J. Lepiarczyk
Miasto Kraków : kronika za lata
1952-1953
Ochrona Zabytków 7/1 (24), 54-57
K R O N I K A
PRACE KONSERWATORSKIE MIASTO KRAKÓW. KRONIKA ZA LATA 1952—1953.
U t w o r z e n i e U r z ę d u M i e j s k i e g o
K o n s e r w a t o r a Z a b y t k ó w .
Na skutek inicjatyw y Prezydium M iej
skiej Rady Narodowej w Krakowie
i w oparciu o ustaw ę o jednolitych orga nach władzy terenowej z dnia 20 marca 1950 r. M inisterstwo Kultury i Sztuki utworzyło Urząd M i e j s k i e g o K onser watora Zabytków, który rozpoczął dzia łalność w dniu 1 września 1952 r. Brak osobnego Urzędu Konserwatorskiego dla m iasta w obec przeciążenia konserwatora wojewódzkiego odczuwano już od dawna.
S t a n z a b y t k ó w K r a k o w a . Fatalny niejednokrotnie stan zabudowy zabytkowej Krakowa, zwłaszcza architek tury m ieszczańskiej, n ie jest w ynikiem spustoszeń wojennych, których Kraków szczęśliwie uniknął w okresie obu wojen im perialistycznych, lecz rezultatem gospo darki kapitalistycznej, która w ostatnich stu latach zniekształciła w istotny sposób dawny charakter i wygląd miasta przez niesłychane zagęszczenie zabudowy, rady kalne przeróbki setek kam ienic i niew łaś ciw e ich użytkowanie, powodujące n ie jednokrotnie zniszczenie ich elem entów stylowych. Stare miasto, lokowane przed siedmiu wiekam i, spełnia po dziś dzień rolę centrum Krakowa, mimo że granica jego wydolności usługowej pod tym w zględem już od dawna jest przekroczona.
Dla charakterystyki stanu zabytków
Krakowa — najbogatszego pod tym
względem m iasta w Polsce — wystarczy kilka cyfr: W ielki Kraków liczy około 1000 obiektów architektury zabytkowej o charakterze m onumentalnym i m iesz czańskim; nadto dochodzi do tego znacz na ilość budownictwa drewnianego, w iej skiego, zwłaszcza na terenach nowo przy łączonych. Pod względem technicznym około 40°/o obiektów w ym aga generalne go remontu a naw et odbudowy. Pod względem zachowania stopnia wartości zabytkowej około 60°/o obiektów w ym a ga zasadniczych robót konserwatorskich. Nie ma praw ie w K rakowie ani jednej kamienicy zabytkowej, która by się za chowała całkow icie w swej pierwotnej postaci lub nie w ym agała korektur, re konstrukcji i uwolnienia od szpecących
i bezwartościowych przeróbek. N ie zacho wała się w całości w sw ym pierwotnym wyglądzie ani jedna kamienica średnio wieczna, zbyt mało mamy też kam ienic renesansowych względnie dobrze zacho wanych. W iększość w ykazuje w szystkie nawarstwienia stylow e epoki nowożytnej a przede wszystkim w ielk ie zniekształce nia, dokonane w drugiej połow ie w. X IX i pierwszej połow ie w. XX. Około 30°/o kam ienic zabytkowych uległo w tym okresie nadbudowie, olbrzymia w iększość straciła zabytkową stolarszczyznę, ani jedna kamienica n ie posiada dziś pierw ot nego pokrycia dachowego; nie zachowała się w całości ani jedna fasada z daw ny mi tynkami i dekoracją polichromiczną. Ponad 90°/o kam ienic jest nieodpowiednio użytkowanych przez sklepy, magazyny, warsztaty, wytwórnie, m ałe fabryki, b iu ra itd., wykazuje przeludnienie i złe w a runki m ieszkaniowe. Obrazu m iasta do pełnia zły stan nawierzchni i bruków ulic, ujemna w skali i wyrazie zabudo wa nowoczesna w dzielnicach zabyt kowych, zniekształcenia urbanistyczne i zaniedbanie pod w zględem estetyki, czy stości i porządku jak rów nież silna de wastacja parków, plantacji i ogrodów publicznych.
P r o g r a m k o n s e r w a t o r s k i . Naszkicowany pokrótce stan starego Krakowa w skazuje na ogromny zakres i złożoność jego problemów i zadań kon serwatorskich, które powiązane są w spo sób integralny z całością zagadnień go spodarczych, społecznych, budowlanych, komunikacyjnych, m ieszkaniowych, k ul turalnych i urbanistycznych. Plan per spektywiczny w zakresie konserwacji za bytków Krakowa musi zmierzać do p eł nego uzdrowienia Starego Miasta i innych dzielnic zabytkowych. Na okres najbliż szy (w bieżącym planie 6-letnim i nad chodzącym 5-letnim ) przewiduje się z jed nej strony pełne, dokładne poznanie i za nalizowanie stanu m iasta pod względem wartości zabytkowej, stanu technicznego i sposobu użytkowania, dalej przewiduje się opracowanie inwentaryzacji i doku mentacji, i wreszcie opracowanie programu należytego użytkowania dzielnic zabytko
wych. Z drugiej zaś strony koniecznym jest podjęcie odbudowy obiektów z n isz czonych w czasie ostatniej wojny i okupacji oraz przeprowadzenie najpilniejszych prac zabezpieczających i konserwatorskich b ie
Ryc. 52. Kraków — polichromia ścienna sali I piętra domu przy ul. Floriańskiej 28
żących (np. średniowieczne mury obron ne, portale, sienie i dziedzińce kamienic renesansowych, zabytki m alarstwa i rze źby), inicjow anie i kontrola robót prowa dzonych z ramienia innych inwestorów. Tu też należy współudział w w ielkiej akcji przebudowy urbanistycznej i architekto nicznej otoczenia W awelu (prowadzonej
przez specjalny Kom itet z inicjatywy M. R. N.) oraz dzielnicy Kazimierz (przy współpracy z M iastoprojektem i D.B.O.R.). Omówione niżej prace konserwatorskie w roku 1953 nie stanowią jeszcze w pełni przykładu realizacji nakreślonego tu pro gramu.
C o l l e g i u m M a i u s (u l. ś w A n n y 8) Najpoważniejszą pracą konserwatorską, prowadzoną w Krakowie od kilku lat jest odnowienie historycznego Collegium Maius U. J. pod kierunkiem prof, dr Karola
1 P atrz „Ochr. Z ab .“, nr l, 1953, s, 9.
Estreichera i inż. Alfreda M ajew sk iegol. W r. 1952 ukończono rekonstrukcję dachów nad częścią skrzydła od ul. św. Anny oraz nad traktem od ul. Jagiellońskiej — tzw. Rezydencją; otrzymały one dawną sylw etę oraz pokrycie karpiówką. Obie fasady przywrócono już prawie w całości do w y glądu z czasu przed restauracją neo gotycką. W r. 1953 ukończono w zasadzie restaurację ośmiu sal, w tym Auli Ja
giellońskiej i Stuba Communis oraz
częściowo także tzw. Sali Obiedzińskiego. Pierwsza z nich otrzymała drewniany ka setonowy strop ze złoconymi rozetami, w y konanymi na wzór kilku zachowanych oraz okazały portal późnorenesansowy kam ienny z r. 1593, pochodzący z Sali Pańskiej dawnego Ratusza krakowskiego, przeniesiony do jednej z sal Collegium w pierwszej poł. w. XIX. Stuba Communis, w której znajdują się obecnie schody gdańskie z początku XVIII w., przenie sione z pałacu w Krzeszowicach, otrzy mała strop drewniany belkowany z dwo
ma sosrębami oraz piec renesansow y,
uratowany z Głębowic i pochodzący
z r. 1647. Okna obu sal uzyskały oszkle nie gom ółkowe. W odrestaurowanych sa lach urządzona była w r. 1953 w ielka W ystawa Kopernikowska. W r. 1954 prze w idziane jest ukończenie obu fasad od u licy św. A nny i Jagiellońskiej oraz wnętrz. Wobec częściowego przywróce nia fasad dziedzińca i dachów do daw nego w yglądu usunięto pseudogotycki pomnik Kopernika z r. 1900 (wykonany przez Cypriana Godebskiego), który prze niesiono na planty w pobliże głównego gmachu U. J., tj. Collegium Novum.
C o l l e g i u m I u r i d i c u m ( p l a c W i t a S t w o s z a ) .
W r. 1953 ukończono pracę przy nowej fasadzie średniowiecznego Collegium Iuri- dieum U. J. od strony placu Wita Stwosza. Budynek otrzymał od tej strony nachy loną ukośnie jak szkarpy okładzinę k a
mienną oraz portal boniowany w czesno- barokowy, na razie zam knięty oknem. Uporządkowanie nawierzchni placu n a stąpi w r. 1954.
M u r y o b r o n n e p r z y B r a m i e F l o r i a ń s k i e j .
Podjęte po dwuletniej przerwie w r. 1953 prace konserwatorskie przy murach obron nych na odcinku między Bramą Floriańską a Basztą Stolarską od strony m iasta przy niosły odtworzenie średniowiecznych (za pewne z X IV—X V w.) schodów kamiennych, prowadzących na ganek straży. Prace w r. 1954 będą m iały na celu przywrócenie na baszcie Stolarskiej ganku na konsolach k a
m iennych. Jednocześnie Pracownie K on serwacji Zabytków w Krakowie rozpocz ną dalsze badania i studia celem przy gotowania projektu konserw atorskiego dla dalszych odcinków, tj. Bramy Floriańskiej, Baszty Ciesielskiej, Arsenału i Barbakanu,
jak rów nież projektu rozwiązania otocze nia tego całego zespołu.
D o m M a t e j к i (u l. F l o r i a ń s к a 41). W r. 1953 ukończono trw ający od kilku lat (1949) generalny remont tej historycz nej kamienicy, m ający na celu całkow ite zabezpieczenie techniczne (przez wymianą stropów i innych części nadwątlonych) oraz adaptację na cele ekspozycji m u zealnej i przywrócenie do wyglądu z cza sów życia Matejki (przez usunięcie szeregu przeróbek Z. Hendla). W czasie prac re m ontowych odsłonięto trzy zabytkowe
stropy belkowane: w Sali Studiów na par terze z r. 1717, w Salonie Matejki i pokoju jego urodzin na I p., również z początku XVIII w. S ale pierwszego piętra odzyskały w p ełni swój w ygląd i urządzenie z cza
sów M atejki. Prace zostały przeprowa dzone pod kierunkiem dr Edwarda Łep- kowskiego, kustosza Domu M atejki i w e dług projektów mgr inż. Fr. Christa. Uroczyste otwarcie Domu nastąpiło w dniu 25 listopada 1953 r. w czasie Sesji M atej- kowskiej.
D o m p r z y ul . J ó z e f a 21 ( na
K a z i m i e r z u ) .
W r. 1953 rozpoczęto prace rekonstruk cyjne przy zabytkowej jednopiętrowej k a m ienicy narożnej, wzniesionej w stylu biedermeier w r. 1821. Budynek przezna czony jest na biura Centrali Handlowej Sprzętu Medycznego. Dokum entację opra cow ały Pracow nie K onserwacji Zabytków w Krakow ie (mgr Tadeusz Żychiewicz i dr inż. Stefan Swiszczowski). Kamienica odzyska drugie piętro od narożnika w e dług pierwotnego projektu oraz łamany dach krakowski. Ukończenie prac prze widziane jest w r. 1954.
P o l i c h r o m i a ś c i e n n a w n ę t r z a k a m i e n i c y p r z y ul. F l o r i a ń s k i e j 28.
Część apartamentu klasycystycznego
z pierwszej ćw ierci w. X IX (3 sale na I piętrze) została z inicjatyw y Powszechnej Spółdzielni Spożywców poddana gruntow nemu rem ontowi, w czasie którego do konano odkrycia i konserwacji polichromii ściennej klasycystycznej w jednej z sal, wykonanej w technice wapiennej. Na dekorację m alarską składają się dwa duże krajobrazy w otoczeniu boniowania, z któ rych jeden przedstawia scenę przy studni w okolicy Tivoli a drugi fantastyczny w idok nadmorski z ruinami na pierwszym planie (ryc. 52 i 53). Nad drzwiami znajdują
się m alow ane supraporty, naśladujące płaskorzeźby, przedstawiające grupy osób w strojach antycznych. Ozdoby sali do pełnia polichromia na suficie (rozeta oraz pas z w icią roślinną). Całość dekoracji utrzymana jest w tonacji ugrowo-um bro- w ej. Autor i dokładna data powstania polichrom ii nie są znane. W dwóch dal szych pokojach znajdują się skromne boa zerie nad kominkiem i między oknami, m ieszczące lustra oraz obrazy przedstaw ia jące pejzaże. Nadto w obu salach znajdują się supraporty m alow ane na płótnie o po dobnej tem atyce i pochodzące z tego sa m ego czasu co pozostała dekoracja. Prace przy freskach (w sali pierwszej) polegały na usunięciu późniejszych tynków, zabez pieczeniu za pomocą zastrzyków i m osięż nych gwoździ, odczyszczeniu i punktow a niu. Supraporty w sali drugiej i trzeciej poddane zostały prasowaniu, odczyszczeniu, punktowaniu i zabezpieczeniu werniksem . W szystkie sale otrzymają jednolite stylo w e w yposażenie (świeczniki, stoły i krzesła, dywany). Prace zostały w ykonane przez Pracow nię M alarstwa i Rzeźby P.K.Z. w Krakowie pod kierunkiem prof. M. Sło- neckiego. Lokal po całkowitym ukończe niu prac P.S.S. przeznaczyła na św ietlicę, czytelnię oraz klub Technika i R acjonali zatora. Należy podkreślić niezm iernie po zytyw ne stanowisko prezesa P.S.S. i Rady Nadzorczej do sprawy konserwacji tego lokalu, um ożliwiające osiągnięcie tak pięk nego wyniku.
R z e ź b y z XVI i XVII w. z O g r o j c a p r z y K o ś c i e l e B o ż e g o C i a ł a n a
K a z i m i e r z u .
Grupa Ogrojca złożona z drewnianych rzeźb przedstawiających Chrystusa, anioła i dwóch św iętych Ap., pochodząca z XVII w. oraz grupa kalw aryjska Matki Boskiej i św. Jana Ap. z XVI w. w ykazyw ały silne zniszczenie (częściowo spróchnienie) oraz przem alowanie a naw et ślady uszkodzeń na skutek pożaru. Konserwacja zaplano w ana jeszcze przez Konserwatora W oje w ódzkiego została starannie przeprowadzo na przez Pracow nię Malarstwa i Rzeźby P.K.Z. w Krakowie.
J. Lepiarczyk WOJEWÓDZTWO KRAKOWSKIE
Prace konserwatorskie w w ojew ódz tw ie krakowskim 1 w latach 1952—53 roz w ija ły się zasadniczo w dwóch kierunkach:
1 P or. sp raw ozd an ie za lata 1950—51 w nr 3/4 1951 ,,O chrony Z a b y tk ó w “ .
