Afgańskość wobec narodu i religii : islamizm i nacjonalizm w Afganistanie po 2001 roku

Marcin Rzepka

Afgańskość wobec narodu i religii

Islamizm i nacjonalizm w Afganistanie po 2001 roku

Na przełomie XIX i XX wieku idee narodowe zyskiwały zwolenników wśród afgańskich elit, które pozostawały pod wpływem prądów intelektualnych i społecz­ nych ogarniających wówczas Imperium Osmańskie i Persję. W Persji ferment in­

telektualny oraz przemiany społeczne i polityczne doprowadziły do rewolucji kon­ stytucyjnej (1906-1911), powołania parlamentu i uchwalenia konstytucji. WTurcji rozwijał się ruch młodoturecki. W cieniutychwydarzeń idee nacjonalistycznetoro­

wały sobiedrogęw Afganistanie na tylesilnie, iż koncepcja narodu (mellaf)-pomi­

mo nierzadko przeciwstawnych interpretacji tegoterminu i odmiennych konotacji, jakieniósłwróżnychśrodowiskach i grupachzamieszkujących Afganistan - stałasię trwałym elementem myśli politycznej tego kraju.

Proces identyfikacji mieszkańców Afganistanu z państwem przebiegał jednak powolnie, podobnie jak nabywaniewspólnej ponadetnicznej świadomości. W tej sy­

tuacji islam, przynajmniej teoretycznie, mógłwpływać na poczucie braterstwa, wię­ zi, by w końcu tworzyć wrażenie wspólnoty narodowej. Proces ten bynajmniej nie usuwałrodzących się partykularnychnacjonalizmów,z którychbodaj najsilniejszym pozostaje dziś nacjonalizm pasztuński, marginalizujący ideę narodu afgańskiego jako pewnej całości obejmującej wszystkiegrupy i języki. Ideanarodu nie mogła jednak odwoływać się tylko do islamu, ten bowiem sankcjonował podziały i animozje mię­ dzyszyitami i sunnitami, tym bardziej, iż nakładały się onena podziały etniczne, np.

Hazarowie- szyici.

Świadomość mieszkańców Afganistanu dodatkowo przenikały ideologie o cha­ rakterze transnarodowym: komunizm, któryjednak na gruncie afgańskim przybrał zupełnieinny,odległy od pierwowzoru wyraz, wpływając początkowonamoderni­

styczne poglądyruchu młodoafgańskiego1, oraz islamizm.

1 A. Arnold, Communism iv. In Afghanistan, [w: ] Encyclopaedia Iranica, [on-line] http: //

www. iranica. com/articles/communism-iv (30 X 2010).

Poszukiwaniejedności narodu to m. in. próby definiowania, czymjest afgańskość (afghartijaf) poza kontekstem etnicznym. Pojęcieto, interpretowane i reinterpreto- wane na rożnych etapach rozwoju państwowości afgańskiej, jest dziś nadalprzedmio­

tem „inżynierii narodowościowej”uprawianej przez polityków afgańskich. Pozostaje ono wciąż pewnym niedokończonym i niedookreślonym projektem, zważywszyna to, iżw zasadzie naród afgański, jako taki, nie istnieje, a wszelkie procesynarodo- twórcze sięgające przełomu XIX i XXwieku przerwałagwałtownie inwazja sowiecka, a później wojna domowa. Naród afgański jestw stadium formowania się, konstru­ owania czywyobrażania, by nawiązaćdo koncepcji BenedictaAndersona2.W owym wspólnym wyobrażaniu sobie Afganistanu przez obywateli tego państwa pomocne mają byćsymbole narodowe: hymn, konstytucja, flaga - mają potęgować poczucie wspólnoty wszystkich obywateli państwa.

2 C. Johnson, J. Leslie, Afghanistan. The mirage of peace, London-New York 2004, s. 135.

’ A. Ghani, Islam and State-Building in a Tribal Society Afghanistan: 1880-1901, „Modern Asian Studies” 1978, t. 12, nr 2, s. 269-284.

4 B. R. Rubin, Lineages of the State in Afghanistan, „Asian Survey” 1988, t. 28, nr 11, s. 1194, tłum. M. Rz.

Jedność narodowa, będąca naczelnąideą nacjonalizmu afgańskiego, jestwarto­

ścią poszukiwaną właściwie od czasów Abdur Rahmana (panował w latach 1880- -1901), choć w przypadku tego władcy za wcześnie, by mówić o nacjonalizmie - wartościąposzukiwaną dodziś. Afgańskość, jak współcześnie interpretuje jąprezy­ dent Afganistanu Hamid Karzaj,ma byćswoistą syntezą doświadczeń historycznych i społecznych,łączącą to, co narodowe, z tym, cotransnarodowe.

Przywołując rządy „Żelaznego Emira” Abdur Rahmana, należy zwrócić uwagę na uwarunkowania geopolityczne, które za jegopanowaniaokreślały sytuację państwa iwpływały na koniecznośćponadetnicznej identyfikacjimieszkańców kraju, wktó­ rym od połowy XVIII wieku nadrzędną rolę odgrywali Pasztunowie.Islam, będący wygodnym narzędziem tworzenianowej świadomości wspołeczności plemiennej3, został również wykorzystany przez władcę jako czynnik legitymizujący jegowładzę.

Barnett Rubin, opisując zmieniającą się koncepcję władzy w Afganistanie, wskazu­

je na procesy, które zaszły w czasie panowaniaAbdur Rahmana, zwłaszcza wsferze upolitycznienia religii i „narodowościowego” pojmowania niektórych jej doktryn, jak naprzykładdżihadu, którystał się wyrazem lojalności wobec państwa. Dżihad w takim nowym rozumieniuwiązałsiębezpośrednio z działaniem narzecz państwa, co praktycznieodbijało się w założeniach podatkowych państwa. Równość w kwe­ stii wysokości płaconych podatkówwynikającazrówności wszystkich muzułmanów wprowadzała w rzeczywistości równość obywateli względem instytucjipaństwowych.

Ogłoszenieprzez władcędżihaduprzeciw obcym, niemuzułmańskim mocarstwom nakładało niejako obowiązek na wszystkich muzułmanów w kraju, by wspierali władcę ipłacili podatki. „Ta doktryna - powiada Rubin - nie w pełni jeszcze zreali­

zowana, różniłasię znacznie od polityki wcześniejszych władców, którzy przyznawali specjalny status Pasztunom”4. Przyjmując, iż dżihad stał się wyrazem propaństwo-

Afgańskość wobec narodu i religii... 545

wychpostaw i wpłynął na utożsamieniesię Afgańczykówz państwem, jednocześnie należy zwrócić uwagę, żemiałon charakter relacyjny. Z jednejstrony zapewniał po­ czucie więzi tym, którzy w nim uczestniczyli, z drugiej zaś oznaczałsprzeciwwobec tych, których dotyczył,a więc obcych mocarstw, obcych sił, Brytyjczyków, Rosjan5. Czas panowania Abdur Rahmanato przecież druga wojnabrytyjsko-afgańska. Wy­

daje się, żewłaśnie element wojny, konfrontacji istotnie wpływał namitafgańskości, w którym dzielność i bohaterstwo jednostek zlewały się ze społeczną miłością do ojczyzny. Trudno więcprzecenić okrespanowania Abdur Rahmanaw procesie two­ rzenia się narodu afgańskiegoczy może raczej pewnych protonarodowych sentymen­ tów, które zasiliłypóźniejsze ideenarodowe. W swoich pamiętnikach Żelazny Emir portretuje Afganów (określenieafghanzostaje zaadoptowane na oznaczenie wszyst­

kichmieszkańcówAfganistanu) jako wojowników, dzielnych i mężnych, o sobiezaś mówi: „W roku 1896naródAfganistanu nadał mi tytuł zija ul-mellat wa din - światło narodui religii”6.Świadomość roli, jakąma odgrywać władca, wydaje się istotna. Jest on bowiem zarówno opiekunem religii, propagatorem islamu, jak i ojcem narodu.

Tworzy więc mitwładcy-symbolu, będącego wyrazem jedności narodowej.O trwa­

łości tego mitu świadczą współczesne zapisy konstytucyjne nadające królowi tytuł baba-je melli -ojca narodu7.

5 O trwałości owych postaw świadczy wciąż żywe na południu Afganistanu dziedzictwo dzie­

więtnastowiecznych wojen z Wielką Brytanią, które dało o sobie znać po 2001 roku; zob. A. Giu- stozzi, Koran, kałasznikow i laptop. Rebelia neotalibów w Afganistanie, tłum. Ł. Müller, Kraków 2009, s. 149, Mundus.

6 Abd a\-Rahman, The Life of Abdur Rahman, Amir of Afghanistan, ed. Mir Munshi Sul­

tan Mahomed Khan, t. 2, Chestnut Hill, Massachusetts 2001, s. 25, tłum. Μ. Rz.

7 Taki zapis pojawił się w obowiązującej w Afganistanie konstytucji z 2004 roku, zob. Qänun-e asäsi-ye Afqänestän, Kabul 1382 (2004), art. 158.

8 V. Gregorian, Mahmud Tarzi and Saraj-ol-Akhbar. Ideology of Nationalism and Moderni­

zation in Afghanistan, „The Middle East Journal” 1967, t. 21, nr 3, s. 345-368.

Wykorzystanie islamu jakosiły jednoczącej mieszkańców kraju,a przy tym sku­ tecznego narzędzia wtworzeniu afgańskiegopaństwa można uznać za przejaw budo­ wania świadomości narodowej Afgańczyków, choć należy również pamiętać o istnie­

jących wówczas podziałach etnicznych ireligijnych.

Poszukiwanie genezynacjonalizmu w Afganistanie prowadzi do badańnad prze­

mianami zachodzącymi wkraju na przełomie XIX i XX wiekui wyjątkową rolą, jaką odegrał wówczas intelektualista, reformator i ideolog afgańskiego nacjonalizmu - Mahmud Tarzi (1866-1935)8. Zanim powróciłdo Afganistanu na zaproszenie syna AbdurRahmana, Habiblullaha (panowałw latach 1901-1919), przebywałw Turcji, gdzie sympatyzował z ruchem młodotureckim, którego ideały próbował przeszczepić następniewAfganistanie. Po powrocie aktywniewłączył sięw działalnośćpublicy­

styczną, społeczną i polityczną. Redagował dwumiesięcznik onazwie „Siradżal-ach- bar” (Lampa wiedzy), wydawany z przerwami w latach 1901-1919. Później, w latach

1924-1927, Tarzi byłministrem sprawzagranicznych.

Pismo „Siradż” było z jednejstrony naturalnymwynikiem rozwojuprasy afgań- skiej, z drugiej zaś, zewzględu na podejmowane tematy, miało charakter zupełnie wyjątkowy’. Wydawane w języku dari, przekazywało wiadomości o charakterze lokal­ nym (hawades-e dachelija) oraz informacje międzynarodowe(hawades-e charedżija), cofaktycznie miało przyczynićsię do przerwaniaizolacji Afganistanu i podniesienia poziomuwiedzy. Pojawiła się tutaj również problematyka religijna. W zamyśle bo­ wiempismo miało mieć charakter opiniotwórczy, reprezentowałoislam postępowy, intelektualnyi jako takiemiałoprzekroczyć granice Afganistanu i znaleźć czytelni­

ków w świecie muzułmańskim, podobnie jak perskojęzyczna gazetawydawana w In­

diach - „Habl al-matn”.

Podejmowanenałamach pismatematy w pewnym stopniu reprezentowałyidee muzułmańskiego nacjonalizmu. Choć oczywiście islam stanowił niezwykle istotny elementnarodowej tożsamości,Tarzi podkreślał także rolę państwa(dowlat), narodu (mellaf) i ojczyzny (watan)*10. Tak więctym, co miałobyodróżniać Afgańczyka od innych muzułmanów byławłaśniejego afgańskość (afghanijaf) wyrażająca jego na­ rodowe odczucia.

’ U. Sims-Williams, The Afghan Newspaper, Siraj al-Akhbdr, „British Society for Middle Eastern Studies Bulletin” 1980, t. 7, nr. 2, s. 118-122.

10 W. Ahmadi, Modern Persian Literature in Afghanistan. Anomalous Visions of History and Form, London-New York 2008, s. 23.

" Cyt. za: J. Pstrusińska, A/g/ianistflM 1989 in Sociolinguistic Perspective, London 1990,s.32- -33, tłum. M. Rz.

12 Rywalizacja między językami, a w rzeczywistości promowanie nacjonalizmu językowego, stopniowo przeradza się w uznanie więcej niż jednego języka za urzędowy.

Znaczenie społeczne pisma „Siradż” polegałoprzede wszystkim na zwróceniu uwagi naproblemy Afganistanu, jak analfabetyzm, zacofaniespołeczne czywszelkie nierówności wówczas panujące; jego znaczenie religijne-na podkreślaniu wartości islamu orazrzeczowej iintelektualnej interpretacjiprawdwiary,zaśjego rolaw pro­

cesie formowania idei narodowej przejawia się właśnie poprzez ukazanie i analizę tych czynników, które mogły wspierać nacjonalizm. Istotną rolęwprzypadku pisma odgrywał też język. Tarzi, sam będąc Pasztunem, podkreślał wagę języka paszto:

„Musimyzrozumieć, iż każdynaród maswój język narodowy,który daje mu życie.

[...] Określamysiebiejako naród afgański, a naszą ojczyznęjako Afganistan. Posia­ damy odrębnezwyczaje i wartości oraz język narodowy, który nazywamy paszto”11.

Język stał się więc ważnym elementem w dyskusji nad nacjonalizmem afgańskim, zwłaszcza iż napięcie pomiędzy dwoma głównymijęzykami używanymi w Afgani­ stanie - paszto i dari - przybierało w historii wyraz rywalizacji między Pasztuna- mi i Tadżykami. Rozwiązanie problemów językowych, a więc również etnicznych, to w istocie osiągnięcie upragnionejjedności, która jednak nie może być uzyskana poprzez promocję jednego języka etnicznegoidegradację drugiego. Monolingwizm został więc zarzucony w konstytucji z 1964roku. Owszem,i dzisiaj tenelement poja­

wia sięwkulturze politycznej Afganistanu, ale niez taką siłą jakniegdyś12.

Afgańskość wobec narodu i religii... 547

Na łamach pisma ukazywały sięutworypoetyckie o silnym zabarwieniupatrio­ tycznym13, co wznacznym stopniu odpowiadało tradycjom afgańskim, wyobraże­ niom dotyczącym wojownika-poety, nawiązywało doutworów Choszhala Chattaka.

13 M. Schinasi, Seraj al-a?bar-e Aflaniya, [w:] Encyclopaedia Iranica, [on-line] http://www.

iranica.com/articles/seraj-al-akbar-e-afganiya (30 X 2010).

14 Cyt. za: W. Ahmadi, op. cit., s. 34, tłum. M. Rz.

15 R. J. C. Young, Postcolonialism. An Historical Introduction, Oxford 2001, s. 378.

16 N. Misdaq, Afghanistan. Political Frailty and External Interference, London-New York 2008, s. 26, tłum. M. Rz.

17 Ibidem, s. 275, tłum. M. Rz.

Poezja, stanowiąca przejaw uczuć iwartości artystycznych i estetycznych, równo­

cześnie ukazuje wymierny i praktyczny aspekt afgańskiego nacjonalizmu. W jednym z utworów poetyckonapiętnowanezostały jako wrogowie Wielka Brytania i Rosja: Ta chalgh-e Engliz feszarid-onaj-eRus/ Dar dżaghur-e tufang gozaridkartus/ czun szir rastsuj-e muchalif bidar szawid(Ściśnijgardła Anglikom iRosjanom, załaduj swoje strzelby, niczym lew stańwobec wrogów)14.

Okres rządów Amanullaha, syna Habibullaha (panował w latach 1919-1929) i działalności Mahmuda Tarziego wyznacza początek myślenia onarodzie afgańskim i stanowi dla tego myślenia punkt odniesienia - także współcześnie, gdy zarówno propagowane koncepcje (jedności, islamu otwartego), jak i sposób ich przekazywa­

nia (media, formy poetyckie) pozostają niezmienne.

Jeśliprzyjmiemy na podstawie powyższych analiz, że afgańskatożsamość naro­ dowa kształtowała się poprzez odniesienie do innych, obcych, niemuzułmańskich mocarstw, to można założyć za Robertem J. C. Youngiem, iż nacjonalizm afgański ma w istocie charakter antykolonialny15. Young podkreśla jednak brak czynników postępowych i reformatorskich w tak określonym typie nacjonalizmu. Te spostrzeże­

nia do pewnego stopniaodpowiadają uwagom afgańskiego badacza Nabi Misdaqa, który zastanawiając się nad nacjonalizmem afgańskim, zakłada, dośćmoże mgliście, iżjest to „ruch społeczny, nastawiony na osiągnięcie określonego celu”16. Ograni­

czając perspektywę badawcząjedynie do Pasztunów, Misdaq przedstawia ich jako gotowych ponieść wszelkie ofiary dla ojczyzny. Owym wymienionym wyżej celem wspartym działaniami społecznymi miałabybyć ochrona ojczyzny i wartości, jakie ona konotuje. W tym jednak przypadku dochodzi do próbypodkreślenia pasztuń- skiej odrębności, niezależnie czy względem obcych - Brytyjczyków, czy po prostu innych mieszkańcówAfganistanu, a nawet kosztemredukowania znaczenia islamu na rzecz tradycji, kodu kulturowego, wzoru ładu społecznego i honoru zawartego w kodeksie Pasztunwali. Nabi Misdaq zauważa:

Na terenach pasztuńskich islam czasem jest w konflikcie ze znacznie starszym pra­

wem zwyczajowym i plemiennym Pasztunwali, również odnoszącym się do pojęć azat!

szarm - honor/wstyd. Tak więc konflikt z religią jest zauważany w przypadku spraw do­

tyczących honoru i wstydu17.

Autor przytacza również następujące różnice: między poczuciem plemiennym (qawmwali) a przynależnością do większej jednostki (gundi), między przestrzenią lokalną,plemienną(atrap)a miastem (szaher), międzyprzestrzenią wolną, gdzie nie dociera władza państwowa (jaghistan), a tą zdominowaną przez władzę centralną (hokumat)"1.

Jednak w przypadkuPasztunów, społeczności silnie akcentującej własne poczu­ cieodrębności etnicznej,trafne jest spostrzeżenie Erica Hobsbawma, iżgrupytakie

„opierały sięnie tylko próbom narzucenia im nowoczesnego państwa, czy to narodo­

wego, czy innego, alezasadniczo w ogóle jakiegokolwiek państwa”1819.

18 Ibidem.

” E. Hobsbawm, Narody i nacjonalizm po 1780 roku. Program, mit, rzeczywistość, tłum.

J. Maciejczyk, M. Starnawski, Warszawa 2010, s. 72.

20 P. Cent livres, M. Centlivres- Demon t, State, National Awareness and Levels of Identity in Afghanistan from Monarchy to Islamic State, „Central Asian Survey” 2000, t. 19, nr 3/4, s. 421.

Nawet jeśli uznamyowo silnepoczucie własnej tożsamości etnicznejw powiąza­

niuz identyfikacją z przestrzenią, ziemią, terenem zaczynniki kształtujące poczucie narodowe Pasztunów,torównieżmusimy pamiętać o podziałach wewnątrz tej grupy, a zwłaszczao rywalizacji między plemionami Durranii Ghilzai.

Omawiana tukwestiapoczuciawłasnej odrębności, charakterystycznego przecież dla wszystkich grup zamieszkujących Afganistan, a przybierającego często bardzo skrajne, wręcz szowinistyczne formy, nie dajejednak wyobrażeniao nacjonalizmie afgańskim. Ten bowiem,będąc wynikiem działaniaelit państwowych, stanowipróbę włączenia wszystkich grup etnicznych w strukturę państwa i takie zorganizowanie przestrzeni politycznej, bywszystkiemniejszości mogły utożsamić się zpaństwem, ojczyzną i narodem, co postulowałjuż przecież Tarzi.Przytoczone wyżej uwagi Mis- daqa, owszem, mają wartość w badaniu nacjonalizmu, ale tylko wjego lokalnym wydaniu, zaś przeprowadzona przezafgańskiego badaczakrytyka zaproponowanej przez Benedicta Andersona koncepcji narodu jako wspólnoty wyobrażonej jest ra­ czej chybiona. To właśnie naród afgański, naktóryskładają się narody pasztuński, tadżycki, uzbecki i inne, tworzące własne nacjonalizmy,opierasię raczej na woli i de­

cyzjiiwspólnymwyobrażeniu. Tworzenie afgańskiego państwa przezAbdur Rahma- na wpisujesięwłaśniew tę koncepcję. Oczywiście może to przybrać formy, wktórych cechy jednej grupy etnicznej będąrozciągnięte na pozostałe,jak wprzypadku pasztu- nizacji Afganistanu w okresie republiki20.

Koncepcjabudowanianarodu na bazieetnicznej pojawiała się oczywiście kilka­ krotnie whistorii Afganistanu, a próby jej realizowania częstoprzeradzałysię w kon­

flikt między Pasztunami a Tadżykami. Obie bowiem nacje silnie akcentują swoje odrębności i prawo do rządzeniaAfganistanem. Pasztunowie podkreślają, żeto oni tworzyli państwo po 1747roku, po wyborze Ahmada Durraniego(Abdali) na władcę całego,w tym czasie pasztuńskiego Afganistanu, Tadżycy natomiast odwołują siędo dawnych tradycji irańskich, przywołują irańską Księgękrólewską autorstwa Ferdou- siego,by wten sposób legitymizować własnedziałania. W historii Tadżycy dwa razy

Afgańskość wobec narodu i religii... 549

sprawowali władzę, pierwszy to okres panowania samozwańczego Bacza-je Saqao (1929) idrugi-czas prezydentury Rabbaniego,poupadku komunistycznych rządów prezydenta Nadżibullaha w 1992 roku. Upadek Saqao istotnie wpłynął na ożywienie nacjonalizmu pasztuńskiego.

Na zapoczątkowanyodgórnie przez Abdur Rahmana proceskształtowania toż­ samości afgańskiej, wolnejodwpływów etnicznych, plemiennych irodowych, a kon­ tynuowany wczasach późniejszych - za Habibullahaczy Amanullaha,nakładałysię wydarzenia, które obiektywnie wzmacniały teprocesy: uzyskanie pełnej niezależno­ ści Afganistanu w 1919 roku i możliwość prowadzenia własnej niezależnejpolityki na arenie międzynarodowej. Definiowanie siebie w kategoriach podmiotu na mię­ dzynarodowejscenie wpłynęło również na określenie przez Afgańczykówwłasnych celów narodowych, zktórych istotnymstało się przyjęciekonstytucji.

Dokument ten, przyjęty przezAmanullaha w 1923 roku, możnatraktować jako manifest polityczny, deklarację. Wszerszymwymiarzestał się on swoistymsymbo­

lem, punktemodniesieniadla wszystkichpóźniejszych ideologówtożsamościafgań­ skiej, aprzytym elementem kształtującympostawęnarodową21. W pewnym stopniu współczesną historię Afganistanuwyznaczają cykle konstytucyjne ukazujące w isto­

cie rozwój bądź regresidei narodowej wśród Afgańczyków22.

21 Konstytucja Amanullaha i jego działania modernizacyjne w rzeczywistości przyczyniły się do masowego sprzeciwu wobec niego i w konsekwencji detronizacji w 1929 roku. Po okresie pano­

wania Tadżyka do władzy dochodzi Nadir Szach. Uchwalona wówczas, w 1931 roku, konstytucja zrywa z ideałami konstytucji wcześniejszej, zwłaszcza jeśli chodzi o pozycję ulemów.

22 Przyjęta w 2004 roku konstytucja jest już siódmą w historii konstytucjonalizmu afgańskie- go; zob. B. R. Rubin, Craftinga Constitution for Afghanistan, „Journal of Democracy” 2004, t. 15, nr 3, s. 5-19.

23 L. Dupree, Afghanistan, Princeton, New Jersey 1973, s. 441-457.

24 O. Roy, Islam and Resistance in Afghanistan, Cambridge 1990, s. 18.

Przyjęcie pierwszej konstytucji i wyobrażenie dotyczące roli, jaką miała od­

grywać,wydają się kluczowe dla zrozumienia idei narodu w kontekście afgańskim i jednocześnie aspiracji, jakimi kierowali się twórcy dokumentu. Otóż konstytucja, w którejwładca został określony obrońcą religii, czyniłazeń osobę-symbol, zarówno w przestrzeni politycznej,jak i religijnej. Fakt ten naróżnesposobywykorzystywał Amanullah,zwłaszczaw niemożliwej do zrealizowania idei kalifatu, jaki miałby po­ wstać wAfganistanie23.W myśl konstytucjinaród, rozumiany do tej pory w kontek­ ście religii, ma nabrać charakteru świeckiego, ma odnosić się do konkretnej prze­

strzeni posiadającej granice24, których wyznaczenie, dość arbitralne, przypadło na lata panowania Abdur Rahmana.

Wspomnianakonstytucja była więc dla króla gwarancją jego panowania, a jed­

nocześnie bodźcem dotworzenia relacji między nim a Afganistanem, a mieszkańca­ mi - Afgańczykami, którzywidzieli w królu uosobienie idei narodowej, awięcczegoś przekraczającego graniceetniczności. To oczywiście idealistyczne założenie. Konsty­ tucja bynajmniej nie stanowiła, jakto się miało później okazać w historii Afganista­

nu, manifestacji postaw uniwersalnych, choć do takich wteorii miała się odnosić.

Wprowadzanie nowych konstytucji przez kolejnych władców świadczy właśnie o znaczeniu, jakie przypisywali oni temu dokumentowi jako słowu, które obokKo­ ranu i lokalnychpraw stanowi przedłużeniewładzy. Nikłew istocie oddziaływanie poszczególnych konstytucji jakosymboli władzy pokazuje niewielki stopień identyfi­

kacjiAfgańczyków z państwem i niewielki wpływ idei narodowej wtejspołeczności.

Wpóźniejszymokresie, tj. w czasie rządówZahir Szacha (panowałwiatach 1933- -1973), zostało sformułowanych kilka istotnych zagadnień dotyczącychrozumienia pojęcia narodu afgańskiego. To jednocześnie czaspremierostwa Mohammada Dau- da,kuzyna Zahir Szacha,który w 1973 przejąłwładzę w kraju, ogłaszając Afganistan republiką25.

25 J. Sierakowska-Dyndo, Afganistan - narodziny republiki. Warszawa 2002, Świat Orientu.

26 A. Rasanayagam, Afghanistan. A Modern History. Monarchy, Despotism or Democracy?

The Problems of Governance in the Muslim Tradition, London-New York 2005, s. 39.

27 Ibidem, s. 41.

Wracając jednak do okresupanowania Zahir Szacha, warto podkreślić, iż prze­ miany społeczno-polityczne latsześćdziesiątych XX wiekudoprowadziły doprzyję­

cia kolejnej konstytucji, w 1964 roku. Jej uchwalenie iwszelkie związane z nią proble­

my wpisująsię w tradycjędwóch wcześniejszych, przyjętychw 1923 i 1931roku, ztą wszelakoróżnicą, iżtaz 1964 roku jako pierwsza akcentowała konieczność odejścia odidentyfikacji narodowej wedługklucza językowego. Przyjęcie konstytucji poprze­ dzone było szeregiemkonsultacji społecznych, zwołaniem Loji Dżirgi (wielkiej rady) i wydaniemwstępnegotekstukonstytucji w językach perskim (dari),paszto, angiel­

skim i francuskim, co w społeczeństwie niepiśmiennym nie miałomoże większego znaczenia, obnażyło jednakparadoksykultury politycznej tego kraju. Takim para­

doksem była np. kwestia samoidentyfikacji i rozumienia słowa „Afgan”.Okazało się, że w 1964 roku należało przekonywać niektórych z członkówdżirgi, iż nie oznacza ono Pasztunów26.

W rzeczywistości uchwalenie konstytucji pokazałojedynie aspiracje afgańskich intelektualistów skupionych w wielkich miastach, zwłaszcza w Kabulu, i niewielką rewerencję dla omawianych kwestii ze strony pozostałej części ludności, dla której podstawowym elementemtożsamościpozostawał qawm - ród, plemię. Sprzeciw, jaki wyrażalimieszkańcy peryferii,dotyczyłwszelkich instytucji państwowych, niezależ­

nie, czy były budowane na idei plemiennej Durranich, na islamie, czy później - mark­

sizmie27. Ów niewielki stopień identyfikacji ludnościz państwem rodziłkonieczność wprowadzeniasystemu edukacji, któryprzynajmniejw części by tęidentyfikacjęuła­ twił.W pewnym więc sensie oznaczało to powrótdodziałań zpoczątku XXwieku:

zakładania sieci szkół ipromowaniaidei narodowejwśrodkach masowego przekazu.

Problemytegookresu wzasadzie okazałysię trwałei wpisują sięrównież w dzi­ siejszą sytuację Afganistanu. Oznacza to, że pomimo wszelkich prób definiowania afgańskość nie majednego znaczenia, a rozumienie tego terminu zależy od zakła­ danych celów politycznych. Odwołania dojęzyka, historii i religii sąużyteczne, bo­ wiem mają tworzyć wrażeniejedności.Jesttojednakzłudzenie, o którym mówi Erie

Afgańskość wobec narodu i religii... 551

Hobsbawm28 -imbardziej naródpodkreśla swojąjedność, tym większyma problem zeswą heterogenicznością.

28 E. Hobsbawm, op. cit., s. 30.

29 J. Kilias, Wspólnota abstrakcyjna. Zarys socjologii narodu, Warszawa 2004, s. 99.

30 Cyt. za: J. Sierakowska-Dyndo, Afganistan..., s. 87.

31 A. Hyman, Nationalism in Afghanistan, „International Journal of Middle East Studies”

2002, t. 34, nr 2, s. 310 (Special Issue: Nationalism and the Colonial Legacy in the Middle East and Central Asia).

32 D. B. Ed wards, Before Taliban. Genealogies of the Afghan jihad, Berkeley 2002.

Z ideą jedności narodowej (wahdat-e melli)łącząsiępodejmowanepróby tworze­ nia symboli, które stanowiłby pomoc w autoidentyfikacji Afgańczyków. A ponieważ

„naród tworzonyjest ze znaków oraz z podporządkowanych im praktyk, a proces ten zasadniczo odbywasięna ponadpotocznym poziomie rzeczywistości”29, władcy tworzą znaki, wśród nich flagę, godło czyhymn. W przypadkuAfganistanu jednak ów„ponadpotoczny poziom”jest zupełniepozazasięgiem znacznej części społeczeń­

stwa, wktórymnapięciemiędzy ludnością wiejską a miejską,ludnością koczowniczą aosiadłąprzybiera formęopozycji między tradycjonalizmema nowoczesnością.

Premier Mohammad Daud, przemawiając w parlamencie w 1954 roku, podkre­

ślał wartośćjedności: „[...] kraj pozbawiony jedności nic nie jestw stanie osiągnąć, dlatego idea ta powinna być celem wszystkich prawdziwych patriotów i należy się doniejodnosićz szacunkiem ipowagą”30. W wypowiedzi Dauda pojawia się jeszcze jedno ważne pojęcie, mianowicie - patriotyzm (watanparst). Skądinądsłuszne sło­

wa premiera zamiast doupragnionegocelu doprowadziły jednak do faworyzowania grupy, zktórej sam sięwywodził - Pasztunów. Odmienne rozumieniejedności przez Tadżykówi Pasztunów,a więc oparciejej nawłasnych mitach narodowych czy języ­ kach, odpowiadarywalizacji międzytymi grupami, również współcześnie.

Afgańskość,mocnoskontrastowana, wystawiona jestrównież nadziałanie ide­ ologii transnarodowych, komunizmu i islamizmu31. Pojawiają się one wAfganistanie wraz z rozwojem partii politycznych - te stają się głównymnośnikiem różnie rozu­

mianego nacjonalizmu, prezentując opcję nacjonalistyczną inspirowaną bądźmark­ sizmem, bądź islamem32.

Komunizmjako idea miał ogromny wpływna sytuację wAfganistanie.Zjednej stro­ ny, podważając zasadność dawnych tożsamości opartychna więzach rodowych qawm, zrywałz tożsamością etniczną, kładącnaciskna tożsamość ideologiczną.Działania ta­

kie przyczyniłysię jednak do powstania widocznychpodziałów,również etnicznych.

Rządy komunistyczne, proponując identyfikację komunistyczną - międzynarodową, jednocześnie dokonały arbitralnej klasyfikacji etnosów Afganistanuiw rzeczywistości doprowadziły domasowego sprzeciwu, w którymsiłąscalającą stał się islam.

Ruchmudżahedinów,który z islamu uczynił podstawę ideologii iwalki, ulegając dużym zmianom,przeobrażeniom iwewnętrznym tarciom, stał się w istocieruchem ponadnarodowym,a wprowadzony przeztalibówmodel władzy opierał się narady­

kalnej interpretacjiislamu, de facto obcej tradycjom afgańskim.

Niemożnajednakzapominać, że idea panislamizmu pojawiła się wcześniej, za czasów Amanullaha, z tą jednakróżnicą, że wówczasnakładała się ona na ideę pro­

mowanej tożsamości afgańskiej i raczej miałasłużyć przeobrażeniu Afganistanu w li­ dera wświecie muzułmańskim. Epoka panowaniatalibów natomiast, jak zauważył Ahmed Rashid, doprowadziłanawet do erozji tożsamości etnicznych:

Złożone układy władzy i autorytetu, jakie wykształciły się przez stulecia, całkowicie się załamały. Żadna grupa ani przywódca nie posiadają tytułu prawnego do ponownego zjednoczenia kraju. Nie ma już znaczenia tożsamość narodowa, czy tożsamości opar­

te na grupach plemiennych czy krewniaczych, przeważają natomiast tożsamości regio­

nalne. Afgańczycy nie określają się już jako Afgańczycy, nawet nie jako Pasztunowie i Tadżycy, lecz jako Kandaharczycy, mieszkańcy doliny Pandższiru”.

Okres po upadku talibów charakteryzuje się ogromnym zapotrzebowaniem na symbole, które mogłybyodtworzyć ponadetnicznąwięźmieszkańcówAfganistanu.

Temu ostatniemu służy podkreślanieroliislamuwtradycji afgańskiej, a jednocześnie odwoływanie się do wcześniejszych okresów funkcjonowaniapaństwa,gdy idea na­ rodowaznajdowała akceptację, a fakt istnienia narodu afgańskiego nie był poddawa­

ny w wątpliwość3334 35 *.

33 A. Rashid, Talibowie. Wojujący islam, ropa naftowa i fundamentalizm w środkowej Azji, tłum. D. Chylińska, A. Lipszyc, J. Piątkowska, Kraków 2002, s. 339.

34 P. Centlivres, M. Centlivres-Demont, op. cit., s. 420.

35 Wykonywanie hymnu narodowego w kolejnych okresach: republiki Dauda, komunistycz­

nym, mudżahedinów w języku paszto lub dari - w zależności od tego, która grupa etniczna była u władzy - świadczy o głębokich podziałach.

Wraz z upadkiem talibów wkraczamywięc w Afganistan,w którym elitypodej­ mują na nowo próbę zdefiniowaniawartościafgańskich,określenia, czym jest afgań- skość, zarówno w kontekście narodu, jak i religii. Oczywiście pojawia się także kwe­ stiajednościnarodowej.Jejpodkreślaniejawnie kontrastujezpodziałami etnicznymi, onezaś odzwierciedlają problemy w komunikowaniuwspólnych wartości - również przez brak zgody, w którym języku wartości te miałbybyć wyrażane. W pewnym sensie rywalizacja między grupami i językami ma przełożenie na kształtowanie się sfery symbolicznej, do której należy hymn narodowy (w języku dari: sorud-e melli, w paszto: wolesi tarana)55.

Obecniewięckonieczność przełamania wszelkich podziałów powodujeczasem sytuacje kuriozalne, co doskonale obrazuje dyskusja nad hymnem narodowym, która toczyła się na przełomie 2004 i 2005 roku. Przybrała ona formę swoistej rywaliza­

cji między poszczególnymi grupami (etnicznymi i politycznymi), z których każda dowodziła wyższościwłasnychtradycji. Przedmiotem sporu byłatreść hymnu, któ­ rą skądinąd jasno określił 20. artykuł nowej afgańskiej konstytucji przyjętej w 2004 roku. Precyzuje on, iż w hymnie mają pojawić się nazwy wszystkich grup etnicznych mieszkających w Afganistanie, ma on też zawierać wezwanieAllah akbar.Językiem

Afgańskość wobec narodu i religii... 553

hymnu ma być językpaszto36. Wymienienie nazw grup etnicznych w hymnie,po­

dobnie jak w artykule czwartym konstytucji, służy ukazaniu równości międzytymi grupami. Artykuł ten precyzuje bowiem, czym naród afgański jest: „Naród Afga­ nistanu tworzą: Pasztunowie,Tadżycy, Hazarowie, Uzbecy, Turkmeni, Beludżowie, Paszajowie, Nuristańczycy, Ajmacy, Arabowie, Kirgizi,Kyzyłbaszowie,Gudżarowie, Brahui i inni (niewymienione)”37. W hymnie widoczne są również próby odwoła­ nia siędo tradycji muzułmańskiej poprzez wprowadzenie fraz pojawiających sięjuż w hymnachwcześniejszychokresów oraz wezwania mudżahedinów „Bóg jestwielki”.

56 Obecna wersja po wielu dyskusjach została przyjęta w 2006 roku, słowa napisał Abdul Bari Dżahani, muzykę skomponował Babrak Wasa. Hymny Afganistanu począwszy od 1923 roku za­

mieszczone są na stronie http://www.nationalanthems.info/af.htm (30 X 2010).

17 Qanun-e asàsi-ye Afqànestàn..., s. 4, tłum. M. Rz.

38 H. Karzaj, Ràh-e man, ràh-e Afqànestàn. Madżmue-je sochanrànihà wa mosohebehà-ye Hàmed Karzaj, Kabul 2004, s. 279.

39 Ibidem, s. 406.

40 Ibidem, tłum. M. Rz.

41 O postrzeganiu konstytucji przez Karzaja zob. M. Rzepka, Obraz Afganistanu w wypowie­

dziach Hamida Karzaja, [w:] Miscellanea Afghanica Cracoviensia, red. T. Gacek, J. Pstrusińska, M. Rzepka, współpr. C. Galewicz, Kraków 2010, s. 143-152.

Konstytucja, określając przestrzeń symboliczną, sama do niej należy. Staje się manifestacją jedności narodowej, która jednak pozostaje w sferze życzeń, wyraża­

nychwsposób propagandowy m.in. przez prezydenta Afganistanu. Właśnie postać prezydenta może byćdobrym przedmiotemdyskusjinad rozumieniem narodu i na­ cjonalizmu w Afganistanie. Niewątpliwie władca staje sięelementem symbolicznym, jednoczącym, uosabiającymto,co w narodzie najlepsze-i niedotyczy to tylko króla, ale również prezydenta, tak zresztąurząd ten rozumie Hamid Karzaj38.

Wprowadzenie republiki po obaleniu Zahir Szacha przez Mohammada Dauda zostało przez pewną część mieszkańcówAfganistanuodczytane raczej nie jako zmia­

na ustrojowa, ale zmiana króla. W obecnejkonstytucji znajdujesię zapis, iż król jest ojcem narodu. W tym sensie władza i jej ciągłośćstanowią klamrę spajającącałość historii Afganistanu. Zdaniem Karzaja władza symbolizuje równocześnie jedność narodową39.Umieszczenie takiego zapisu w konstytucjinależy oczywiściedozespołu działań mających na celu tworzenie wrażenia, iżAfganistan stanowi niepodzielną ca­ łość. Zapiskonstytucyjny, w którym tak przedstawiona została osobakróla, świadczy też o roli, jakąma ona odgrywać wnowym Afganistanie, a także o samej konstytucji, która pozycję władcy(króla, prezydenta) legalizuje,wręcz sakralizuje.

W tym porządkukonstytucjazaczyna pełnićfunkcję przewodnika, księgi świę­ tejświętegonarodu, którą możnapostawićobok Koranu lubobok Pasztunwali. Do­

skonale obrazują to słowa prezydenta: „Moim celem jest, aby wszyscyczłonkowie naroduafgańskiego zapoznali się z tym tekstem projektu konstytucji”40. Dlaczego?

Dlatego, iżw idealistycznych koncepcjach prezydenta staje się ona katechizmem,na­ rodowym skarbem, słowem,które mamoc sprawczą41.

Konstytucja staje się więc środkiem upowszechnienia wartości ogólnoafgań- skich, które składają się na rozumienie pojęcia „afgańskość”. Definiuje ona za­

tem znacznie słowa „Afgan” - mieszkaniec Afganistanu - i jednocześnie, o czym była mowa wcześniej, wymienia wszystkiegrupy etniczne zamieszkujące ten kraj.

Określa relacje między tymi grupami oraz relacje międzynarodowe. W artykule ósmym stanowi, iż: „fundamentem polityki zagranicznej państwajest zachowanie niepodległości (esteqlal) i zabezpieczenie interesów narodowych oraz zachowa­ nie integralności terytorialnej, unikanie przemocy, współpraca, wzajemny szacu­ nek i poszanowanie praw międzynarodowych”42. Pojawia się tutaj istota myślenia o Afganistanie jako terytoriumoraz kwestia niepodległości - te dwa zagadnienia również określają afgańskość. Poprzez deklaracjędotyczącą„integralności teryto­ rialnej” konstytucja nawiązuje do sprawy ustalenia granic, sztucznych, w czasach Abdur Rahmana, a zwłaszcza granicy z Pakistanem, będącej wynikiem arbitral­

nych decyzji Brytyjczyków. Granica ta, zwana od nazwiska głównego architekta podziału linią Duranda,pełni istotnąrolę w kształtowaniu nacjonalizmu pasztuń- skiego. Dzieli bowiem obszar etnicznie zdominowany przez Pasztunów, prowoku­

jąc jednocześnie marzenia o Wielkim Pasztunistanie, które faktycznie konkurują z innymi projektami: Wielkiego Iranu, który pojawia się w Iranie, czy Wielkiego Chorosanu, ku któremu skłaniają się Tadżycy. Granica ta w największym stop­

niu wpływała na relacje międzynarodowe w dwudziestowiecznym Afganista­ nie i również dzisiaj jej sprawa nie traci nic zeswojej siły, determinując politykę afgańską.

42 Qanun-e asasi-ye Afqanestan..., s. 2, tłum. M. Rz.

43 B. Glatzer, War and Boundaries in Afghanistan: Significance and Relativity of Local and Social Boundaries, „Die Welt des Islams. New Series” 2001, t. 41, nr 3, s. 379-399.

44 Określanie Afganistanu jako ojczyzny charakterystyczne jest raczej w środowisku emi­

grantów.

Bernt Glatzer w swoim artykule dotyczącym granic fizycznych i mentalnych w Afganistanieukazuje gęstą sieć znaczeń związanych z miejscem, ojczyzną igranicą, które tworzą świadomośćAfgańczyków43. Istotne wydają siępróby kategoryzowania pojęcia watan - ojczyzna, które ma bardzo wiele konotacji: począwszy od przestrzeni lokalnej,etnicznej po rozumienie Afganistanujako ojczyzny44. Zarówno definiowa­ nie pojęcia ojczyzny,jaki granicy (w sensie ideologicznym, mentalnym) możezna­ leźć wyraz w nazwiekraju. W okresierządutalibów używanonazwy DAfghanistan Islami Emarat (Muzułmański Emirat Afganistanu), obecnie wpostaci Dżomhurij-e Eslami-je Afghanestan (IslamskaRepublika Afganistanu). Islamwyznacza więc swo­

istą granicę myślenia o państwie, narodzie i wkońcu stanowi element afgańskości.

Nie jest to oczywiście pogląd nowy, współczesny, choć dzisiaj nabiera szczególnego wyrazu. Wpisuje się wkoncepcję islamu jako siły łączącej mieszkańcówAfganistanu, ale również siły łączącej różne pokolenia, w tym mudżahedinów i umiarkowanych talibów. Islam ma więc dwa wymiary, wertykalny i horyzontalny, przejawia się na płaszczyźnie synchronii i diachronii.Stosunkowo dobrze jest to widoczne w wypo­

Afgańskość wobec narodu i religii... 555

wiedziach Karzaja,który w islamie upatruje siłę jednoczącą naród afgański oraz źró­ dłodemokracji wAfganistanie45.

45 H. Karzaj, op. cit.

46 J. Sierakowska-Dyndo, Granice wyobraźni politycznej Afgańczyków. Normatywno-ak- sjologiczne aspekty tradycji afgańskiej, Warszawa 1998, passim, Współczesna Afryka i Azja.

47 B. Glatzer, op. cit., s. 339, tłum. M. Rz.

48 A. Narsat, Abdul Hafiz Mansur. The Mujahedin's Journalist, ARR 139, [on-line] http://iwpr.

net/report-news/abdul-hafiz-mansur-mujahedins-journalist (30 X 2010).

Oczywiście wszystkie te kategorie w odrębny sposób wpisują się w świat wyobra­

żeń reprezentowany przez różne grupy etniczne. Zwróciła na to uwagę JolantaSie­

rakowska-Dyndo,poddającanalizie czynniki decydujące oświadomości politycznej Pasztunów i Tadżyków46. W tytule swej książkiużyła słowa „granice” (Granice wy­ obraźni politycznej Afgańczyków), co raz jeszczeprzywołuje analizyGlatzera:

Wśród Afgańczyków posiadających różny stopień wykształcenia panuje ogromny strach, że Afganistan mógłby rozpaść się wzdłuż linii podziałów etnicznych, a ich wła­

sne rodziny pogrążyłyby się w chaosie, który niewątpliwie by nastąpił. Nawet talibowie, z którymi rozmawiałem, byli świadomi, że muzułmańska utnma jest substytutem pań­

stwa narodowego47.

Trzebabowiem zaznaczyć, że myślenie narodowe ma w Afganistanie bardzosilną tradycję wpływającą znaczącona rozumienie wspólnoty muzułmańskiej.

Wkraczając więc w temat niezwyklekruchej, nadwyrężonej wojnamiświadomo­

ści narodowej Afgańczyków, nie sposób oprzeć się wrażeniu, iż podejmowane po 2001 roku działania mają na celu wprowadzenie pewnej trwałej wartości, stałości, pewności, jedności. Właśnie afgańskość miałaby być antidotum na wszelkie party- kularyzmy, a określenie „Afgan” nadrzędnątożsamościąobywateli. Oczywiście bu­

dowanie wspólnych wartości jest procesem długotrwałym, a sytuacja polityczna, społeczna iekonomiczna wyraźnie nie sprzyja tworzeniuwspólnotynarodowej - ta rozrywana jestdziałalnością talibów czy w końcupartykularnymi nacjonalizmami.

Wizja tożsamości afgańskiej reprezentowanaprzez Karzaja izwiązane znim eli­ ty polityczne jest ważna jako projektpolityczny, jako eksperyment. Nie jest ona, co zupełnie oczywiste,przyjmowana przez wszystkich. Wyrazicielem dążeń Tadżyków i idei nacjonalistycznej,którą część z nich wspiera,jest HafizMansur,po upadkuta­

libów członek Konstytucyjnej LojiDżirgi, redaktor pisma„Pajam-e modżahed” (Po­ słanie Mudżahedinów), późniejszy kandydat na prezydenta i zapiekły krytyk Hamida Karzaja48. W licznych wypowiedziach odwołuje się do postaci Ahmada Szacha Masu- dai roli, jakąTadżycy odegrali w „afgańskim dżihadzie”, umniejszając jednocześnie rolę Pasztunów. Hafiz Mansur wzbudził nie lada konsternację, oświadczając, iż nie jest Afganem (afghani), a Afganistańczykiem (afghanestani). Wprowadzony przez niego neologizm utworzonyod nazwy państwaniebędzie z pewnością powszechnie używany. W jego utworzeniu widać jednak sprzeciwwobec słowa „Afgan” w ujęciu

raczejhistorycznym.Skoroniegdyś byłoono synonimicznym określeniem Pasztuna, zdaje się mówić Mansur, to nie powinno być używane dzisiaj. Publicyści skupieni wokół pisma „Pajam-e modżahed” ogłosili teższereg krytycznych artykułów doty­ czącychfunkcjonowaniapaństwai samego Karzaja, krytykowali hymn narodowyczy proces przyjmowania konstytucji. W artykułach poświęconych sprawom nacjonali­ zmustarająsięwykazać niewielki wkład kulturowyPasztunóww rozwój Afganista­ nu,nawiązują również do koncepcji Wielkiego Chorosanu.

Przedmiotem sporu staje się historia. Niemniej to właśnie ona dostarcza przy­ kładów pozwalających nabudowanie wspólnoty iwartości, które niemająkonotacji etnicznych. Takim jednoczącym wydarzeniem historycznym może być odzyskanie niepodległości- rok 1919.Wprzywołanymwcześniej fragmencie konstytucji, w któ­ rym mowabyła oogólnych wytycznych odnoszącychsię do polityki międzynarodo­

wej, jako jej fundament podano zachowanie niepodległości. Obchody święta niepod­

ległości, przerwanewalkami mudżahedinów i okresempanowaniatalibów,sąpróbą wskrzeszenia pamięci o Afganistanie, odbudowy dawnej tradycji. Inaczej wygląda sprawa ze świętem upamiętniającym zwycięstwo mudżahedinów nad Armią Czer­ woną i wejście do Kabulu w 1992 roku. Należąc do najnowszej historii,wydarzenie to budzi wiele kontrowersji. Podobnie jakproblem bohaterów narodowych.

Budowanie nowego Afganistanu odbywa się zasadniczo nabardzo wielu płasz­ czyznach, a istotnym elementem w tym przedsięwzięciustają się media. Podobnie jak w przypadku pisma redagowanego przez Mahmuda Tarziego, biorą one udział w procesiekonstruowania świadomościnarodowej. Upodnóża nacjonalizmuagań- skiegoleży więc pismo „Siradż”. Niebywałyrozwój prasy po upadku talibów, gdy za­ częło ukazywać się około 260 tytułów49, świadczy z jednej stronyo zapotrzebowaniu na nie, zdrugiej zaś oroli,jaką mogą odegrać. Wskazując na znaczy stopieńanalfa­ betyzmu Afgańczyków, AnthonyHyman wswoim artykule poświęconymnacjonali­ zmowiw Afganistaniezwraca uwagę narolę radia w promowaniu idei narodowej50. Ukazuje on, zaczynając od lat czterdziestych XX wieku, rozwój Radia Kabul jako skutecznego medium w promowaniu wartościnarodowych i budzeniuświadomości narodowej, również poprzez promocję muzykiafgańskiej51. Podobne wnioski wysu­ wa amerykański etnomuzykolog JohnBaily,który zajmował się tradycjamimuzycz­ nymi Afganistanu. Muzyka,jak twierdzi, możebyćistotnym elementem tożsamości kulturowej mieszkańców tego kraju:

49 Media Monitor. A newsletter on Afghan Media, Kabul 2004, s. 8.

50 A. Hyman, op. cit.

51 Ten element wydaje się niezwykle ciekawy. Anna Bylińska-Naderi zauważa: „Nośnikiem wartości narodowych i kulturowych w Persji była przede wszystkim poezja i nieodłącznie idąca z nią w parze muzyka” (eadem, Muzyka jako środek zachowania tożsamości narodowej Irańczy- ków, [w:] Globalizacja a tożsamość, red. J. Zdanowski, Warszawa 2003, s. 210). To stwierdzenie w równym stopniu można odnieść do Afganistanu.

Jeśli zamiarem władzy było wzbudzenie w ludziach jako obywatelach Afganistanu nowego ducha nacjonalizmu, tak aby myśleli o sobie jako o Afgańczykach, nie odno­

Afgańskość wobec narodu i religii... 557

sząc się do etniczności, to tworzenie nowego gatunku muzyki typu miejskiego - afgań- skiej muzyki klasycznej i popularnej - w Kabulu mogło odegrać znaczną rolę w tym procesie52.

52 J. Baily, Music of Afghanistan. Professional Musicians in the City of Herat, Cambridge 1988, s. 158.

53 O skali wrogiego stosunku talibów do kultury afgańskiej świadczy również zakaz obcho­

dów irańskiego Nowego Roku.

54 Funkcjonuje również pod nazwą angielską „Good Morning Afghanistan”, posiada stronę internetową: http://www.gma.com.af/index.html (30 X 2010).

55 W. Mahmood, Good Morning Afghanistan. The True Story, London 2007.

56 Media Monitor..., s. 13.

W latach siedemdziesiątych XX wieku Radio Kabul podjęło również ważnyeks­ peryment nadawania programów w lokalnych językach, m.in.w uzbeckim. Te dzia­

łania zostały przerwane po dojściu do władzy Mohammada Dauda w 1973 roku.Po­

wróconojednak donich po „rewolucji” komunistycznej w Afganistanie (gdy sprawa mniejszości etnicznych znalazłamiejsce w polityce).Radio wraz z programami nada­ wanymi w etnicznych językach ukazywało z jednej stronyróżnorodność Afganista­

nu, z drugiej zaś jednośćpoprzezreprezentacjęwszystkich grup.Dlanacjonalizmów w Afganistanie mato ogromne znaczenie. Z tegorównież zdawali sobie sprawętali- bowie,usuwajączprzestrzenipublicznej wszelkieelementy odnoszącesię do tradycji muzycznych Afganistanu,łącznie z wykonywaniem hymnu narodowego53. Oczywi­ ścieprogram talibów dotyczył równieżprzejęcia radia, którezmieniło nazwę z Radio Kabul na RadioSzariat - stało się więcnarzędziempropagandy talibów, a jednocze­ śnie napiętnowaniawszystkiego,cowich oczach uchodziło za niemuzułmańskie (np.

grupyetnicznej - Hazarów).

Niesposób więcwyobrazić sobiedziś jakichkolwiekdziałań politycznych w Afga­ nistanie bez wykorzystania tak potężnego medium, jakim jestradio. Wraz z upad­ kiem talibówrzeczywiście następuje w Afganistaniegwałtowny rozwój środków ma­

sowego przekazu, od prasy po telewizję.Oczywiście bez pomocymiędzynarodowej nie byłoby tomożliwe.

Unikatową w skali całego Afganistanu okazała się prywatna inicjatywa utworze­

nia rozgłośni radiowej „Sobh be chejr Afghanestan” (Dzień dobry Afganistanie)54, podjęta przezBarryegoSalaama55. Jeden z programów,Szoma wa rais dżomhur (Ty i prezydent republiki), budził znaczne zainteresowanie, dając słuchaczom możli­

wość bezpośredniej rozmowy z prezydentem56. Trudno więc przecenić rolę me­

diów wkształtowaniu postaw narodowych. Odnosi się to również do promowanej afgańskości.

Czy jednak mieszkańcy Afganistanu, myśląc o sobie jako o narodzie, kon­ frontowani są z komunizmem i islamizmem, których doświadczyli? Komunizm w Afganistanie cechował się silną polityką narodowościową, wprowadził podział na poszczególne etnosy, dość jednak arbitralnie, a liczne reformy, które wówczas były realizowane, zrywały z tradycjami afgańskimi. Islamizm natomiast, zwłaszcza

w wydaniu talibów, był radykalnym, jak się wydaje, sprzeciwem wobec afgańskiej kultury. Punktem odniesienia zarówno jeśli chodzi o stosunek do komunizmu, jak i doislamu mogą być wypowiedzi prezydenta57. Onebowiem stanowią manifest pro­

gramowy nowej kulturynarodowej Afganistanu propagowany przyużyciu mediów.

57 M. Rzepka, op. cit.

58 H. Karzaj, op. cit., s. 58, tłum. M. Rz.

59 Ibidem.

69 B. Lewis, Watan, „Journal of Contemporary History” 1991, t. 26, nr 3/4, s. 523-533.

61 J. Sierakowska-Dyndo, Granice wyobraźni..., s. 157.

Definiującpojęcie „Afgan”, Karzaj powiada, iż „Afganem jest ten, kto samsiebie widzi w powiązaniuzinnymiwcałymAfganistanie”58. Niewątpliwieafgańskość w ta­ kiej optyce zależy od osobistej decyzji i wyobrażenia, iż jest się częściąnarodu, który może zaistnieć tylko wtedy, gdy zostanie sobie uświadomiony przez poszczególne jednostki. Chociaż próbujesię istnienie narodu obiektywizować poprzez odwołania

do wspólnej tradycji ihistorii (bynajmniej nie języka, zważywszy na rywalizacjęmię­ dzy paszto a dari), tojednak pozostajeon rzeczywistością subiektywną. Widoczne jesttorównieżwstwierdzeniu Karzaja: „spośród mieszkańców Afganistanu jeśli Ta­ dżyk nie byłby Pasztunem, to nie jest również Tadżykiem, a jeśli Pasztun nie byłby Tadżykiem, to nie jest też Pasztunem”59.

Oznacza toradykalną zmianę, jaka ma zajść wmyśleniuczłonków różnych grup etnicznych o sobie. Nabywanie nowej świadomości narodowej uzależnione byłoby więc od przyjęcia cech składających się na afgańskość - afghanijat. W pewnym sensie przypomina to sposób konstruowania własnej tożsamości przez Pasztunów. Bycie Pasztunem to postępowanie według paszto -Pasztunwali, wedługokreślonychwzo­ rów. Nie ulegawątpliwości,iż takpojęta afgańskość mieści w sobie szereg idealistycz­

nych cech, ale również partykularnych elementów zkulturyafgańskiej.

Odrębnąkwestią jest definiowanieobywateli w kontekście zadań i obowiązków.

Obywatel (watandar) poprzez więź z narodem i ojczyzną definiuje sam siebie. Na określenie ojczyzny używanyjest termin arabski watan60, choć sporadycznie również jego irański odpowiednikmihan.Wyraz watan odnosi się do emocji, co doskonale oddajązłożenia watan-dusti czy watan-parasti,używane na oznaczenie postawwo­

bec ojczyzny, miłości do niej, a więc patriotyzmu. Watanjednak wtradycji afgańskiej ulegasakralizacji61. Wartość ojczyzny jest więc mierzona ceną, jaką należy zapłacićza jejutrzymanieczy odzyskanie, jest mierzonakrwią przelaną w jej obronie,ceną krwi (chunbaha), męczeństwem (szahadat). W tym ostatnim określeniu wyraźnie po­ brzmiewa ideamęczeństwa wislamie. Konotowany przez pojęciewatan krąg sensów rozpada się więc na semantyczne struktury, w których islam i nacjonalizm odgrywają naczelną rolę.

Czym zatem jest afgańskość (afghanijaty Jest sumą postaw,pragnień i działań, które przejawiają się we współpracy, współdziałaniu, poczuciu jedności (wahdat) i odpowiedzialności ijako takie składają się na współczesne wyobrażenie o narodzie afgańskim.

Aigańskość wobec narodu i religii... 559

Wpodejmowanych dzisiaj w Afganistanie działaniach promujących ideę naro­ dową widać, iż zajmuje ona miejsce wyjątkowe, że jest rozpięta między nacjonali­

zmem a islamizmem. Stanowi w istocie próbę połącznia różnych tradycji politycz­

nych Afganistanu, choć obecniepromowany jest przede wszystkim okres panowania Amanullahai reformatorskiej działalności MahmudaTarziego. Muhadżirun - „emi­ granci” z okresu rządów Amanullaha, toci,którzy powracająobecnie do Afganista­

nu, kończąc swą hidżrę wywołaną wojną- wracają do domu62. Możliwość powrotu do Afganistanu miałabypotwierdzać zmiany, jakie tutaj zaszły. Silnepoczucie wła­ snej odrębności i duma narodowa wynikającaze zwycięstwz Brytyjczykami, komu­

nizmem i talibami mają stać się udziałem wszystkich obywateli. Nie da się jednak zanegować przemian, jakie zaszły w mentalności mieszkańców kraju począwszy od przewrotu komunistycznego iinwazjiwojsksowieckich, zwłaszcza zakorzenionej nie­ ufności wobec państwa. Dżihad, będący tyleż przejawem ideologii transnarodowej, co elementem kulturypolitycznej Afganistanu, stał się siłą jednoczącą. Wspominał o tym poetycko Mohammad Hashan Zamani, mówiąc, że nawet Hindus, uczestni­

cząc w dżihadzie, należy do Afganistanu63. Elementem łączącym ijednocześniebodaj najsilniejszymprzejawem uczuć narodowych może być sztuka muzyka i poezja, któ­ re idąw parze zdążeniami politycznymi. Dość wspomnieć, iż w tradycji afgańskiej ideałem stał się poeta-wojownik.Stąd właśnie działalność narzecz skomponowania idealnego,jaktegochcieli architekci afgańskiej tożsamości narodowej, hymnunaro­ dowego po 2001 roku.Dyskusja nad nim odbywała sięniejako przy dźwiękach pieśni patriotycznej Abdula Wahaba MadadiegozHeratu Watan czypieśniwjęzykupaszto Ostoda Awalmira Baba Watan, wktórych brzmiidea ojczyzny: Daze ma ziba watan / da ze madadawatan(Tojestnasza piękna ojczyzna/tonasza ukochana ojczyzna)64. Sztukawyrażająca stosunek emocjonalny mieszkańców doswojego kraju może więc być znaczną siłąwpromowaniu idei narodowej.

62 M. Rzepka, op. cit.

61 M. H. Zamani, Polar Bear, dum. na j. angielski Sher Zaman Ghamzhan, [b.m.w.J 1982, s. 88.

64 Cyt. za serwisem Afghan Lyrics: [on-line] http://www.afghanlyrics.com/ustad-awalmir/

zeba-watan (30 X 2010), tłum. M. Rz.

Charakterystycznejednak dla Afganistanu podziały uczą, iżwszelkie próby łą­

czenia Afgańczyków muszą odwoływaćsię do wartościwyobrażonych, nieodnoszą- cych się bezpośrednio doktórejś zgrup etnicznych. W tym więc sensieafgańskość, tak jak ją przedstawia m.in.HamidKarzaj, jestpewnymprojektem, którego realizacja zależećbędzie odwoli i zaangażowania mieszkańców Afganistanu.