e st to szczególnie widoczne w miejskiej problem atyce Borsu­

ków, gdzie konsekwentnie głoszonej przez autora idei o destrukcyjnym wpływie

m iasta na otoczenie i psychikę towarzyszy daleko posunięta epizodyczność jako jedyna zasada budowy przestrzenno-czasowej rzeczywistości miejskiej, k tó ra w ten sposób staje się wyznacznikiem formalno-treściowym m iasta jako takiego, zachowującym swe walory artystyczne w całej powieści. Stąd, nie jest przypadkiem , że wszystkie nowele wtrącone, rozbijające jedność czasu przedstawionego części wiejskiej Borsuków są powiązane w sposób bezpośredni lub pośredni z problem atyką miejską.

Generalne zastosowanie zasady epizodyczności w budowie czasu powieścio­ wego powoduje ogromne luki czasowe w strukturze świata przedstawionego. Są one szczególnie rozległe w I części Borsuków, gdzie zdarzają się przerw y wynoszące kilka lat, jak np. na granicy rozdziałów V I i V II, w których czy­ telnik rozstaje się z zahukanym przez m iasto wiejskim chłopcem i spotyka się z dojrzałym fizycznie i duchowo mężczyzną, wypowiadającym wojnę zniena­ widzonemu m iastu. Największa jednak luka czasowa, decydująca o specyfice czasu przedstawionego w Borsukach, mieści się między I i I I częścią, k tó ra obejm uje sześć la t z życia głównego bohatera. Te „p u ste ” lata z życia Siemiona, spędzone w ogniu wojny i rewolucji, rozdzielają na kształt ogromnej przepaści obydwie części Borsuków, a wraz z nim i dwa krańcowo odmienne św iaty — miejski i wiejski — podkreślając najdobitniej niemożność pogodzenia prze­ ciwieństw. W łaśnie na styku ty ch diam etralnie różnych zjawisk, przedstaw io­ nych w postaci odpowiednio wydłużonego w stosunku do miejskiej części odcinka czasu „pustego” , dostrzega pisarz najbardziej dram atyczne zjawiska spotęgowane przez rewolucję, której skutki składają się na kanwę artystyczną

Borsuków.

Obecność w strukturze czasowej Borsuków pokaźnych luk, związanych z epizodycznością jako m etodą budowy świata przedstawionego, pozwoliło Leonowowi — przy m aksym alnym skróceniu czasu przedstawionego — objąć zasięgiem fabularnym ponad 13 lat z życia swego bohatera. J a k już wspom nia­ no, tendencja do ograniczania czasu przedstawionego jest oczywistym dowodem realizacji przez początkującego pisarza założeń artystycznych Dostojewskiego. Należy jednak zaznaczyć, że w powieściach Dostojewskiego nie zachodzi sprzeczność pom iędzy epizodycznością jako m etodą budowy rzeczywistości

a samym następstw em faktów , ponieważ są one rozciągnięte zazwyczaj n a bardzo krótki okres życia bohatera. Porównanie m akro chronologii Borsuków (ogólnego przebiegu czasowego utworu) z jego mikro chronologią (przebiegiem czasowym poszczególnych epizodów )4 dowodzi, że u Leonowa również owa sprzeczność nie w ystępuje. Chodzi o to, że m akro chronologia zakłada istnienie niedookreśleń, natom iast mikrochronologia opiera się n a jedności czasu. Leonow likwiduje tę niezgodność pom iędzy podstawowym i czynnikami stru k tu ry cza­ sowej dzieła poprzez rozbicie jedności czasowej w obrębie mikrochronologii utw oru i rozczłonkowanie rozdziałów na znacznie mniejsze stru k tu ry czasowe, wprowadzane dość często po wielokropku, k tó ry sugeruje znaczny upływ czasu pom iędzy sąsiadującym i zdarzeniam i. W ich wyniku poszczególne rozdziały, jako podstawowe jednostki mikrochronologiczne, stanow ią zespoły luźnych scen, ściśle dostosowane do nadrzędnej zasady epizodyczności. Prowadzi to w Borsukach do jakościowego wyrównania podstawowych s tru k tu r czasowych dzięki generalnem u wprowadzeniu zasady epizodyczności do wszystkich bez w y jątk u poziomów dzieła.

J e s t rzeczą oczywistą, że samo następstw o scen i epizodów — szczególnie mocno odizolowanych przez liczne odcinki czasu „pustego” — nie może kształtow ać jednokierunkowego przepływu czasu. W tym względzie Leonow nagm innie ucieka się do ta k prostego chwytu, jak informowanie o upływie czasu pomiędzy zdarzeniam i, rozdzielonymi przez zbyt duże luki czasowe. Najistotniejsze przykłady z tego zakresu przytoczone zostały przy określaniu czasu fabuły Borsuków (tutaj należy nadmienić, że podobną funkcję spełniają w powieści ty tu ły rozdziałów, które, zawierając najczęściej dość precyzyjne określenie czasowe, spełniają rolę swoistych pomostów czasowych pomiędzy sąsiednimi rozdziałami).

Znacznie ciekawsze pod względem artystycznym są w Borsukach sposoby zapewnienia przepływu czasowego między dwiema kom pozycyjnym i częściami utw oru, rozdzielonymi przez ogromną lukę czasową, któ ra zgodnie z inform acją głównego bohatera z IV rozdziału I I części wynosi ponad sześć lat, czyli dokładnie tyle, ile obejm uje swym zasięgiem cała część I powieści. W ty m zakresie Leonow ucieka się do bardzo oryginalnego sposobu, polegającego na zaopatrzeniu w I I części Borsuków wszystkich najważniejszych postaci w nowe nazwiska (Sienią — Borsuk, N astia — Gurej, Paw eł — Anton). Jaw nie symboliczny po d tekst tych nazw charakteryzuje całą złożoną metamorfozę, jaką przeszli bohaterowie z I części pod wpływem czasu nie przedstawionego w powieści. Dzięki tej zasadzie cały ów ogromny wycinek czasu „pustego” uzyskuje, poprzez m aksym alnie posunięte niedookreślenia, niezwykle su­ gestyw ną wyrazistość, równoważącą zbyt krótki w stosunku do I I części

4 O kreślenia poch od zą z pracy M. G ł o w i ń s k i e g o , Anachronizm, i konstrukcja

Czas fa b u ly i rzeczyw istości przedstaw ionej w ,,Borsukach” Leonowa 23 utw oru czas rzeczywistości przedstawionej w I części. Zabieg ten, łącznie z pozostałym i sposobami wypełniania luk czasowych jest ostatecznym ja ­ kościowym wyrównaniem podstawowych komponentów czasowych dzieła, zapew niającym swobodny jednokierunkowy przepływ czasu na wszystkich jego poziomach i nadającym rzeczywistości literackiej cechy wewnętrznej spoistości czasowej.

Oprócz podstawowej płaszczyzny czasu przedstawionego, zachowującego chronologiczny przebieg w stosunku do czasu fabularnego, istnieje w Borsukach druga płaszczyzna czasowa, którą tworzą nowele wtrącone. W stosunku do rozpatrzonej płaszczyzny czasowej, naśladującej jednokierunkowy przepływ czasu, jest ona zmiennoplanowa i odczuwalna jako cofnięcie się w przeszłość. Sam fa k t włączenia do stru k tu ry utw oru tych krótkich, nie związanych tem a­ tycznie z powieścią opowiadań wypływa z dążenia autora do urozmaicenia fabuły utw oru oraz poszerzenia jego ram czasowych5. Zasada ta znajduje pełne potwierdzenie w dwojakiego charakteru funkcjach spełnianych przez nowele w Borsukach, z których część jest nastawiona na urozmaicenie fabuły powieści i poszerzenie czasowe niektórych jej wątków, bez wychodzenia jednak poza granice określonego w utworze czasu fabularnego. Taką funkcję spełnia przede wszystkim nowelka ,,...o ręce w oknie” , która w stosunku do fabuły I I części stanowi jedynie minimalne cofnięcie się w czasie. Odniesienie akcji tego opowiadania do okresu wojny domowej w Rosji (wskazują na to realia w nim przedstawione oraz bezpośrednie informacje czasowe) wyraźnie um iejsca­ wia ten utw ór między І і I I częścią Borsuków i stanowi jeden z najbardziej w yrazistych sposobów zapełniania największej luki powieści w celu zapewnienia jej continuum czasowego.

Podobną rolę odgrywa w utworze nowelka ,,0 Niemeczce D uni” opowiada­ jąca o żywiołowym, pełnym kontrastów uczuciu petersburskiego dorożkarza do p an n y lekkich obyczajów — z pochodzenia Niemki. Tem atycznie nawiązuje ona szczególnie wyraźnie do początków znajomości Siemiona i N asti w I części utw oru — jedynego w ątku miłosnego całej powieści, jednak o ustaw ieniu na jednej płaszczyźnie tych odległych od siebie fragmentów utw oru decyduje ich spoistość czasowa. Zarówno w ątek miłosny I części Borsuków jak i nowelka ,,0 Niemeczce D uni” łączy w artystyczną całość ten sam czas akcji z tym , że historia Niemeczki Duni, o której opowiada przy ognisku jeden z powstańców, swoim zasięgiem czasowym przekracza nieco granicę czasu przedstawionego w I części, stając się w ten sposób jednym z elementów łączących ją z częścią I I powieści. Nowelka ta, jak i nowelka ,,...o ręce w oknie” , jest wyraźnie nastaw iona n a urozmaicenie rzeczywistości przedstawionej bez wychodzenia jednak poza ram y czasowe fabuły utworu.

Znacznie bardziej skomplikowane zjawiska w struk turze czasowej powieści wywołuje obecność w niej dwóch następnych nowelek: ,,0 1905 ro k u ” , O sza­ lonym K alafacie” . Ic h problem atyka, w odróżnieniu od dwóch poprzednich, zdecydowanie w ykracza poza granice czasu fabuły powieści, powodując ty m samym w jej obrębie istotne fluktuacje czasowe. Zjawisko to w znacznie m niejszym stopniu dotyczy nowelki ,,0 1905 roku, ponieważ swym zasięgiem czasowym wychodzi ona stosunkowo niedaleko poza inicjalny p u n k t czasowy fabuły, określany orientacyjnie rokiem 1908. Dzięki bliskości czasowej wobec zasadniczej problem atyki utw oru jest ona odczuwalna w znacznym stopniu jako organiczna część całościowej stru k tu ry Borsuków. O wiele istotniejsze zaburzenia czasowe związane są z ostatnią chronologicznie nowelką ,,0 szalo­ nym K alafacie” . Znam ienny jest w ty m w ypadku fak t, iż istniała ona w postaci opowiadania zanim Leonow przystąpił do pracy n ad Borsukami. Stąd też za­ chowuje ona w powieści szczególnie w yrazistą odrębność tem atyczną i jest jednym ze świadectw wpływu n a czasową stru k tu rę utw oru doświadczeń pisa­ rza, wyniesionych z początkowego eta p u twórczości.

N a fabułę tego opowiadania składa się króciutka, lecz pouczająca historia panow ania „szalonego K a la fa ta ” , podejm ującego niechlubny zam iar uporząd­ kowania wszystkich dóbr naturalnych. Pozornie jest to historia czasowo nie­ dookreślona ze względu n a bardzo ogólnikową wzm iankę we wstępie: ,,...Dawne to czasy — swobodne!” . W szystkie wątpliwości wyjaśnia jednak sposób konstruow ania postaci K alafata, a w szczególności wzm ianki o tym , że te n „niefortunny reform ator” odznaczał się ogromnym wzrostem, um iejętnością szycia butów i zamiłowaniem do n auk ścisłych. Są to cechy, któ re dają wszelkie podstaw y, aby twierdzić, że pod szkicowo nakreśloną postacią szalonego K a ­ lafata kryje się jeden z najbardziej autokratycznych władców — P io tr Wielki i że historia jego reform atorskich poczynań stanow i próbę oceny jednego z najbardziej przełomowych okresów w dziejach Rosji. W prowadzenie do powieści za pośrednictwem noweli w trąconej problem atyki, związanej w sposób oczywisty z epoką P io tra I, przesuwa granicę fabuły Borsuków, w której punktem inicjalnym jest rewolucja 1917, do przełom u wieku X V II i X V III.

We wzajem nym układzie wszystkich czterech nowel wtrąconych brak jest chronologii oraz powiązań tem atycznych. Jed y n ą ich cechą wspólną, łączącą te odizolowane wzajem nie utw ory w zmiennoplanową płaszczyznę czasową, jest cofanie się czasu w stosunku do sytuacji narracyjnej, o którym inform ują n arratorzy, wprow adzający te nowele do św iata powieściowego. Tym na pozór przypadkow ym zestawieniem rządzi jednak swoista logika, wewnętrzna po­ nieważ wszystkie poczynając od noweli „ ...o ręce w oknie” poprzez „O 1905 ro k u” i n a noweli „O Szalonym K alafacie” kończąc, dotyczą najbardziej dram atycznych przełomów w historii Rosji: rewolucji 1917 i 1905 roku oraz epoki P io tra I i już samo ustaw ienie wszystkich ty ch wydarzeń historycznych na jednej płaszczyźnie czasowej, zapewniającej skokowy ruch wstecz od w y­

Czas fa b u ly i rzeczyw istości przedstaw ionej w ,,Borsukach" Leonowa 25

darzeń 1917 roku do epoki P io tra I, wskazuje n a to, że dla Leonowa źródłem wszystkich dram atycznych spięć, wywoływanych przez kolejne rewolucje, była reform atorska działalność P io tra I, zrywająca po raz pierwszy w historii z odwieczną tradycją.

W powieści problem ten nie jest jednak przedstaw iony w sposób ta k prosty i oczywisty, ja k to wynika z analizy samych nowel wtrąconych. A utor w pro­ wadza tworzoną przez nie zmiennoplanową regresywną płaszczyznę czasową do rozwijającej się chronologicznie fabuły Borsuków w sposób, któ ry zapewnia jednocześnie ruch wstecz całej rzeczywistości przedstawionej w obu kom po­ zycyjnych częściach utworu. Możliwość tak a istnieje w powieści dzięki w pro­ wadzeniu wspólnego dla obu tych płaszczyzn czasowych p u n k tu inicjalnego. J e st nim w Borsukach rok 1917, który rozdzielając kompozycyjnie tem atykę m iejską i wiejską powieści stanowi w ten sposób podstawowy i najważniejszy p u n k t odniesienia czasowego dla całej problem atyki utworu. Jednocześnie od niego właśnie zaczyna się ów ta k charakterystyczny dla stru k tu ry czasowej powieści ruch wstecz, ponieważ pierwsza z nowelek wtrąconych ,,...o ręce w oknie” wprowadzona nieprzypadkowo po kulm inacyjnym punkcie Borsu­

ków żywiołowym zrywie chłopów przeciwko znienawidzonemu m iastu — cofa

czas powieściowy I I części do wydarzeń bezpośrednio z rewolucją związanych. W te n sposób nowelka ta jak b y przenosi czasowo całą poprzedzającą ją pro­ blem atykę do ogromnej luki czasowej usytuowanej pomiędzy dwiema po d sta­ wowymi częściami utworu, a stąd — poprzez pozostałe nowele wtrącone — aż do epoki P iotra Wielkiego. Dzięki ta k wzmożonej i szczególnej z artystycznego p u n k tu widzenia intensyfikacji najdłuższego w powieści odcinka czasu „p u ste ­ go” zostały w Borsukach stworzone przesłanki do wielokierunkowego przepływu czasu, nastawionego na wywołanie u czytelnika szczególnie ostrego odczucia rzeczywistości.

W szystko to sprawia, że sposoby kształtow ania się czasu w powieści w swym całościowym zarysie stanow ią niezwykle skomplikowaną i daleką od trady- cyjności konstrukcję artystyczną. Je st ona oparta na swego rodzaju współ­ rzędnych czasowych6, tworzonych przez jednokierunkową płaszczyznę rze­ czywistości przedstawionej, naśladującą obiektywny przepływ czasu w świecie historycznym i zmiennoplanową regresywną płaszczyznę nowel wtrąconych, które przecinają się w kulm inacyjnym dla całej powieści punkcie czasowym — 1917 roku. W ypadkowe między ty m i dwiema przecinającym i się współ­ rzędnym i stanow ią linie odbioru treści ukrytych utworu, w które Borsuki dzięki swej całościowej kompozycji czasowej, zapewniającej wielokierunkowy przepływ czasu na wszystkich jej poziomach, są szczególnie bogate. Tworzą

6 P o d sta w ę do w prow adzenia tego rodzaju oznaczenia czasow ego daje w ypow iedź sam ego autora Borsuków , k tó ry stw ierdził w w yw iadzie, że k om p ozycja jego pow ieści- opiera się n a zasadzie „przecinających się w spółrzędnych” . („Литературная газета”, 1959, 7 мая).

one w powieści niezwykle rozległą „drugą kom pozycję” 7, skupiającą problem a­ ty k ę spoza rzeczywistości przedstaw ionej, a więc — posiadającą w danym , konkretnym dziele wszelkie walory ponadczasowości i uniwersalności, w której przeszłość i teraźniejszość współistnieją w wiecznie aktualn ym trw aniu. W łaśnie owe próby nadania podstawowej problem atyce utw oru wymiarów ponadczaso­ wych, prowadzące w konsekwencji do spiętrzenia się całej „ideologii” Borsu­

ków n a odpowiednio wydłużonych odcinkach czasu „pustego” , stanow ią

końcowy cel artystyczn y pierwszej powieści młodego pisarza. Jego realizacji podporządkow ana jest przede wszystkim zasada daleko posuniętej epizo­ dyczności, k tó ra zastosowana zarówno w zakresie makrochronologii jak i m ikro- chronologii utw oru powoduje istnienie bardzo licznych luk czasowych oraz stosunkowo długich odcinków czasu „pustego” , om ijających częstokroć w y­ darzenia pierwszorzędnej wagi. Dzięki ta k realizowanej koncepcji czasowej dzieła, na k tó rą wpływ Dostojewskiego jest niewątpliwy, lecz w której znacznie istotniejsze są wszelkie p róby aktyw izacji świadomości czytelnika poprzez częste wprowadzanie niedookreśleń, udało się Leonowowi na stosunkowo niewielkim obszarze rzeczywistości przedstawionej zmieścić problem atykę, sięgającą aż do przełomu wieku X V II i X V III. Godny podkreślenia jest fakt, że jednocześnie zachowana została wew nętrzna jednolitość czasowa dzieła.

S tru k tu ra czasowa Borsuków ujaw nia również specyficzny stosunek Leonowa do historii, której obecność w utworze jest oczywista, ponieważ na jej wyznacznikach rozpięta jest cała rzeczywistość artystyczna utw oru. Dom i­ nujący w Borsukach bezpośredni sposób wprowadzania wyznaczników czasu historycznego do fabuły powieści, dowodzi, że historia interesuje Leonowa w jednakow ym stopniu jako obiekt poznania i jako obiekt obrazu epickiego i dlatego w Borsukach wyraźnie z a ta rta jest granica między fikcją a rzeczy­ wistością historyczną. Przedstaw iony w utworze świat, zupełnie nie posiada­ jący konkretnych postaci historycznych (w yjątek m ogłaby stanowić postać P io tra I, gdyby była ona wprowadzona do fabuły w sposób bezpośredni), jest jednocześnie sprzężony z najw ażniejszym i w ydarzeniam i w dziejach Rosji, pojm ow anym i przez Leonowa generalnie jako w ynik zmian, które zaszły w psychice narodu w początkach X V III wieku.

Traktow anie historii jako nieodłącznej części obrazu epickiego Borsuków oraz głębokie przeświadczenie młodego au to ra o fatalnych następstw ach p a ­ nowania P iotra Wielkiego zbliża tę pierwszą powieść Leonida Leonowa do tzw. powieści historycznej symbolistów, k tó rą w literaturze rosyjskiej re ­ prezentują takie utw ory, jak Piotr i Aleksiej Miereżkowskiego czy Petersburg Biełego. W świetle dotychczasowych rozważań o struktu rze czasowej dzieła i roli, jak ą spełniają w niej wyznaczniki czasu historycznego, Borsuki stanow ią niewątpliwie odm ianę tej powieści. Z wymienionymi autoram i Leonowa łączy

7 А. М. С та р ц ев а , Особенности композиции романов JJ. Леонова. W: Вопросы советской

Czas fa b u ly i rzeczyw istości przedstaw ionej w ,,Borsukach” Leonowa 27

również jednoznacznie ujem ny stosunek do samej postaci P iotra I oraz głę­ bokie przeświadczenie o tym , że jego zrywająca z odwieczną tradycją dzia­ łalność stała się przyczyną wszystkich gwałtownych zaburzeń i doprowadziła do stan u perm anentnej wojny cywilizacji z n aturą. Przypomnienie tego faktu w kilka lat po rewolucji wywołuje zaskakujące skojarzenia i rzuca nowe światło na stosunek Leonowa do wydarzeń 1917 roku. Należy tu podkreślić, że postaw a, jak ą zajął Leonow wobec rewolucji jest całkowicie zgodna z duchem litera tu ry początków la t dwudziestych. O tej właśnie literaturze pisał w roku 1922 znany k ry ty k Woronski, że obserwuje się w niej chęć cofnięcia czasu do „R usi przedpiotrow skiej” 8. Daje to pełne podstaw y do końcowego stw ierdze­ nia, że w koncepcji artystycznej Borsuków decydującą rolę odegrało owo filozoficzne nastaw ienie ówczesnej prozy do problem atyki czasu w jej aspekcie historycznym , które w pełni uzasadnia skomplikowaną budowę czasową utw oru. ЧЕСЛАВ АНДРУШКО ВРЕМЕННЫЕ АСПЕКТЫ ДЕЙСТВИТЕЛЬНОСТИ, ПРЕДСТАВЛЕННОЙ В БАРСУКАХ ЛЕОНИДА ЛЕОНОВА Р е зю м е Фабула первого романа Леонида Леонова Барсуки (1924), сохраняющая традиционную последовательность в развитии действия, основана на принципе эпизодичности, который свидетельствует о преемственности художественных принципов Достоевского. В связи с этим действительность, представленная в романе, состоит из ряда разрозненных сцен и эпизодов с огромным количеством разнообразных по величине отрезков „пустого” вре­ мени, направленных на активизацию сознания читателя. Характерной особенностью произведения является наличие в нем второй временной структуры, создаваемой четырьмя вводными новеллами, которые по отношению к фабуле Барсуков, концентрирующейся на событиях 1917 года, развивают действие в обратном на­ правлении — вплоть до эпохи Петра I. Избранная Леоновым схема пространственно-вре­ менного построенния повести, при которой революция 1917 года воспринимается как следстие реформаторской деятельности Петра I, указывает на идейные связи общей концепции Барсу­ ков с исторической повестью русских символистов. T H E T E M PO R A L A SPE C T S OF R E A L IT Y I N B A R S U K I (B A D G E R S ) B Y L E O N ID L EO N O V b y CZESŁAW ANDRUSZKO S u m m a r y

T he them e o f th e first o f L. L eon ov’s n ovels B a rsu k i (1924), w h ilst preserving th e trad ition al sequence in its develop m en t o f ev en ts, is based on th e principal o f th e episode

8 А. В ор о н ск и й , И з современных литературных настроений. W: tenże, Литературно-

n o v el, and th u s testifies to th e adherence o f th e d eb u ta n t w riter to th e artistic principles o f D o sto y e v sk y . In con n ection w ith th is, th e rea lity presen ted in th e n o v el con sists o f a series o f in terru p ted scenes an d episodes w ith a great m a n y in tervals o f “e m p ty ” tim e, differing in len g th , d irected tow ard s th e arousal o f th e reader’s conscience.

A second tem p oral structure is apperen t in th e w ork through its particular charac­ teristics. This stru ctu re is p roduced b y four introducing n o v els, w hich, b y their a ttitu d e to th e th em e o f B a r s u k i as a com m en tary on th e ev en ts o f 1917 d evelop th e action in reverse u n til th e tim e o f P eter I . L eo n o v ’s chosen schem e — th e space tim e construction o f a n o v e l in w h ich th e 1917 R e v o lu tio n is com prehended as a consequence o f th e re­ form ative action o f P eter I — in d icates th e lines in ideas o f th e general con cep t o f B a rsu k i w ith th e h istorical n o v els o f R u ssian sym b olists.