nad wyżej w spom nianym słownikiem polsko-czeskim (pierwsze wydanie uka zało się w 1994 r. - I część i w 1995 r. - II część).
N a marginesie należy dodać, że praca nad Słow nikiem , który uważał za rzecz najw ażniejsządla niego, zm usiła go do odmowy udziału w innych pracach nauko wych i dydaktycznych (np. nie przyjął propozycji pracy na Uniwersytecie K aro la), chociaż w ystępow ał na posiedzeniach Towarzystw a Językoznawczego A ka demii Nauk Republiki Czeskiej. Bardzo krytycznie w ypowiedział się w sprawie nowych zasad pisowni czeskiej, uwagi te są rzeczowe i naukowe w odróżnieniu od wielu innych, w przeważającej m ierze emocjonalnych. Wydaje się, że chociaż czasami przypom inają prow okację do głębszych przemyśleń. M ożna z nimi pro wadzić dyskusję, ale nie sposób je odrzucić. Pomimo tego był recenzentem i kon sultantem wielu prac dyplom owych studentów bohemistyki UK, niektórzy z nich dzisiaj pracują rów nież w AN RCz i na uniwersytecie, a także jak o dziennikarze znanych czeskich redakcji prasowych.
Karel O liva byl także współinicjatorem O lim piady Języka Czeskiego. Do niedawna był także członkiem Komisji Centralnej Olimpiady, która przygotow u je materiały konkursowe, a także wieloletnim przew odniczącym tej Komisji. Jego celem jest wprowadzenie uczestników w arkana języka czeskiego. Zadania dla uczestników O lim piady wydal w dwu książkach: H rátky s češtinou (Praha 1994), opracowanej wspólnie z M arią Ćechovą, i H rátky s češtinou II. (Praha 2001), opracowanej wspólnie z M arią Ćechovą i Petrem Nejedlým. Ponadto K. O liva re gularnie informuje czytelników prasy czeskiej o przebiegu poszczególnych rocz ników Olimpiady.
Z działalności popularyzatorskiej Jubilata należy podkreślić także fakt założenia Ogólnoczeskiego Klubu Sympatyków Języka Czeskiego (wspólnie z Petrem Nejedlým ), który w ram ach wypraw skautów czeskich „przem yca" za dania językow e w formie złożonych gier językow ych. Ta forma popularyzacji wiedzy o czeszczyźnie jest bardzo atrakcyjna dla młodzieży, toteż cieszy się w iel kim zaintereowaniem.
Agnieszka Zięba, Wałbrzych
Pięćdziesięciolecie slawistyki krakowskiej
jako samodzielnego kierunku studiów.
Bohemistyka językoznawcza
W roku akadem ickim 2000/2001 obchodzono pięćdziesiątą rocznicę utw o rzenia na Uniwersytecie Jagiellońskim Katedry Filologii Słowiańskiej. Przez pier wsze lata prow adziła ona dydaktykę w zakresie filologii: czeskiej, bułgarskiej
i serbochorwackiej. W roku 1968 uruchom iono czwarty kierunek - słowacy stykę. Stopniowo w prowadzano także - w ram ach lektoratu - naukę języka macedoń skiego, słoweńskiego i łużyckiego.
Studia slawistyczne w ośrodku krakowskim m ają długą tradycję, zainicjow a ne zostały w latach dw udziestych XIX w ieku (por. Orłoś 1982, s. 125-137), ale dopiero od 1 października 1950 roku utw orzono z nich sam odzielny kierunek stu diów. Do tego czasu rolę koordynatora badań i studiów slaw istycznych odgrywa ło, założone w 1925 roku, tzw. Studium Słowiańskie. Jednakże w ojna przerwała rozwój slawistyki krakowskiej. W iększość slawistów, łącznie z rektorem UJ Ta deuszem Lehrem -Spławińskim, została aresztow ana i wywieziona do obozu kon centracyjnego. Po zwolnieniu ich z obozu kontynuow ali oni sw oją działalność na tajnym uniwersytecie. Po wojnie w znowiono działalność Studium Słowiańskie go, które w sposób nader aktywny uczestniczyło w życiu naukowym Krakowa.
W roku 1950 rozw iązano Studium Słowiańskie, a w jeg o m iejsce powołano Katedrę Filologii Słowiańskiej, której kierownikiem został prof. Tadeusz Lehr- -Spławiński, ostatni przedw ojenny i pierw szy powojenny rektor Uniwersytetu Ja giellońskiego. Prowadził j ą aż do przejścia na em eryturę w roku 1961. T. Lehr- -Splawiński (20.09.1891-17.02.1965), czołow y slawista polski, w tym także wy bitny bohemista. Przypatrzm y się jego dorobkowi z tej dziedziny.
W latach pięćdziesiątych w zw iązku z wprowadzeniem now ego systemu stu diów bohemistycznych zaistniała potrzeba opracow ania podstawow ych podręcz ników z zakresu bohemistyki. Tego zadania podjął się właśnie Tadeusz Lehr-Sptawiński. Tymczasem w zachowanej w Archiwum UJ teczce z dokumen tami T. Lehra-Spławińskiego (w ankiecie personalnej z roku 1956) w rubryce „słaba znajom ość języków ” polski naukow iec wpisał „język czeski” . Należy więc dodać, że chodziło o praktyczną znajom ość czeszczyzny, jej podstawy teoretycz ne bowiem doskonale znal przyszły autor gram atyk czeskich, co mu umożliwiło opracowanie paru podręczników akadem ickich. W roku 1950 ukazała się dru kiem jeg o Gramatyka czeska. N ąjcennięjsząjej część stanowi glosownia, opraco wana m etodą kontrastywną. Mimo upływu czasu metoda nauczania gramatyki czeskiej w porównaniu z polską, zastosow ana przezjej autora, nie straciła na swej aktualności (oczywiście, fonetyka języ k a czeskiego w tym czasie nieco się zmie niła, a pewne przykłady, cytowane w tym podręczniku, stały się archaizmam i, co jed n ak nie um niejsza w artości pracy). Później powstały następne prace: Zarys gram atyki historycznej ję zy k a czeskiego (1953), G ramatyka historyczna języka czeskiego (wspólnie z Z. Stieberem), Staroczeskie teksty doby przedhusowej (1952) oraz praca zbiorow a Chrestomatia słowiańskie (II 1950), zawierającej m.in. teksty czeskie.
Problematyce czeskiej Lehr-Spławiński pośw ięcił szereg artykułów, zwłasz cza z zakresu problematyki czesko-polskich wpływów językow ych. Stanowiły one zalążek jeg o najważniejszej pracy bohem istycznej Polska - Czechy. Dziesięć wieków sąsiedztwa (K atow ice-W roclaw 1947), której był w spółautorem (z K.
Pi-warskim' i Z. W ojciechowskim). Lehr-Spławiński opracow ał w niej partie do tyczące czesko-polskich zw iązków językow ych i kulturalnych. W skazując na ścisłe związki, jakie łączyły naród czeski i polski od najdaw niejszych czasów, au tor wzywał do ich kontynuacji, stwierdzając, „że tylko dokładna znajomość obu stronnych w łaściwości duchow ych i dążności kulturalnych umożliwi nam ścisłe współdziałanie na każdym polu życia” oraz że „w spółdziałania tego w ymaga od obu naszych narodów ich położenie geopolityczne'" (Lehr-Spławiński... 1947, s. 301).
Przy okazji warto w spom nieć, żeT . Lehr-Spławiński był w latach 1925-1929 prezesem Polsko-Czesko-Słow ackiego Klubu we Lwowie. W roku 1928 wygłosił tam ważny odczyt Wzajemne wpływy językow e polsko-czeskie. W tym samym ro ku stał się członkiem Instytutu Słowiańskiego (Slovanský ústav) w Pradze oraz członkiem Czeskiego Królew skiego Towarzystwa Naukowego (Královská česká včdecká společnost). Czesi, doceniając jeg o zasługi na polu zbliżenia obu naro dów, nadali mu w roku 1929 Krzyż Komandorski Czechosłow ackiego Orderu Lwa Białego. D oceniając wkład T. Lehra-Spławińskiego w rozwój nauki, przy znano mu również tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Karola w Pradze. Zmarł 17.02.1965 r. W łaśnie przypada trzydziesta siódma rocznica jego śmierci. Dzięki cechom sw ojego charakteru, spokojowi i dobroci, oraz pasji naukowej był bardzo łubianym przez studentów i pracowników, do których odnosił się z sza cunkiem i sympatią. Potrafił zachęcać młodych ludzi do podejm owania sam o dzielnych badań naukowych. Był promotorem pierwszych magistrów i doktorów (w tym także piszącej te słowa), absolwentów slawistyki, w tym bohemistów językoznawców, którzy skończyli studia ju ż według nowego systemu.
W latach 1961-1971 kierownikiem katedry został prof. Stanisław U rbań czyk, wybitny polonista i bohem ista2. Prow adził zajęcia m.in. z historii czeskiego języka literackiego, uruchom ił także wyższe sem inarium językoznaw cze dla bo hemistów. Napisał szereg artykułów z zakresu językoznaw stw a bohemistyczne- go. a także z zakresu wzajem nych kontaktów uczonych polskich i czeskich. Jed nak najw ażniejszą jeg o pracą bohem istyczną je st książka zatytułow ana Z daw nych stosunków językow ych polsko-czeskich. Część I. Biblia królowej Zofii a sta- roczeskie przekłady Pism a św., w ydana w Krakowie w 1946 roku. Także w póź niejszym okresie S. U rbańczyk nadal interesował problemem zależności niektó
1 Pierwszy rękopis tego dzieła opracowany został przez T. Lehra-Spławińskiego, Z. Woj ciechowskiego oraz J. Pajewskiego. Spłonął jednak podczas powstania warszawskiego. Po za Warszawą ocalały bruliony Z. Wojciechowskiego i T. Lehra-Spławińskiego. Swojej części ju ż nie zdołał zrekonstruować J. Pajewski. Now ym współautorem został K. Piwarski. Na
temat części T. Lehra-Spławińskiego patrz: Orłoś 1985, s. 252-254.
2 Następnymi kierow nikam i Katedry Filologii Słow iańskiej (później przem ianow anej na Instytut Filologii Słow iańskiej) byli profesorow ie: Franciszek Sławski, Alfred Zaręba, Maria Honowska, Zdzisław Niedziela, a w ostatnich latach je s t nim Julian Kom hauser.
rych polskich przekładów biblijnych od tłumaczeń czeskich. W spólnie z czeskim badaczem Vladimírem Kyasem w ydał w latach 1965-1971 Biblię królowej Zofii w raz ze staroczeskim przekładem Biblii. Prof. S. Urbańczyk utrzymywał kontakty naukowe i osobiste z w ielom a uczonym i czeskim, m.in. z prof. B. Havránkiem oraz prof. A. Jedlićką. Był doktorem honoris causa Uniwersytetu F. Palackiego w Ołomuńcu. W ypromował wielu magistrów bohemistyki oraz paru doktorów. Zmarł w 2001 roku.
W latach pięćdziesiątych z krakow ską bohem istyką współpracował zmarły parę lat tem u wybitny polski historyk, prof. Henryk Batowski, który m.in. wykładał dla bohemistów historię Czech. D oskonała praktyczna znajom ość ję z y ka czeskiego umożliwiła mu w ydanie Podręcznika ję zy k a czeskiego (1949). W spólniez lektorką D obrą B ergovą opublikował w roku 1959 Kieszonkowy słow nik czesko-polski.
Pisząca te słowa, Teresa Zofia O rłoś, ju ż od IV roku studiów pracowała w Ka tedrze Filologii Słowiańskiej (a obecnie w Instytucie Filologii Słowiańskiej). Zaj mowała i zajm uje się m.in. czesko-polskim i związkam i językow ym i, historią cze skiego języka literackiego, językiem staroczeskim, w spółczesnym, frazeologią, a ostatnio tzw. złudną ekw iw alencją językow ą3, będąc kierownikiem grantu „Czesko-polska pozorna ekw iw alencja językow a". Po utworzeniu w roku 1994 w ramach Instytutu Filologii Słowiańskiej Katedry Filologii Czeskiej i Łużyckiej objęła jej kierownictwo. Funkcję kierownika pełniła do końca września 2001 ro ku. Jej następcą został doc. dr hab. Jacek Baluch, historyk literatury czeskiej.
Grono krakowskich bohemistów w spiera rów nież pracownik Uniwersytetu Śląskiego, prof, dr hab. Henryk Wróbel, wybitny polonista i bohemista. Większość jego prac naukowych dotyczy badań porów nawczych zachodnioslow iańskich i teorii gram atyki (por. Wróbel 1975, 1984. 2001). U czestniczy aktywnie w kra kowskim grancie dotyczącym zjaw iska czesko-polskiej pozornej ekwiwalencji.
Zorganizowanie studiów bohem istycznych nowego typu pozwoliło na w y kształcenie wielu specjalistów z dziedziny bohemistyki językoznaw czej. Stopień doktora nauk humanistycznych z zakresu bohemistyki uzyskali: Teresa Zofia O rłoś na podstawie pracy Zapożyczenia polskie w słowniku Jungm anna4 (1967, prom otor prof. Tadeusz Lehr-Spławiński); Roman Laskowski - Derywacje rze czowników w dialektach laskich (t. I - 1966, t. II - 1971, prom otor prof. Alfred Zaręba); Józef Reczek - Bohem izm y leksykalne w języku polskim do końca X V wieku (1968, prom otor prof. Stanisław Urbańczyk,); Zbigniew Greń - Nowy
Testa-3 W ykaz publikacji Prof. T eresy Zofii O rłoś znajduje się w tomie studiów Jej pośw ię conych, zatytułow anym Studia z filo lo g ii słow iańskiej ofiarow ane p ro fe so r Teresie Zofii O rłoś i w ydanym w Krakowie w 2000 r. (Przypis redakcji „B ohem istyki” )
4 Przy tytułach rozpraw doktorskich podano datę w ydania książki. W pozostałych przypadkach podano rok obrony doktorskiej.
ment cieszyński i Prorocy cieszyńscy (1987, prom otor prof. Teresa Z. Orłoś); A g nieszka Rutka - Struktura fo rm a ln a i sem antyczna zdań złożonych ze spójnikiem aby/by/żeby w języku polskim i czeskim (obrona w 1992 r„ prom otor prof. Henryk Wróbel); Elżbieta Szczepańska - Uniwerbizacja w języku czeskim i polskim ( 1994, prom otor prof. Teresa Z. Orłoś); Joanna M ietła - Multiwerbizacja w języku czeskim i polskim (1998, prom otor prof. Teresa Z. Orłoś); Joanna H ornik - Język przem ówień Václava H avla z lat 1989-1993 (1998, prom otor prof. Teresa Z. Orłoś); Renata Bura - Polska, czeska i górnołużycka frazeologia pochodzenia biblijnego (obrona w 2001 r., prom otor prof. Teresa Z. Orłoś). N a studiach dokto ranckich z zakresu bohem istyki językoznaw czej pod kierunkiem T. Z. Orłoś kształcą się i przygotow ują prace doktorskie następujące osoby: A neta Prusino wska (czeskie słownictw o z przełom u w ieku XVII i XVIII w dziełach leksyko grafów czeskich), Joanna K orbut (słow nictw o i frazeologia z zakresu mody w czeskich i polskich pismach kobiecych) oraz A gata Ostrowska (czeska i polska term inologia gim nastyczna).
W od początku istnienia sam odzielnego kierunku studiów magisterium z za kresu bohem istyki uzyskało ponad trzysta osób, w tym z językoznaw stw a cze skiego sto kilkadziesiąt. N iektóre z prac m agisterskich zostały częściowo (a na wet w całości) opublikowane, a materiał, zebrany przez studentów (np. dotyczący wzajemnej czesko-polskiej ekw iw alencji gram atycznej) został w ykorzystany w pracach zespołowych pracow ników K atedry (np. we wspomnianym grancie).
W przeciągu pięćdziesięciu lat istnienia bohem istyki jak o odrębnego kierun ku studiów slawistycznych przebyw ało w K rakowie wielu lektorów, przysyła nych do nas w ramach umowy międzypaństwowej. Poświęćm y parę stów tym najbardziej zasłużonym. Pierwszym czeskim lektorem był Jiří Skalička, niewiele starszy od sw oich studentów, pośw ięcający na konwersacje w języku czeskim swój czas w olny (wspólne wycieczki, imprezy towarzyskie), późniejszy profesor literatury czeskiej w Ołomuńcu. Również z O łom uńca pochodziła dr D obra Bergová, m.in. współautorka (w spólnie z prof. Batowskim ) w ymienionego wyżej słownika, która do dziś utrzymuje kontakty z niektórymi byłymi studentkami. Z końcem lat pięćdziesiątych lektorem w K rakowie był Edvard Lotko, obecnie prof, bohem istyki i polonistyki na U niw ersytecie F. Palackiego w Ołomuńcu. N a sza katedra od lat utrzymuje z nim stałe kontakty naukowe i osobiste. Obszerny i wartościowy dorobek naukowy prof. E. Lotki dotyczy m.in. czesko-polskich j ę zykowych zagadnień w ujęciu kontrastyw nym (por. Lotko 1986, 1997). Jest on autorem słownika Zrádná slova v polštině a češtině (Ołomuniec 1992).
N ajdłużej, bo dwukrotnie, pod koniec lat siedem dziesiątych oraz ostatnio do przejścia na emeryturę w 2001 roku, lektorat języka czeskiego prow adziła dr Jiřina Rutová. Cieszyła się gorącą sym patią swoich kolegów i studentów, którym pośw ięcała także swój wolny czas. W czasie pobytu w K rakowie opracow ała pod ręcznik do nauki języka czeskiego dla średnio zaawansowanych (2 wydania) oraz
antologię D vacet setkání s českou literaturou 20. století (2000). Pom agała w orga nizacji corocznych ogólnopolskich konkursów przekładowych dla studentów, od byw ających się pod patronatem Am basady Czeskiej w różnych polskich ośrod kach uniwersyteckich. O becnie pracę lektora języ k a czeskiego rozpoczęła mgr Petra Vaškovičová z Brna. Lektorat języ k a czeskiego prowadzi rów nież dr Joanna Hom ik-Grabowiecka, w ykładow ca w IFS UJ.
Krakowska bohemistyka językoznaw cza w porów naniu z innymi polskimi uczelniami ma najdłuższą tradycję. W różnych okresach badaniom nad językiem czeskim poświęcano mniej lub więcej uwagi, co zależało często od uwarunkowań politycznych. Faktyczny rozwój bohemistyki krakowskiej datuje się od lat pięć dziesięciu. Zwłaszcza ostatnie lata są dla niej łaskawe, stąd znaczny jej rozkwit. W zrosła znacząco ilość bohem ¡stycznych publikacji językoznaw czych autorstwa pracowników i absolwentów bohemistyki krakowskiej. Potroiła się ilość studen tów. Początkowo na bohemistykę przyjmowano m aksymalnie 8 osób, obecnie ponad 20 studentów rozpoczyna co roku studia bohemistyczne. Po trzecim roku studiów w ybierają oni specjalizację literaturoznaw czą bądź językoznaw czą (przeważa literaturoznawstwo).
Podsum owując, należy stwierdzić, że ogólny dorobek krakowskiej bohemi styki językoznaw czej je st pokaźny i wartościowy. Dotyczy rozmaitych zagad nień, m.in. wpływów czeskich na język polski, wpływów polskich na język cze ski, historii czeskiego języ k a literackiego, w zajem nych czesko-polskich bądź czesko-innoslowiańskich kontaktów językow ych, gram atycznych studiów po równawczych, a w ostatnich czasach także odpow iedniości frazeologicznej oraz tzw. pozornej ekwiwalencji językow ej.
Teresa Zofia Orłoś, Kraków
Literatura
L e h r - S p l a w i ń s k i T., P i w a r s k i K. , W o j c i e c h o w s k i Z., 1947: Polska Czechy. Dziesięć wieków sąsiedztwa, K atow ice-W rocław .
L o t k o E., 1986: Čeština a polština v překladatelské a tlumočnické praxi, Ostrava. L o t k o E., 1997: Synchronní konfrontace češtiny a polštiny (Soubor statí), O lom ouc O r l o s T. Z., 1982: Krakovská bohemistika, [w:] Práce z dějin slavistiky VI, Praha O r ł o ś T. Z., 1985: Tadeusz Lehr-Splawiński jako bohemista, „Pam iętnik Słow iański”
XXXV
W r ó b e l H., 1975: Składnia imiesłowów czynnych we współczesnej polszczyinie, Katowice.
W r ó b e l H., 1984: Słowotwórstwo czasowników w akademickiej »Gramatyce współczesnego języka polskiego«, W arszawa.
