Kazimierz Szafraniec
Decus Podlachiae - ozdoba Podlasia :
Sanktuarium Matki Boskiej
Leśniańskiej w trzechsetlecie
istnienia (1683-1983)
Collectanea Theologica 51/3, 5-39
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Collectanea Theologica 51(1981) fasc. III
o. KAZIMIERZ SZAFRANIEC OSPE, LEŚNA PODLASKA
DECUS PO D LA CH IA E — OZDOBA PO D LA SIA S a n k tu a riu m M atk i B oskiej L eśn iań sk iej
w trzech setlecie istn ien ia (1683— 1983)
Ż ycie re lig ijn e k r a ju u w id aczn iają jego sa n k tu a ria , zw łaszcza s a n k tu a ria m a ry jn e . P odlasie w ra m a c h p a ń stw a polskiego szczyci się od końca X V II w. sw oją „ozdobą” : cudow nym , p rzed ziw n y m obrazem M atk i Boskiej L eśn iań sk iej. W zw iązku z p rzy p a d a ją c y m w 1983 r. trzech setleciem s a n k tu a riu m tego o b razu zachodzi po trzeb a, żeby d zieje zw iązane z rocznicą p rzyp om n ieć i naśw ietlić.
L e ś n a
Podlasie — „O kopy K rzy żack ie” — m iasteczko
M iejscow ość L e ś n a 1 — od ok resu m ięd zy w ojen neg o zw ana P o d lask ą — położona n a d rze k ą K luk ó w k ą, w la ta c h trz y d z ie sty c h bieżącego stu lecia i w X IX w. zw an ą B iałką, d aw niej w śród m a ły ch jezior, na p ó łnocny zachód w odległości 15 k m od B iałej P o d laskiej, zaw dzięcza sw ą nazw ę o taczający m ją zew sząd lasom .
W w iekach śre d n ic h Pod lasie 2 stanow iło ziem ię graniczną, k tó ra oddzielała M azow sze od R usi G rodzieńskiej i B rzeskiej. N a jb a r dziej n a północ w y su n ię ty sk ra w e k daw nego, h isto ryczn eg o P o d la sia to D ow spuda pod A ugustow em , s ły n n a z zam ku Paców . G ra nica biegła aż po N iem iró w n a d B ugiem , p rze k ra cz a ją c tę rzek ę n a p o łu d n ie po ziem ię łu k o w sk ą i lu b elsk ą, po R adzy ń P od lask i i po P arczew .
H isto ry czn e P odlasie z n a jd u je się n a te re n ie N iziny P o d lask iej, k tó ra o b e jm u je W ysoczyznę K o ln eń sk ą otoczoną d olin am i N arw i i jej dopływ ów B ieb rzy i P isy, K o tlin ę B ieb rzańską będącą ro zle głym , zabagnionym obniżeniem , W ysoczyznę B ielską, ro zciętą na trz y części dolin am i rze k N arw i i N urca. Na w ysoczyznach pod la
1 B. G ó r n y , M onografia p o w ia tu bialskiego, B iała Podlaska 1939, 70; K. D o b r o w o l s k i , H istoria zja w ie n ia cudow nego obrazu N ajśw . M aryi
Panny na kam ien iu w y ry te g o , znalezionego p rze z pa ste rzó w r. 1683 na d rze w ie g ru szk o w y m w L eśn y, Jasna Góra Częstochowska 1844, 2.
2 P. A l e k s a n d r o w i c z , D iecezja siedlecka czyli podlaska (1818— 1968), Siedlce 1971, -55—64.
6 o . K A Z IM IE R Z S Z A F R A N I E C O S P E
skich p rz e trw a ły w iększe o bszary leśne, ja k Puszcza B iałow ieska i K nyszy ń sk a.
G ran ice a d m in istra c y jn e , p o lity czn e i etn iczn e P od lasia zm ie n iały się w ie lo k ro tn ie w ciągu k ilk u s e tle tn ie j jego histo rii.
G ranicę p o łudniow ą P o dlasia średniow iecznego sta n o w iły bagna d o liny W łodaw y, P iw o n ii i T yśm ienicy. W 1520 r. u tw orzono w o jew ództw o p odlaskie ze stolicą w D rohiczynie. W sk ład tego w o je w ództw a — zw anego w sk ró cie P o d lasiem — w chodziło daw ne, history czn e P odlasie i n ie k tó re ziem ie w schodniego M azow sza, zie m ia goniądzka oraz część ziem położonych n a p o łu d n ie od jeziora Necko, k ied y ś zam ieszkałych przez Jadźw ingów . J e s t to d ru g ie o k reśle n ie Podlasia. S ejm lu b elsk i z 1569 r. w cielił je z po w rotem do Polski, jak o jed n o z w ojew ództw p ro w in cji m ałopolskiej, k tó ra w te n sposób sięgała aż do A ugustow a.
W ojew ództw o podlaskie dzieliło się n a trz y ziem ie (pow iaty): ziem ia d ro h ick a o bejm ow ała p o łudniow e części w ojew ództw a; se j m iki i sądy grodzkie o d b y w ały się w D rohiczynie. Części w schod nie o bejm ow ała ziem ia m ieln ick a ze stolicą w M ielniku. N ajw iększa na P o d lasiu b y ła ziem ia bielska, k tó ra obejm ow ała jego północną część z m iasteczk am i: B ielsk, N arew , O rla, K leszczele, Boćki, B rań sk , S u raż, B iały sto k , T ykocin, K n y sz y n , G oniądz, Choroszcz, Jasio n ó w k a, R a jg ró d i A ugustów .
T rzecie te ry to ria ln e o k reśle n ie P o d lasia — od m ien n e od d w u poprzednich — wzięło p o czątek z utw orzo n eg o w 1816 r. w ojew ódz tw a podlaskiego i d iecezji jan o w sk iej, czyli podlaskiej, p o w stałej w 1818 r. To P o d lasie o b e jm u je część w ojew ództw a lubelskiego, część w arszaw skiego i część białostockiego. N ależą do niego m ia sta: K ock, Ł uków , Siedlce, W ęgrów , N u r, C zyżew i W ysokie M a zowieckie.
P od w zględem p o lity czn y m L eśn a dzieliła losy Pod lasia i w okresie X V II i X V III w. n ależała do K o ro n y w pow iecie m ie l nickim , w ojew ództw ie podlaskim . Po trz e cim rozbiorze zn alazła się pod p an o w an iem A u strii w G alicji Z achodniej, w c y rk u le bialskim . W 1809 r. c y rk u ł b ialsk i w szedł w sk ład K sięstw a W arszaw skiego, w d e p a rtam e n c ie siedleckim . W 1815 r. L eśn a p rzy n a leż a ła do K ró lestw a K ongresow ego pod b e rłe m cara, w obw odzie b ialskim , w w ojew ó dztw ie podlaskim , k tó re m iało sw ą sto licę w S iedlcach. W początku 1837 r. nazw ę obw ód zm ieniono n a pow iat, a nazw ę w ojew ództw o n a g u b e rn ię podlaską, k tó ra u k azem ca rsk im z 9 sie r p n ia 1844 r. została zniesiona i w łączona do g u b e rn i lu b elsk ie j. G u b e rn ię siedlecką p rzyw rócono 4 g ru d n ia 1866 r., a n a p o czątku 1867 r. du ży po w iat b ialsk i podzielono w celach ru sy fik a c y jn y c h n a dw a: p o łu d n io w y — b ialsk i z siedzibą w B iałej P o d lask iej, do k tó reg o należała L eśna, i p ó łnocny ■— k o n sta n ty n o w sk i z siedzibą w Ja n o w ie P odlaskim . W 1913 r. dla spotęgow ania ru sy fik a c ji
utw orzono g u b e rn ię ch ełm sk ą z pow iatów n ad bużań skich, w y o d ręb nio n ych z g u b e rn i lu b elsk iej i siedleckiej. Tę o sta tn ią znow u znie siono. C ały p o w iat b ialsk i — w gran icach, ja k ie m iał w okresie Polski m ięd zy w o jen n ej — w szedł do g u b e rn i chełm skiej.
W s ie rp n iu 1915 r. L eśn ą zajęli N iem cy. T r a k ta t b rzesk i z 9 lu tego 1917 r. cały p o w iat bialski, leżący n a w schód od linii: M ielnik, S a rn ak i, M iędzyrzec P odlaski, R ad zyń P o d lask i p rzezn aczał dla m a jąc e j pow stać U k ra in y . W ojska polskie 31 g ru d n ia 1918 r. w y rz u ciły z te re n u p o w iatu bialskiego w o jsk a n iem ieckie poza rzek ę Bug. W p a ź d zie rn ik u 1939 r. w L eśn ej ob jęli w ładzę N iem cy, od k tó ry c h osw obodzili ludność polską żo łnierze rad zieccy w o sta tn ią n ie dzielę lipca 1944 r.
P od w zględem kościeln y m P o d lasie należało do rz y m sk o k a to lickiego b isk u p stw a w łodzim ierskiego, założonego w e W łodzim ierzu przez K azim ierza W ielkiego w 1349 r., potw ierdzonego k anonicznie w 1375 r. P apież M arcin V b u llą z 19 g ru d n ia 1425 r., za zgodą księcia W itolda, w ok resie rząd ów b isk up a A n d rz e ja Sław ki, z po w odu częsty ch n ap adó w ta ta rs k ic h przen ió sł stolicę b isk u p stw a do Ł u ck a i od tąd zaczęło nazyw ać się łuckim . Od soboru florenckiego n azy w an o je po łacin ie Luceoriensis w celu odróżnienia od w ło skiego b isk u p stw a luceńskiego. B isku p i łu ccy ty tu ło w a li się tak że b isk u p am i brzeskim i. B iskupstw o należało zrazu do m etro polii lw ow skiej, później — do g n ieźn ieńskiej. W 1645 r. bp łu ck i J a n Łosow icz zam ien ił w ieś P o rch ó w na m iasto i n azw ał je od swego im ien ia Jan o w em ; stało się ono rez y d e n c ją bisk u p ó w łuckich. Do trzecieg o ro zb io ru P o lsk i b isk u p stw o łu ckie obejm ow ało całe ów czesne w ojew ództw a: w ołyńskie, b rzesk o -litew sk ie, podlaskie i b r a cia w sk ie o raz , dużą część Rusi. W 1807 r. części d iecezji łuck iej leżące n a p ra w y m b rze g u W isły zo stały przez P iu sa V II p rz y łą czone in perpetuum , do d iecezji lu b elsk ie j, w zw iązku z czym L e ś n a w eszła w sk ład te j diecezji. K ie d y P iu s V II b u llą E x im posita
nobis z 30 V I 1818 r. u tw o rzy ł z części d iecezji lu b elsk iej diecezję
podlaską, czyli jan o w ską, L eśn a zn alazła się n a je j te re n ie . R ząd ro sy jsk i u k azem ca rsk im z 22 m a ja 1867 r. skasow ał diecezję pod lask ą i p rzy łączy ł ją do lu b elsk iej, co k anonicznie p rzep ro w ad ził dopiero papież Leon X III w 1889 r. B e n e d y k t X V w r. 1918 p rz y w rócił d iecezję podlaską, czyli jan o w sk ą. P iu s X I przeniósł stolicę bisk u p ią z Ja n o w a P odlaskiego do Siedlec, a w k o n s ty tu c ji apo sto lsk iej V ix d u m Poloniae u n ita s z 28 X 1925 r., n a d a ją c ej now e g ran ic e te r y to ria ln e diecezjom w Polsce, diecezja podlaska, czyli jan o w sk a o trzy m ała nazw ę siedleckiej, czyli podlaskiej.
T e re n y P o dlasia w śred niow ieczu kolonizow ali od zachodu P o lacy, od w schodu — R usini, ostateczn ie z d o m in a n tą p olityczn ą i k u ltu ra ln ą żyw iołu polskiego. Jaćw ież nie m oże tu być b ra n a
O. K A Z IM IE R Z S Z A F R A N I E C O S P E
w rach u b ę, poniew aż je j siedziby b y ły sku pio ne n a d głów ną osią rzeczną Suw alszczyzny: C zarn ą H ańczą 3.
N a p o d staw ie b a d a ń h isto ry czn o -lin g w isty czn y ch zw rócono u w a gę, że Jaćw ież n ie stan o w iła m o n o litu organizacy jn eg o, a składała się z szereg u p lem io n o ró żn y ch nazw ach. P to le m eu sz z A lek sandrii, g eograf z II w. n aszej ery , n azw ał ich: Sudow ie; k ra j, k tó r y zam ieszkiw ali, ok reślan o z łacińska: Sudow ia. Jaćw in g o w ie — to te rm in ru sk i. N a d ru g ą połow ę X III w. p rz y jm u je się sta n liczebny Jad źw in g ó w n a około 50 000 osób. N a s k u te k w alk z P o lak am i, R u sin am i i K rz y ż ak a m i w y g in ęli p raw ie doszczętnie. Ci, k tó ry c h oszczędził m iecz krzy żack i, zostali p rzesied len i w głąb P ru s do S am bii w okolice dzisiejszego P asłęk a, in n i p rze d o stali się n a zie m ie sąsiadów ; m iędzy in n y m i wódz S k u rd o w y p ro w adził sw oich ludzi na L itw ę, a S k u m a n d p rze d o stał się n a R uś. U k ładem m el- m eńskim z 1422 r. o stateczn ie ziem ie p o jaćw ieskie zostały podzie lone pom iędzy Z akon i W ielkie K sięstw o L itew skie.
T e re n z a ję ty obecnie p rzez kościół leśn ia ń sk i o taczały — na pew no w X V II w. — „W ały L e śn ia ń sk ie ”, z a m k n ięte fosą, zespolo ne z fo rty fik a c ja m i m u ro w an y m i. W ały te nazyw an o ta k ż e „O ko pam i K rz y ż ac k im i”, ja k ró w n ież „O siedlem Ja ćw in g o w sk im ” .
R esztk i m u ru obronnego o taczają po dziś dzień dziedziniec koś cieln y od s tro n y w schodniej, z zach ow an y m i ślad am i szczelinow ym i i kluczow ym i. M ur te n założony sy m etry czn ie, półkoliście na ze w n ą trz w y g ię tą lin ią m u ru części środ k ow ej, k ró tk im i odcinkam i p ro sty m i przech o d zi w lin ię esow ato w y g iętą. Są to n ik łe ślady zam ku obronnego, k tó ry w czasie w o je n X V II w. u leg ł zniszczeniu.
P am ięć o K rz y ż ak a c h w L eśn ej trw a ła w y raziście jeszcze w ro k u 1761 4. Być m oże ich p o b y t tu ta j w iązał się z w y p ra w a m i pod B rześć L itew sk i w la ta c h 1379 i 1380.
Jadźw ingow ie, o ile w ogóle p rze b y w ali w L eśnej, to albo w c h a ra k te rz e p rzesiedleńców , p rzy p ro w ad zo n y ch tu przez K rz y żaków, albo jak o ocaleni z k rw aw eg o pog ro m u w 1283 r., szukając sch ro n ien ia z dala od zag rab ion ej ojczyzny.
L eśna pojaw iła się w d zie jac h jak o w ieś niew ielka, p ry w a tn a w łasność A dam a F ran ciszk a W a rsz y c k ie g o 5, w ojew odzica m azo w ieckiego, od k tó reg o ją odziedziczył P a w e ł K azim ierz M ichałow -8 I. H a l i c k a , N a zw y m ie jsc o w e śro d k o w ej i zach odn iej B iało sto cczy
zn y, dzierżaw cze, patron im iczn e i rodzinn e, W arszawa 1976, 10.
4 V isita tio gen eralis decanatus Jan ovien sis p e r A. M. W ęgierski, canoni
cum B restensem , m ense iunio, anno D om ini 1761, A rchiw um D iecezjalne
w Siedlcach, A k ta D aw ne (dalej skrót: ADSD) sygn 136 D k. 161.
5 Erectio ecclesiae parochialis L esnensis in p a la tin a tu P odlachiensi, d i
stric tu M ielnicensi, dioecesi ve ro L uceorien si anno D om ini 1965 die 26 m ensis sep tem b ris ja c ta . A cta consistorii Jan oviensis dioecesis L uceorien sis et B re- sten sis sub regim in e Francisai P ra żm o w sk i episcopi L uceorien sis et B rest en sis in anno 1700— 1701, ADSD sygn 39 D k. 58-65-vo.
S A N K T U A R IU M M A T K I B O S K I E J L E S N I A N S K I E J 9
ski, sk a rb n ik orszański; te n w 1688 r. n a d a ł L eśn ą jak o uposażenie u fu n d o w an em u przez siebie leśn ia ń sk ie m u kościołow i p a ra fia ln em u . Od la t d w u d ziesty ch po osiem dziesiąte X V III w. L eśn a cieszyła się p rzy w ile ja m i m ia sta 6, k tó re jej n a d a ł A u g u st II k ró l polski: m iała sw oją rad ę m iejsk ą, m iała sw oje d n i targ ow e: poniedziałki, śro d y i piątk i. W 1720 r. w y stę p u je B a rtło m ie j K ra su sk i jak o r a d n y le- śniań sk i consul L esnanensis; w r. 1729 jak o o b y w a te l L eśnej —
civis L esnae — Józef O rłow ski; w r. 1775 godność b u rm is trz a leś-
niańskiego p iastow ał W ojciech S yroczyński, proconsul civ ita tis L e
snanensis. Z now u jak o w ieś w y stę p u je L eśn a 28 sty cznia 1787 r.
i w la ta c h n astęp n y ch .
W w iek u X IX i X X aż do o d zyskania niepodległości L eśn a b yła gm iną; w o kresie m ięd zy w o jen n y m n ależała do g m iny W itu lin , z ty m że je j siedziba m ieściła się w L eśn ej P o d lask iej. Od ro k u 1975, po reo rg an izacji a d m in istra c y jn e j p ań stw a, je s t znow u gm iną.
S ta n liczebny m ieszkańców L eśn ej w X V III w. w ynosił około 120 osób: w r. 1827 — 113 w 17 d o m a c h 7; w r. 1932 ■— 385; w r. 1949 — 297; w r. 1980 — 724 osoby.
S e m in a riu m nau czy cielsk ie im . B rzezińskiego, u tw o rzo n e w L e śnej w 1919 r., istn iało do 1937 r.; szkoła pow szechna III stopnia liczyła w r. 1938 423 dzieci; po 1 sie rp n ia tego ro k u utw orzono w L eśnej — trz e ci w Polsce — zak ład dla n iep o p ra w n y c h p rz e stępców , k tó ry fu n k cjo n o w ał do w y b u c h u II w o jn y św iatow ej.
W okresie p o w o jenny m — s ta n ze sty czn ia 1980 r. — otw orzono w L eśnej: d w u le tn ią Zasadniczą Szkołę Rolniczą, pięcio letnie Tech n ik u m O chrony R oślin, trz e c h le tn ie T ech n ik u m Rolnicze, trz e c h le tn ie T ech n ik u m H odow lane, ja k ró w n ież g m in n ą szkołę zbiorczą; dzięki ta k ie m u sk u p ie n iu je d n o ste k ośw iato w y ch L eśna s ta ła się ja k b y m iasteczk iem szkolnym .
C u d o w n y o b r a z
Treść i technika — zjaw ienie i zdobnictwo — koronacja L eśna zaw dzięcza w ejście n a w idow nię dziejow ą cudow nem u obrazow i M atk i B oskiej L eśn iań sk iej.
O braz te n p rze d staw ia N ajśw . M ary ję P a n n ę o bejm u jącą D zie 6 W połow ie X IX w. dwa przyw ileje w ystaw ione dla Leśnej przez A u- g u s t a II króla polskiego: jeden w ynoszący ją do rzędu m iast i drugi ze zw alający na jarm arki „w iecznym i czasy” znajdow ały się w archiw um m iej scowym K. D o b r o w o l s k i , dz. cyt., 2; L ib er copu latorum stan te posses
sione A n drea F abiański anno D om ini 1716, 1716—1728, Archiw um Parafialne
w Leśnej Podlaskiej (dalej skrót: APL) sygn 1 k. 46; L iber bap tiza to ru m
ecclesiae parochialis in Leśna, 1728—1737, A rchiw um OO. P aulinów na Ja
snej Górze w C zęstochow ie (dalej skrót: AJG) sygn 501 s. 3; L ib er b a p tiza
to ru m in ecclesia Lesnanensi, 1763—1879, A PL sygn 3 k. 23-vo. 32.
7 A. E z ą ż e w s k i , Leśna, w: S ło w n ik geograficzn y K ró le stw a Polskiego
10 O. K A Z IM IE R Z S Z A F R A N I E C O S P E
cię Jezu s p raw y m ram ien iem . D ziecię Je zu s p ra w ą rąc z k ą o b ejm u je książkę, a lew ą m a w zniesioną k u górze w geście nauczania. M adon n a u sta w io n a fro n ta ln ie w połow ie sto jącej postaci trz y m a n a lew ej dłoni o tw a rtą książkę, na k tó re j w sp iera się z ro z p o sta rty m i sk rz y d łam i gołębica, sym bol D ucha Św iętego. P o stać N ajśw . M ary i P a n n y je s t odziana su k n ią, k tó rą opina k o łn ierz z asłan iający całkow icie szyję. S zeroki k o łn ie rz su k n i D ziecięcia n ie osłania m u szyi. W i doczne ręk aw y : p ra w e j rę k i D ziecięcia Je zu s i lew ej rę k i M adonny są obcisłe i sięg ają n a d g a rstk a. P o stać N ajśw . P a n n y o k ry w a płaszcz sp a d ają cy z głow y, o słaniający część czoła, ram io n a i p iersi; płaszcz te n zw isa poprzez lew y łokieć, a p ra w ą rę k ę o k ry w a całą, k tó re j je d y n ie dłoń w y sta je poprzez otw ór z fałdów . Dziecię Je zu s stoi lekko zw rócone w stro n ę N ajśw . M atki, o b jęte fałd am i J e j płaszcza i ram ien iem . G łow y N ajśw . P a n n y i D ziecięcia są n a k ry te ko łp a kam i.
R y su n ek tw a rz y M adonny, p ro sty w kom pozycji, m ożna ok re ślić w od czy tan iu jako u śm iech z nieba. T reść teologiczną obrazu w y raża stw ierd zen ie, że N ajśw . M a ry ja P a n n a , Boża R odzicielka, M atka S y n a Ojca, tego S yna, przez k tó reg o Bóg O jciec objaw ił się św ia tu i św iat odkupił, o trzy m ała od Boga przed ziw n ą godność i szczególne posłannictw o, k tó re p ozn ajem y ty lk o n a s k u te k o bja w ie n ia w św ietle łask i D ucha Św iętego.
O braz leśn iań sk i p rzy n a leż y do ty p u ikonograficznego, k tó re m u n a im ię: M atk a B oska Ś w iętodueka.
P o d w zględem tech n iczn y m je s t to p łaskorzeźba w k am ien iu d ro b n o zia rn isty m o odcieniu czerw onaw ym , rzeźba w y puk ła, k tó re j p o w ierzch n ia została w ygładzona bezpośrednio; płaszczyzny obro bione d łu te m są szo rstkie: n ie zostały w ygładzone. O braz posiada n a stę p u ją c e w y m iary : szerokość 29,3 cm; w ysokość 31,4 cm; g ru bość 4,6 cm, w aży 9,5 kg.
Podczas b ad an ia rzeczoznaw ców w czerw cu 1926 r. p łaskorzeźba b y ła p o k ry ta polichrom ią olejn ą z dom ieszką w osku, pochodzenia n iez b y t daw nego. W zag łęb ien iach zn ajd o w ały się ślad y n ie w y k lu czające, że u p rzedn io istn iała polich ro m ia starsza.
Na otoku, czyli o b ram o w an iu z n a jd u je się dziew ięć m alow any ch głów ek aniołków , k tó ry c h k o lo ry t je s t o d m ien n y od całości. N asu w a się przypuszczenie, że je s t to p o lich ro m ia daw n iejsza: jej cha r a k te r w sk azu je n a w iek X V III 8.
O braz M atki B oskiej L eśn iań sk iej nosi c h a ra k te r dzieła sztu k i ludow ej; pochodzi z X V II w. W obrazie nie w idać ślad u w pływ ów
8 A k ta d otyczące obrazu M atki B oskiej L eśn iań skiej, X V III—1933, AJG sygn 2077 s.. 23.
S A N K T U A R IU M M A T K I B O S K I E J L E Ś N IA Ń S K I E J 11
sz tu k i nielu d ow ej: n ajpraw d o p o d o b n iej je s t tw o rem in d y w id u al n y m z te re n u P odlasia.
O braz został p o d d any k o n serw acji w lecie 1927 r., k tó rą p rz e pro w ad ził w W arszaw ie J a n R utkow ski.
W y d arzen iem zaw iązującym istn ie n ie i zarazem ognisk u jący m życie s a n k tu a riu m leśn iań skieg o stało się z jaw ien ie cudow nego o b raz u N ajśw . M ary i P a n n y w p o łu d n ie w niedzielę 26 w rześnia
1683 r.
D w óch chłopców pasących bydło: A le k san d e r S talm aszu k i M i ro n M ak aru k , jed e n i d ru g i ze w si L eśna, zobaczyło n a drzew ie gru szy , ro sn ącej w gęstw in ie k rzew ó w n a te re n ie „O kopów L eś- n ia ń sk ic h ” jaśn ie ją c y p ro m ien iam i i p rzed ziw n ie p ięk n y obraz N ajśw . M ary i P an n y .
Św ieżością przeżycia tch n ie zeznanie M irona M ak aruka, k tó re złożył jako 2 6-letn i m ężczyzna p rze d k o m isją b isk u p ią w kościele leśn iań sk im 24 p aźd ziern ik a 1699 r. Oto te k s t dokum entu.
„P asąc bydło, gdy ju ż p o łu d n ie n astąp iło , do dom u bydło na czas przyp ęd ził; p o tem szu k ając po obiedzie ciołka w ty c h w ałach, gdzie było dosyć g ęstw iny , obaczyłem o b raz p ięk ny, ja sn y n a g ru szce; gdzie stra c h e m z d ję ty zostaw szy, pobiegłem do sąsiadów , da ją c znać o ty m obrazie, bom w idział i jasność; więc gdy się ludzie ze w si zeszli i tem u się obrazow i dziw ow ali, n ie ja k i D aniło z tejże w si chciał te n obraz z g ru sz k i zdjąć. Z g ru szk i spadł; i po d ru g i raz odw ażył się, a le i po w tó ry raz spad ł z tegoż drzew a, i po trz e c i raz tegoż dokazać chciał, ale po trz e c i ra z sp adł z gruszki. P o te m za d a n iem znać, p rz y b y ł p a n Zabłocki, p o d staro ści z B ordziłów k i i pom o dliw szy się n a książkach, obraz zd jął z gruszki, k tó ry o b raz zaraz ow ą jasność sw oją i piękność stra c ił; k tó re g o w ziąw szy, w stą p ił tu do b ra ta m ego i te n obraz n a sto le u niego położył, k tó ry b y ł w il gotny, jak o b y pocący się, aż na stole zn aki p o tu by ły ; s ta m tą d go w ziąw szy, zaniósł do B ukow ie do dw oru, a k ied y te n obraz b ra ł pa n Zabłocki, b y łem p rz y tym ; m iałem n aten czas la t dziesięć i, co tu opisuję o ty m św ięty m obrazie, w szystko — p ra w d a ”.
A n n a D om ańska, ongiś żona K azim ierza M ichałow skiego, dzie dzica L eśnej, zeznała m iędzy in n y m i, że „ob raz N ajśw . P a n n y po cił się i k ro p le też b y ły n a oczach; w idziało to w ielu lu d z i” 9.
Z jaw isko pocenia się (płaczu) trw a ło poprzez tr z y la ta , tj. aż do um ieszczenia o brazu w kościele d la niego w ybudow anym .
9 Ingrossatio m iracu loru m B eatissim ae V irgin is M ariae Lesnanensis. L i
ber 2-dus actorum consistorii Jan oviensis dioecesis L uceoriensis et B resten - s is sub auspiciis dom in i in P rażm ow P ra żm o w sk i episcopi L uceorien sis et B resten sis in annis 1700 et 1701 conscriptus, ADSD sygn 40 D k . 63-VO-64.
12 O. K A Z IM IE R Z S Z A F R A N I E C O S P E
W zja w ie n iu się o b razu u d e rz a ła jego jasność i piękno, czem u w zdobnictw ie odpow iadały k le jn o ty oraz p ro m ien ie i gw iazdy.
W edług opisu z 1723 r. ob raz cu dow ny p o k ry w ało z p rzo d u szkło gru b e, ow alne, nieco w y p u k łe, o p raw n e w sre b rn ą , m ocną ram ę; z boków — dość gru b a, sre b rn a blach a z w y ry ty m n a n iej dniem z jaw ien ia oraz a p ro b a ty duchow nej w jęz y k u ła c iń s k im .10 Do tej sre b rn e j k o p e rty i obręczy o b ejm u jącej k a m ie ń było przy m o cow a ne u góry podłużne, sre b rn e ogniwo, z k tó reg o zw isał obraz w oł ta rz u n a h ak u um ocow anym w p n iu g ruszy. W koło otaczało obraz dw anaście dużych p ro m ien i sre b rn y c h , złoconych, zdobnych gw ia zdam i. P ro m ie n ie te b y ły dość g ru b e i szerokie, przeszło łokciow ej długości, osadzone n a s re b rn e j, złoconej obręczy, otaczającej obraz z bliska. P od p ro m ien iam i u dołu rozp o ścierał się w ielk i księżyc sre b rn y , fo rm y p odłużnej, ja k b y w pierw szej sw ej k w ad rze, sięga jąc y ro g am i z obu stro n odległych k o ń czyn p ro m ien i słonecznych, idących od obrazu, n a d k tó ry m w id n iały dw a w ielkie serca z ko ro n ą s re b rn ą w śród prom ien i; z boków dw a duże a n io ły ze sre b ra , złocone ja k b y p o d trz y m y w a ły obraz św ięty.
N ieziem skie p iękno zjaw ionego o b razu m iały u w y d a tn ia ć su k ie n k i i k o ro n y. S u k ien k a sp raw io n a p rze z A n n ę R adziw iłłow ą, k a n c le rz y n ę W XL, b y ła g ru b a, szczerozłota, ozdobiona 155 d iam e n tam i, 291 ru b in a m i, 59 szm aragdam i. In n a su k ien k a b y ła „suto zło c is ta ”, wokoło zdobna p erłam i. K o ro n y ofiaro w ał w 1716 r. książę K a ro l S ta n isław R adziw iłł, k a n c le rz W XL. K oro na n a głow ie N ajśw . M ary i P a n n y , złota, b y ła sadzona 24 w iększym i d iam en tam i i 121 m n iejszy m i; k orona n a głow ie D ziecięcia Jezu s, złota, była sadzona 12 w iększym i d iam e n ta m i i 24 m n iejszy m i. K o ron y te b y ły p rzy tw ie rd z o n e do dw óch in n y ch k oro n b ogatych, ozdobionych szlach etn y m i kam ien iam i.
O becnie — ro k 1980 — cu d o w n y obraz zdobi su k ie n k a ze sre b ra k utego, grubo złocona, z p ięk n y m i, tłoczonym i w ian k am i dookoła, w y gięta stosow nie do sam ego obrazu, zam k n ięta w ra z z obrazem w m osiężnym o b ram ow aniu b ę b e n k o w y m .11 Całość je s t p rz y tw ie r dzona do ra m y d rew n ia n e j, sporządzonej i w y ko n an ej w 1919 r. przez rzeźb iarza A ndruszkiew icza, sta ra n ie m i pod k ieru n k iem o. A u g u sty n a Jęd rz e jc z y k a . S u k ien k ę i k o ro n y w ed ług p ro je k tu p rof. M ieczysław a K o ta rb iń sk ie g o w y k o n ała firm a W. G o n tarczy k a V/ W arszaw ie w 1927 r.
M otyw pro m ien i i gw iazd sta le w y stęp o w ał w zdobieniu cudow -10 J. P r u s z k o w s k i (pseud. P. J. K. Podlasiak), H istoria zjaw ion ego
i cudow nego obrazu M atki B oskiej oraz kościoła i p ro b o stw a w L eśn y na Podlasiu zabran ego na w łasność p raw osław ia, ze źró d e ł u rzęd o w ych au ten tyczn ych , K raków 1397, 51.
S A N K T U A R IU M M A T K I B O S K I E J L E Ś N IA Ń S K I E J 13
nego obrazu jak o g en ety czn ie zw iązany z jego p o c h o d z e n ie m 12. K iedy sa n k tu a riu m zm uszano ze w zględu n a „ p o trzeb y k ra jo w e ” w ydaw ać n a w e t ze sk a rb c a kościelnego sre b ro i złoto, to i w ów czas od tego m o ty w u nie odstąpiono, zastęp u jąc szlach etn y k ruszec szkłem , jak n a p rz y k ła d w 1817 r., w k tó ry m w okół obrazu zn ajd o w ały się p ro m ien ie szklan e w ró żn y ch kolorach, a n a d o b razem —■ k o ro n a szklana.
W dow ód szczególnej czci cu d ow n y obraz, za zgodą K a p itu ły W aty k ań sk iej, został uroczyście k o ro n o w a n y 13. O brzęd u dokonali w spólnie ks. k a rd . S te fa n W yszyński i bp podlaski Ig nacy S w irsk i w d n iu 18 sie rp n ia 1963 r. W uro czy sto ści w zięło ud ział — oprócz w spółk oro n ato ró w — 12 biskupów , liczne grono d u cho w ieństw a i rzesze w iern y ch , k tó rz y w y p e łn ili dziedziniec kościelny, plac p rze d ty m dziedzińcem o raz p rz e s trz e ń aż po c m e n tarz g rzebaln y: liczono ich około 150 tysięcy. S um ę p o n ty fik a ln ą celeb ro w ał bp Czesław F alkow ski, o rd y n ariu sz łom żyński.
C udow ny ob raz M atki B oskiej L e śn ia ń sk iej stan o w i w łasność kościelną d iecezji siedleck iej, czyli p o d lask iej, p ozo staje pod szcze gólną opieką b isk u p a podlaskiego i ja k o ta k i został po w ierzo ny p ie czy p au lin ó w w r. 1727, ja k ró w n ież p o n o w nie w 1927 r . 14
12 W ystępow anie prom ieni i gw iazd w zdobieniu obrazu poświadczają na przestrzeni XVIII i X IX w. inw entarze kościelne. W 1838 roku na cudow nym obrazie znajdowała się sukienka srebrna, pozłacana, przyozdobiona róż nymi kam ieniam i, wokoło prom ieniam i w ielkim i otoczona i pozłacana. W 1864 r. w ołtarzu w ielkim znajdował się obraz Bogarodzicy, w sparty na dwurożnym księżycu, otoczony prom ieniam i srebrnymi, pozłacanym i. A k ta
parafii Leśna. A k ta k o n systo rza generalnego d ie c e zji lu belsk iej, tom I: 1810— 1879, A DSB (B oznacza Akta Bieżące) sygn. L. IV. 2. I. k. 26. k. 32; In w e n ta rz kla szto ru L eśn iań skiego X X . P aulinów , 1817, A rchiw um D iecezjal
ne w Lublinie, A k ta ko n systo rza podlaskiego sygn IV b. nr 5. Prom ienie w o kół obrazu zdobiły go po lata sześćdziesiąte X X w.
13 E. B a r b a s i e w i c z , K oronacja łaskam i słynącego obrazu M atki B o
sk ie j w L eśn ej, W iadomości D iecezjalne Podlaskie 33 (1964) nr 7—8, 169—
177; P. A l e k s a n d r o w i c z , dz. cyt., 328—331, podaje opis koronacji za B a r b a s i e w i c z e m . Stan liczebny w iernych podczas uroczystości korona cyjnych podaje K sięga p a m ią tk o w a k la szto ru leśniańskiego, APL sygn 104.
14 O cudownym obrazie jako o kościelnej w łasności diecezji podlaskiej orzeka U m ow a w sp ra w ie obrazu M atki B o sk iej L eśn iań skiej, datowana w Leśnej 25 w rześnia 1927 r., podpisana przez Henryka P r z e ź d z i e c k i e - g o, bpa podlaskiego i przez Piotra M a r k i e w i c z a , przeora generalnego paulinów. A kta dotyczące kla szto ru pau lin ów w Leśn ej P odlaskiej (dalej skrót: Akta LP), 1919— 1937, AJG sygn 2197 s. 239; tekst tej um ow y znaj duje się rów nież w A ktach Kurii D iecezjalnej Podlaskiej. Parafia Leśna,
1917—1937, ADSB sygn L. IV. 2. II; cudowny obraz pow ierzył pieczy pauli
nów bp Henryk P r z e ź d z i e c k i dekretem datowanym w Leśnej 26 w rze śnia 1927 r. Jest to dyplom pergam inow y szer. 436 mm, w ys. 187 mm, AJG dypl perg sygn 221. Odpisy m aszynow e tego dekretu pisane fracta pagina po łacinie i po polsku: Akta LP. AJG sygn 2197 s. 241·—243; A k ta p arafii
14 O. K A Z IM IE R Z S Z A F R A N IE C O S P E
S a n k t u a r i u m
K ościół pierw otny — proces kanoniczny — kaplica i kościół W przeciąg u n iesp ełn a dw u d ziestu la t L eśna sta ła się s a n k tu a riu m w ścisłym zn aczeniu tego słowa. 15
Dziedzic L eśn ej P a w e ł K azim ierz n a M ichałow ie M ichałow ski, s k a rb n ik o rszański, w zniósł w 1686 r. w „O kopach L e śn ia ń sk ich ” kościół d re w n ia n y pod w ezw an iem N ajśw . M ary i P a n n y i św. św. P io tra i P a w ła a p o s to łó w ie. C udow ny obraz um ieszczono w w iel kim o łtarzu . W 1688 r. nosząc się z zam iarem u tw o rze n ia p a ra fii uposażył kościół d o bram i sw ym i L eśn ą i K lukow szczyzną. W 1722 r. bp S te fa n B ogusław R u p n iew sk i eryg o w ał w kościele leśn iań sk im o łta rz różańcow y N ajsłodszych Im ion Je zu sa i M a r y i;17 z opisu e re k cji zdaje się w ynikać, że kościół d re w n ia n y pozostaw ał w ted y jesz cze n a sw oim m iejscu, tzn. n a te re n ie obecnego w ielkiego kościoła m urow anego. Ze w zględu n a budow ę tego kościoła przeniesiono kościół d re w n ia n y n a c m e n tarz g rze b a ln y św. Rocha, leżący na w p ro st po d ru g iej s tro n ie drogi, gdzie obecnie — ro k 1980 ■— m ieści się O śro dek Z drow ia. T am nosił w ezw anie św. Rocha i św . św. F a biana i S eb astian a. Istn ia ł jeszcze w 1761 r. 18
Ks. P a w e ł F ra n cisz ek Ja n ic k i, p ierw sz y proboszcz leśniański, spow odow ał sw ym i u siln y m i s ta ra n ia m i u tw o rze n ie p rzez b p a F r a n ciszka Prażm ow skiego 19 sp ecjaln ej kom isji, k tó ra m ia ła za zadanie zbadać pochodzenie cudow nego obrazu, ja k rów n ież cuda i łaski o trz y m an e za p rzy c z y n ą M atk i B oskiej L eśn iań sk iej.
P o u p rze d n im ogłoszeniu kom isja w składzie: 5 p rała tó w , 5 teo logów, 1 d o k to r filozofii, 1 lek arz, 1 pisarz, w szczęła sw e postępo 15 Nazw ą sanktuarium oznaczamy kościół lub budowlą sakralną przezna czoną do publicznego spraw ow ania kultu Bożego, które stały się d la w ier nych celem pielgrzym ek dla uproszenia łask lub dla w yw iązan ia się ze zło żonych ślubów . Specjalne nabożeństw o tego rodzaju powoduje wśród w ier nych np. św ięty w izerunek, św ięte relik w ie, cud tam dokonany przez Boga, specjalny odpust, który tam można uzyskać.
18 „Exaedificatam et extructam sub titulo et patrocinio G loriosissim ae V irginis Mariae et sanctorum Petri et P au li”, E rectio ecclesiae parochialis
Lesnensis, jw. ADSD s.ygn 39 D k. 58-65-vo.
17 „Leśnanensis ecclesia parochialis lignea. Ibidem capella m urata ad quam im ago B eatissim ae V irginis Mariae m iraculis clara et iam authoritate ordinaria pro m iraculosa recognita et approbata est transportata. Ibidem ec clesia m urata pro parochiali edificri caepta”. Ordo ecclesiarum parochialium
in dioecesi B resten si ex isten tiu m . D ecanatus Jan oviensis, ADSD sygn 58 k.
76. 97.
18 V isita tio generalis decanatus Jan oviensis p er A . M. W ęgierski, dokum .
cyt.
18 Biskup łucki i brzeski w latach 1697— 1701, zm arły 5 VI 1701 w Jano w ie i tam pochowany. — J. K o r y t k o w s k i , P rałaci i kan on icy m etropo
S A N K T U A R IU M M A T K I B O S K I E J L E fiN IA Ń S K I E J 15
w anie w kościele leśn iań sk im 24 p a ź d zie rn ik a 1699 r . 20 Ci ze św iad ków, k tó rz y nie m ogli staw ić się osobiście, n ad sy łali zeznan ia n a piśm ie. S p raw o zd an ie z przeb ieg u p rzep ro w ad zo n eg o dochodzenia kom isarze p rzesłali do k o n sy sto rza biskupiego, gdzie rzecz została p rzeb ad an a w try b ie sądow ym , po czym b isk u p w y d a ł d e k re t k o ń cowy, d a to w a n y w Jan o w ie 24 listo p ad a 1700 r., z a tw ie rd z a jąc y obraz M atki B oskiej L eśn iań sk iej jak o cudow ny: cudow nie z n ale ziony, łask am i i cudam i słynący.
K aplicę m u ro w an ą budow ał ks. P a w e ł F ran ciszek Ja n ic k i tu ż przed 1716 r.; budow ę ukończył d ru g i proboszcz leśn iań sk i ks. A n drzej F a b iań sk i w 1718 r., w k tó ry m przen iesio no do n iej cud ow n y obraz.
K aplica ta pod w ezw aniem N ajśw . M ary i P a n n y i św. św. P io tra i P aw ła, apostołów , z n a jd u je się od s tro n y p o łud nio w ej w ielkiego kościoła. P re z b ite riu m je s t zw rócone na południe. Do n a w y na p la nie, zbliżonym do k w a d ra tu , p rzy le g a p ro sto k ą tn a , now sza p rz y b u dów ka; z a k ry stia now a; p ie rw o tn a p rzy leg ała do k a p lic y od stro n y połudn io w ej, za w ielkim ołtarzem . N a śro d k u k ap licy z n a jd u je się ocem brow ana stu d n ia z w odą, k r y ta blachą. W p re z b ite riu m , roz dzielonym półkolistą a rk a d ą , sk lep ien ie je s t krzyżow o-kolebkow e. W n ętrze obiega b elk o w an ie z ząbkam i. N a z e w n ą trz k ap lica p rz e d sta w ia się jak o d w u k o n d y g n acy jn a, ze ścianą fro nto w ą, u ję tą po b okach p a ra m i p ila stró w , z p o rta le m zw ieńczonym tró jk ą tn y m szczytem . O tw o ry okienne w d ru g ie j k o n d y g n acji są p ro sto k ą tn e , zam k n ięte od gó ry łu k iem odcinkow ym . Szczytow e ściany są zw ień czone tró jk ą tn y m i szczytam i. N ad śro d k iem n a w y w y strz e la w ie życzka z hełm em . D achy są dw uspadow e, blaszane.
W edług tra d y c ji m iejscow ej k ap lica sto i n a m iejscu, n a k tó ry m w 1683 r. rosła grusza, p a m ię tn a ze zjaw ie n ia się cudow nego o b ra zu. Po je j w y k o p an iu p rz y budow ie k ap licy u k azała się w oda, k tó rą później u ję to w stu d zienk ę. W ie rn i u ż y w a ją z w ia rą te j w ody w różn y ch chorobach.
Do piw nicy pod k ap licą p ie rw o tn ie p ro w adziło w ejście z otw o re m pod p rogiem w ejścia głów nego do kaplicy; obecnie je s t ono za m urow ane; tera źn ie jsz e w ejście p rze b ito w la ta c h p ięćd ziesiąty ch XX w. S tu d zien k ę ocem brow ano n a jp raw d o p o d o b n iej pod koniec
20 Zasadnicze akta procesu kanonicznego zachow ały się w oryginale: M i
raculorum ecclesiae Lesnanensis seu Im aginis B eatissim ae M ariae Virgnis- in eadem . M ercurii X m a rtii 1700. Acta consistorii Janoviensis, jw. ADSD
sygn 39 D k. 48-vo-49; Ingrossatio processus approbation is m iracu loru m et
gratiaru m Im aginis ex silice sculptae B eatissim ae V irgin is M ariae in ecclesia parochiali Lesnenensi, Janów 24 listopada 1700, tam że, k. 66-101-vo, Ingrossa tio m iracu loru m B eatissim ae V irginis M ariae Lesnenensis. L iber 2-dus actorum consistorii Janoviensis, ADSD sygn 40 D k. 50—67-vo; M iraculorum Im aginis B eatissim ae V irginis in ecclesia prochiali L esnenensi, piątek 8 X 1700 w Ja
16 o . K A Z IM IE R Z S Z A F R A N I E C O S P E
X V III w., w k tó reg o p ierw szej połow ie p iw n ica słu ży ła za podzie m ia grobow e.
W lata ch d w u d ziesty ch X V III w. n a w ysokości d ru g ie j k o n d y g n acji k ap lica p osiadała je d e n g an ek od s tro n y chóru, d ru g i — od stro n y p rzeciw n ej, tj. n a d w ie lk im ołtarzem . N a gan k ach ty c h ran o i w ieczorem w y g ry w an o p ieśn i k u czci N ajśw . M ary i P a n n y .21 W y m ia ry k aplicy: długość 9 m , szerokość 7 m.
P o trz e b ę obszernego, p rze stro n n e g o kościoła rozu m iał p re p o z y t leśn iań sk i ks. A n d rzej F a b iań sk i i d latego śm iało p rz y stą p ił do b u dow y now ej, w ielk iej św iąty n i, wokoło k tó re j początkow e p race p row adzone w 1722 r., p rz e rw a n o w n a stę p n y m z pow odu b ra k u funduszów ; pod ko n iec 1726 z m a rł ks. F abiań sk i.
Do bu d o w y p rz y stą p ili z pow odzeniem p a u lin i w 1731 r . 22 M ury w zniesione p rzez ks. F ab iaó sk iego ro zeb ran o do fu n d am en tó w . N o w y „ a b ry s” w y k o n a ł a rc h ite k t w a rsza w sk i V incenzo R ac h e tti; m a j stre m b u d o w lan y m b y ł Jó zef K aczkow ski z Jan o w a; oprócz niego praco w ało 7 in n y ch m u ra rz y , 16 pom ocników i 2 p racow ników . Za pół ro k u p ra c y o trzy m ali: a rc h ite k t R a c h e tti 1 000 złp, a w y m ie nien i ro b o tn icy łącznie 3 456 złp. W y d a tn e j pom ocy finan so w ej u d zieliła p a u lin o m leśn iań sk im ta k kasa J a sn e j G ó ry C zęstochow skiej, ja k i k a sa p olskiej p ro w in cji pau lin ó w , ta k że w listopadzie
1732 r. s ta ła znaczna część kościoła; w 1736 r. kościół n ie b y ł jesz cze w całości w y b u d o w an y 23. In ic ja ty w a i pom oc szły p rze d e w szy stk im od o. K o n sta n ty n a M oszyńskiego.
K ościół je st m u ro w an y z cegły, późnobarokow y, zw rócony p re z b ite riu m n a zachód, ty n k o w a n y , bazylikow y; p re z b ite riu m z w e w n ą trz z a m k n ięte półkoliście, n a z e w n ą trz — trójb ocznie, do k tó rego p rz y le g a ją p ro sto k ą tn e za k ry stie . W d ru g iej k o n d y g n a c ji o ra to riu m i z a k ry stia są połączone z b u d y n k iem k la sz to rn y m p rze p a ską, w sp a rtą n a szerokiej, p ółko listej arkad zie, w y b u d o w an ej w e dług p ro je k tu inż. D zięciołow skiego w 1928 r.
W X V III w. i w I połow ie X IX obecna z a k ry stia i obecne o rato riu m zakonne p o siadały połączenie z p ierw o tn y m k lasz to re m p a ulinów : z k o ry ta rz a klaszto rn eg o w ychodziło się p rzy K aplicy Z ja w ienia n a g a n ek d rew n ian y , zrobiony z desek, w s p a rty n a słupach drew n ian y ch , p o k ry ty gon tam i, p ro w ad zący do chóru kościoła.
21 K. D o b r o w o l s k i , dz. cyt., 72—73.
22 A k ta LP, 1728—1855, AJG sygn 1546 s. 3—9; A cto ru m p rovin ciae Po~
lonae tom us octavu s (dalej skrót: APP, oznaczenie kolejnego tomu cyfrą
rzymską), 1731—1736, A JG sygn 536 s. 78; V ita C on stan tin i M oszyń ski iabore
et cura S tanislai K ielc ze w sk i, około 1750 r., Archiw um OO. P aulinów Na
Skałce w K rakowie (dalej skrót: ASk) sygn 108. Autor tw ierdzi, że o. M o- s z y ń s к i zaczął w Leśnej w znosić kościół w ielk i i bardzo piękny i w y budował go w znacznej części: „ecclesiam m agnam et pulcherrim am incepit et ex m agna parte aed ificavit” (s. 26).
S karbiec k ościelny m ieścił się w obecnej d ru g ie j zakrystii. Na początk u X IX w. b iblio tek ę z pom ieszczenia w zachodnim sk rz y dle k lasz to ru drew n ian eg o przeniesiono do skarbca. P o stęp u ją c a budow a k lasz to ru m urow anego w połow ie X IX w. i ro zb iórka klasz to ru drew n ianeg o spow odow ały zm ianę pom ieszczeń. D otychczaso wy sk arb iec i biblio tek ę p rzystosow ano w dolnej k o n d y g n acji jako
zak ry stię, w g órnej — jako o rato riu m zakonników . Z a k ry stię za m ieniono n a skarbiec, biblio tek ę i arch iw um .
Od s tro n y w schodniej w znoszą się dw ie fla n k u ją c e w ieże na plan ie k w a d ra tu . N aw a tró jp rz ę sło w a je s t n a k ry ta sk lep ien iem ko lebkow ym n a p asach sklep ienn y ch , z lu n etam i. F ila ry z p a ra m i g ładk ich p ila stró w o złoconych, k o ry n ck ich k ap itelach , w yżej — g ierow an e belko w an ie obiegają n aw ę w ra z z p rez b ite riu m .
C hór m u zyczny je s t tró jp rzęsło w y , w s p a rty n a a rk a d a c h z fi la ra m i ze zw ielo k ro tn io n y m i p ila s tra m i kom pozytow ym i. W tró j k ą ta c h sfery czn y ch w y stę p u ją m o ty w y rocaille; p rze d p iersie — z płycinam i.
P re z b ite riu m je s t n a k ry te sk lep ien iem o dcinkow ym z lun etam i; w sp a rte n a pó łk o listy ch p asach sk lep ien n y ch . W ścianie p re z b ite riu m w id n ieją p ro sto k ą tn e o tw o ry o ra to riu m z o b ram ien iem usza- kow ym .
P rz ę sła n a w bocznych są n a k ry te sk lep ien iem k o leb ko w o -k rzy- żowym ; z a k ry stie — kolebkow ym z lu n etam i.
F asad a głów na je st siedm ioosiow a, d w u k o n d y g n acy jn a, z w y ją t kiem trz e ch k o n d y g n a c y jn ej w ieży od stro n y północnej. Ś rodkow a część fasad y zw ieńczona szczytem tró jk ą tn y m odpow iada b azylik o w em u układow i w n ę trz p rzez w ęższą d ru g ą k o n dy gn ację, u ję tą po bokach w olutam i. S zczyt fasad y w obecnym sta n ie został zbudow a ny w 1927 r. w edług p ro je k tu inż. arch. A. Szyszko-B ohusza. W ty m że ro k u w e w nęce szczytu u staw io no fig u rę N iepo kalan ej, w y k u tą z jed n e j b ry ły białego piaskow ca p rzez E ugeniusza P ro szowskiego; w d ru g iej k o n d y g n a c ji w e w n ęk ach w idoczne fig u ry św. św. P io tra i P aw ła, apostołów .
K o rp u sy w ież w y su n ięte o połow ę szerokości łączą się w dolnej k o n d y g n acji z k o rp u sem n aw b ocznych za pom ocą w klęsło w y g ię ty ch ścian. U d erza w oczy podział w e rty k a ln y za pom ocą ko lu m n w pierw szej ko n d y g n acji to skańskich, w d ru g iej — o głow icach ko ry n ck ich, z ch a ra k te ry sty c z n y m i, w y p u k ły m i w y stęp am i m u ru m ię dzy nim i.
E lew acje boczne kościoła są o p ilastro w an e, z pionow o eliptycz nym i o tw o ram i o b ram ien n y m i n a w bocznych i p ro sto k ą tn y m i, zam k n ię ty m i od gó ry łu k ie m odcinkow ym , w o b ram ien iu uszakow ym , otw o ram i o k ien nym i n a w y głów nej. A nalogicznie do ty ch o sta tn ic h p rz e d sta w ia ją się o tw o ry okien ne p rez b ite riu m .
W la ta c h 1937— 1940 podw yższono w ed łu g p ro je k tu inż. A. S zy
18 o . K A Z IM IE R Z S Z A F R A N I E C O S P E
szko-B ohusza wieżę północno-w schodnią; m a ona w ysokości 51 m, wieża przeciw legła — 33 m.
D achy na p re z b ite riu m i n a n aw ie są dw uspadow e; n ad naw am i bocznym i — p u lp ito w e; ta k te dachy, ja k i h e łm y w ież zostały po k ry te blach ą m ied zian ą w lata ch 1976— 1978.
Kościół posiada n a stę p u jąc e w y m iary : długość w raz z p re z b ite riu m 41 m 15 cm; szerokość w raz z n aw am i bocznym i 23 m 45 cm; wysokość od posadzki do sk lep ien ia 20 m 60 cm; w ysokość fasad y od p o d staw y do szczy tu 25 m.
N a fasadzie n a d śro d kow y m w ejściem do kościoła w id n ieje m o no g ram im ien ia N ajśw . M aryi P a n n y , otoczony d w u n a stu gw iaz dam i, w y k o n an y z b lac h y m osiężnej, złoconej.
W ystró j w n ę trz a kościoła nie p rze d staw ia się jednolicie. N asta w a o łta rza w ielkiego w yk o n an a z d rzew a sosnowego, m alow ana na biało, złocona; p ie rw o tn a je st część szafow a, sk ład ająca się z w nęki, m ieszczącej cudow ny obraz, k o lu m n bocznych i górnego gzym su, zbudow ana około 1758 r., fu n d ac ji księcia K aro la O drow ąża Siedl- nickiego. P om iędzy fila ra m i sto ją fig u ry św. św. P aw ła, p u ste ln ik a i A ntoniego, opata.
Zasuw ę cudow nego o brazu stano w i obraz N aw iedzenia N ajśw . M aryi P a n n y , w y k o n a n y farb a m i o lejn y m i na płótnie, pędzla J. B. P le rsc h a 24 około 1772 r. T em at o brazu -zasu w y zdaje się w sk a zyw ać na ów czesne przek o n an ie, że ty tu ł kościoła b rzm iał: N aw ie dzenie N ajśw . M aryi P a n n y i św . św. P io tr i P aw eł, a p o sto ło w ie .25 W rzeczyw istości je d n a k kościół k o n sek ro w an y 26 w d n iu 8 w rześ nia 1758 r. przez bpa A ntoniego E razm a W ołłow icza o trz y m ał ty tu ł: N arodzenie N ajśw . M ary i P a n n y i w spom niani św ięci apostołow ie.
W 1761 r. kościół p o siadał c z te ry ołtarze boczne, now e ław ki, 6 w ygodnych k onfesjonałów , now ą am bonę, jeszcze n ie p om alow a ną; n a chórze m uzycznym — now e o rg an y , jeszcze n ie pom alow ane, fu n d acji księcia M ichała K azim ierza R adziw iłła, k tó re go koszto w ały prawdę 8 000 reńskich, m iały 24 głosy z p edałem , dw ie k la w ia tu ry i bębny, sześć m iechów , a u gó ry szafy organow ej w id n iał h e rb fu n d a to ra . W ykonali je w la ta c h 1753— 56 o rgano m istrzo w ie M ichał P a n tz n e r i A n to n i Z a n tn er. 27 Być m oże p rz y sporządzan iu
24 Jan Bogum ił P l e r s c h 1732(?)— 1817. K onserw ację obrazu przeprowa dziła w W arszawie Hanna M a r k o w s k a w okresie październik 1965 — li piec 1967 r.
25 Z akony m ęskie w Polsce w 1772 roku. M ateriały do atlasu h isto rycz
nego ch rześcijań stw a w Polsce, t. 1, tab. 55.
26 A PP X, AJG sygn 758 s. 873; A n nalium ordin is s. Pauli p rim i ere
m itae volum en te rtiu m a fra tre M artino S treska, AJG sygn 534 s. 501; V isi ta tio generalis decanatus Jan oviensis per A. M. W ęgierski, doku m . cyt.
27 L iber con trah en tiu m m atrim on iu m in ecclesia Lesńanensi, 1727—1817, APL sygn 2 k. 16.
S A N K T U A R IU M M A T K I B O S K I E J L E S N I A N S K I E J
19
w y sp rz ę tu kościoła p ra c o w a li28 : M ichał A ugustynow icz, stolarz, A dam A dam ow ski, sto la rz z L eśnej, W ojciech Sakow icz, ślusarz i „bardzo z n ak o m ity ” m ala rz M ateusz Z abłudow ski.
O becnie — ro k 1980 — kościół ró w n ież posiada 4 o łta rze boczne. P ierw o tn ie szczyt n a sta w y o łtarza głów nego p rze d staw ia ł 3 Osoby Boskie. Bóg O jciec i S y n Boży trz y m a li koronę n a d N ajśw iętszą M ary ją P a n n ą , a D uch Ś w ięty otoczony pro m ien iam i unosił się w górze. T ró jca Ś w ięta b y ła w kom ponow ana w tło obłoków.
P raw o sław n i p rz e ra b ia ją c kościół leśn iań sk i na c e rk iew usu n ęli te n szczyt, a naw y boczne oddzielili od głów nej k o n stru k c ja m i drew nian y m i, k tó re p rzy p o m in ały n a sta w y o łta rzy bocznych w koś ciołach łacińskich. K o n stru k c je te obejm ow ały obrazy, k tó re p rz e d staw iały N arodzenie i Zaśnięcie Bogarodzicy. O. A u g u sty n J ę d rz e j- czyk p rzeo r i proboszcz leśn iań sk i w styczn iu 1920 r. p rze su n ą ł je na ściany zak ry stii, d ostaw ił m en sy o łtarzow e i stopnie. T ak po w stały 2 ołtarze boczne, w k tó ry c h m alow idła w ym ienił zim ą 1930 r. na obrazy św. A ntoniego P adew skiego i św. Rodziny. O łtarz św. P a w ła P u ste ln ik a u staw io n y n a ścianie w północnej naw ie bocznej w yko nał tenże o. A u g u sty n w 1932 r., a po stron ie przeciw ległej św. A u g u sty n a — w 1933.
N aprzeciw am bony wisi na fila rz e w ielki k ru cy fik s z X V II w. A m bonę w edług p ro je k tu S tan isław a G rześkow iaka w y k on ał Ignacy P ik u sa z S zam otuł w 1951 r. O rg an y p n eu m aty czn e o 25 głosach w ybudow ała firm a S tefan a T ruszczyńskiego z W łocław ka w lata ch 1949— 1951 za cenę 5 m ilionów zł.
P rz y o łtarzu św. A ntoniego P adew skiego stoi fig u ra , p rz e d sta w iająca C h ry stu sa przy w iązaneg o do słu p a biczow ania; jest to rzeź ba w drzew ie, m alow ana n a biało; pochodzi z X V III w.
D zieje kościoła leśniańskiego w yraziście ilu s tru ją bolesną h isto rię Podlasia.
P a r a f i a
E re k cja — obszar — życie
O założenie p a ra fii p rz y kościele leśn iań sk im zabiegał jego fu n d a to r P aw eł K azim ierz M ichałow ski i w ty m celu zabezpieczył m u uposażenie w do brach sw oich L eśnej i K lukow szczyźnie a k te m spi sanym w M ielniku w p ią te k 5 m arc a 1688 r. P ra w o p re z e n ty fu n d a to r zastrzeg ał sobie, sw ojej żonie A n n ie D om ańskiej, po sw ojej i jej śm ierci syn ow i sw em u W ładysław ow i, a po jego śm ierci n a stępcom w lin ii p ro ste j pochodzącym , k tó ry m i b y li M ichałow scy Brodzicow ie. G dyby oni w ygaśli, praw o to przechodziło n a a k tu a l nego b isk up a łuckiego.
Po śm ierci M ichałow skiego sp raw ę p ro w ad ziła n a d a l jego żona 28 L iber b a p tiza to ru m , dokum . cyt., APL sygn 3 k. 13. 15. 25. 26.
20 o . K A Z IM IE R Z S Z A F R A N I E C O S P E
A nna D om ańska, 2° voto R zew uska, ta k że w końcu a d m in istra to r g e n e ra ln y diecezji sede vacante ks. P a w e ł K o n sta n ty n z D u b ra w - k i D u b ra w sk i za zgodą ks. W ik to ry n a K osieradzkiego, k an o n ik a łu ckiego, dziekana łosickiego, p rep o zy ta góreckiego w yd ał d e k re t e re k cji p a ra fii 29, d ato w an y w Jan o w ie 26 w rześn ia 1695 r. D otychczas L eśn a należała do p arafii: B ordziłów ka.
P ie rw sz y m probószczem został n a p rze d staw ie n ie A n n y R zew u skiej ks. P a w e ł F ra n cisz ek J a n ic k i 1695— 1716. Po n im n a stą p ił ks. A n d rz e j F ab iań sk i, k a n o n ik łucki, p rep o z y t bord ziło w ski i leś n iań sk i 1716— 1726.
D ochow ały się n azw isk a 30 n ie k tó ry c h księży w ik a riu sz y leśn iań - skich, w zg lęd n ie pom ocników w p rac y d u sz p aste rsk iej: W ojciech G ierałto w sk i 1708, J a n Ju sk ie w ic z 1703/9, S ta n isław T yborow ski 1709/10, G rzegorz G zicki 1710, S ta n isła w G łow czyński 1713, D om i n ik L enicki 1713/17, S ta n isław M ichał P aszkow ski 1719, P io tr H e r- m anow ski, a lta rz y s ta i p e n ite n c ja rz 1719/20, M ikołaj K łopotow ski 1720/22, Jó zef G ołębiow ski 1722/23, W ojciech F abiańsk i, k ap elan b ra c tw a różańcow ego 1726.
W y d atn ie pom agali w p ra c y d u sz p aste rsk iej p ija rzy : o. B e rn a rd od M a tk i Bożej, p e n ite n c ja rz leśn iań sk i 1716— 1719, o. A n ioł od J e zusa, m isjo n arz leśn iań sk i 1717, o. In n o ce n ty od św. P io tra , p eni ten c jarz apostolski 1718, o. Teodor od N ajśw . Im ienia M aryi, k azno dzieja leśn iań sk i 1717— 1718, o. A n d rzej od Ś w iętego K rzy ża, zw y czajn y k aznodzieja leśn iań ski 1719— 1720, o. L u d w ik od św. Jack a, zw yczajny kazno d zieja leśn iań ski 1721.
D iecezja łu ck a liczyła w 1726 r. 178 p a ra fii, k tó re o bejm ow ały 3561 m ie jsc o w o śc i3ł. W ted y p a ra fia L eśn a zn ajdo w ała się w d e k a n acie jan o w sk im i obejm ow ała m iejscow ości L eśn a i K lukow sz- czyzna.
N ad zieją o trz y m a n ia s a n k tu a riu m leśniań sk iego cieszyli się i p ija rz y , i refo rm aci, i je d y n ie z tego pow odu pom agali w p ra c y d uszp astersk iej w L eśn ej. P rzem o g ły je d n a k sta ra n ia , w p ły w y i znajom ości o. K o n s ta n ty n a M oszyńskiego, p ro w in cja ła paulinów ,
28 Erectio ecclesiae parochialis Lesnensis, dokum . cyt.', kopiarz paulinów leśniańskich, sporządzony koło 1763 r. zaw iera odpisy: 1) E rectio ecclesiae
parochialis L esnensis 1695; 2) Processu s approbation is m iracu loru m e t gra tia ru m im aginis e x silice scu lptae SSm ae V irgin is M ariae in ecclesia paro-chiali L esnanensi 1699. 1700; 3) Erectio a lta ris ssm i rosarii in ecclesia L esn a- nensi 1722; 4) C ontinuantur u lteriora m iracu la 1748. 1749. 1767. 1768. — ADSD
sygn 161 D.
38 L ib er m etrices ecclesiae Lesnanensis ex aqua et S p iritu S ancto ren a
toru m , 1707— 1723, 1748—1753. L ib e r copulatorum sta n te possessione A n drea F abiański anno D om ini 1716, 1716—1728, APL sygn 1 passim ; jest to jeden
rękopis.
31 T. D ł u g o s z , S ieć parafialna d ie ce zji łu ck iej w 1726 roku, Studia Theologica V arsaviensia 1(1963) nr 1, 194.
S A N K T U A R IU M M A T K I B O S K IE J L E S N IA N S K I E J
21
k tó ry w drodze na w iz y ta c ję k la sz to ru w e W łodaw ie w stą p ił do L eśnej, gdzie przed cudow nym obrazem o d p raw ił Mszę św. N astęp nie złożył w izy tę L u d w ik o w i Pociejow i, w ojew odzie w ileńsk iem u , hetm an o w i w ielk iem u W XL. U P o c ieja sp o tk ał W ładysław a M icha łowskiego, k o la to ra kościoła leśniańskiego. P o przez p ośred nictw o Pocieja o. M oszyński uzy sk ał p rzy rzeczen ie M ichałow skiego, że k o - lato rstw o p rz e le je n a paulinów . P rz y rz e c z e n ie słow ne p o tw ierd ził pism em d ato w an y m w Łóżkach 16 X 1726 r. p rze k a z u ją c pau lin o m k o lato rstw o i praw o p a tro n a tu , kościół leśn iań sk i i p a ra fię z uposa żeniem . Z rzeczenie to zostało n a stę p n ie w niesione do a k t g rodu sta ro stw a m ielnickiego 3 II 1727 r. W to k u d alszych s ta ra ń o. Mo szyński złożył w izy tę biskupow i R u p n iew sk iem u i p rze k a z ał m u p ięk n y dar: obraz M atki Boskiej C zęstochow skiej. B isku p za obraz m ile podziękow ał, ale do p ro śb y o in k o rp o ro w an ie p a ra fii leśn iań - skiej n ie p rzy c h y lił się od razu . R efo rm aci m ieli sw oich o rędow ni ków; po n ad to bisk u p k o rzy sta ł z u słu g re fo rm a ty -in ż y n ie ra p rz y budow ie spalonej k a te d ry łuckiej. D om agał się rów nież b ard ziej p rze k o n y w u jącej a rg u m e n ta c ji, k tó ra by p rzem aw iała za p a u lin a m i jak o d uszpasterzam i.
O. M oszyński w y łuszczył racje: p a u lin i ob słu g u ją n ajw ięk sze w P olsce sa n k tu a riu m m a ry jn e i p ro w ad zą k ilk a p a ra fii; uposaże nie, k tó re służy w L eśnej je d n e m u proboszczow i, będzie w stan ie u trz y m ać 12 zakonników7. To w szy stk o raz e m w zięte p rzy c z y n i się do rozw oju k u ltu Bożego, do pom nożenia ch w ały Bożej. D oszły do tej a rg u m e n ta c ji pism a w staw ien n icze w y b itn y c h osobistości: J . Po tockiego, w ojew ody kijow skiego o raz J. S zem beka, k a n c le rz a K ró lestw a. K a p itu ła łu cka n a g e n e ra ln y m po siedzeniu w d n iu 9 czerw ca 1727 r. b a rd z o p rzy c h y ln ie p rz y ję ła o. M oszyńskiego i uzn ała p rzek azan ie k c la to rstw a L eśn ej p rzez M ichałow skiego p aulinom , i co w ięcej zgodziła się n a założenie k la sz to ru pau lin ó w w L eśn ej, ja k ró w n ież na budow ę ta m now ego kościoła. N a końcu zgodę w y ra z ił b isk u p n a po siedzeniu k o n sy sto rza w J a n o w ie w sobotę 20 w rześn ia 1727 r. Osobiście p rzy c h y lał się do próśb o. M oszyń skiego w cześniej, o czym św iadczy in sty tu o w a n ie n a probostw o leśniań sk ie p a u lin a o. M ichała C hądzyńskiego, d ato w an e w S ta n i sław ow ie 13 II 1727 r. M usiał je d n a k czekać n a zgodę sw ej k a p itu ły. D e k re t in k o rp o ra cji p a ra fii leśn iań sk iej zakonow i p au lin ó w d a to w ał w Jan o w ie, w p iąte k 26 w rz e śn ia 1727 r. Za sta ra n ie m o. A nastazego K iedrzyńskiego, p ro w in cja ła paulinów , in k o rp o ra c ja ta i fu n d ac ja zo stały p otw ierd zo n e b u llą papieża B e n e d y k ta XIV, w y staw io n ą w R zym ie 23 k w ie tn ia 1743 r .32
32 O blata consensus v. capitu li su per in corporation e ecclesiae Lesnan ensis
ordin i s. Pauli I erem itae. — A cia in scription u m et resign ation um et cae-tera ru m tran saction u m con sistorii Jan oviensis in annis 1727 et 1731 e t 1732,
ioe-22 o. K A Z IM IE R Z S Z A F R A N I E C O S P E
W czerw cu 1761 r. podczas w iz y ta c ji d ek an aln ej ks. A. M. W ę g iersk i spostrzegł, że ta k w m iasteczk u L eśna, ja k i w e w si K lu - kow szczyzna w iele osób n a le ż y do o b rząd k u greckiego 33. P a ra fię leśn iań sk ą o k reślił jako m ałą, co p o św iadczają d ane sta ty sty c z n e z la t późniejszych: W r. 1785 liczono w n ie j 180 osób, w r. 1786 — 186, w r. 1787 — 181, w r. 1834 — 158, w 1850 — 120, w r. 1862 — 70 3*.
O pinię o prow ad zo nej w p a ra fii p ra c y du szp astersk iej p au lin i m ieli n a ogół dobrą, n a w e t pochlebną, czego śladem są pozostaw io ne n a piśm ie poch w ały w iz y ta to ró w diecezjalny ch, ja k np. w zm ian kow anego ks. A. M. W ęgierskiego w czerw cu 1761 r. lub ks. A. D ą brow skiego w p a ź d zie rn ik u 1804 r.35 W nieliczn ej w spólnocie p a ra fialn ej d ziałały trz y b ra c tw a relig ijn e: różańcow e erygo w ane w 1722 r., sz k ap lerzn e ·—■ w r. 1729, T ró jcy Ś w iętej ■— w r. 1757.
Z aangażow anie p a trio ty c z n e podczas p o w stania styczniow ego o k ru tn ie zem ściło się n a p a u lin a ch w L eśn ej: jed n e j nocy z 27 na 28 X 1864 r. pięciu z nich zostało w yw iezionych przez w ładze c a r skie; pozostał jed y n ie w c h a ra k te rz e a d m in is tra to ra p a ra fii były p o d przeo r o. D ionizy K orzeniow ski, k tó reg o m iejsce 29 II 1868 r. zajął ks. L eon P rzesm ycki, k a p ła n d iecezjalny. Tego o statnieg o w ła dze carsk ie 25 III 1875 r. w yw iozły do Łukow a, a 13 V tegoż ro k u kościół leśn iań sk i został p rze k a z an y n a c e rk iew praw o sław n ą 3G.
D iecezja podlaska, po sk asow aniu p rzez rz ą d ro sy jsk i w r. 1867, została w łączona do diecezji lubelsk iej, przez co p a ra fia L eśn a zna lazła się n a jej tere n ie , w obrębie d e k a n a tu konstanty now skieg o. W 1875 r. p a ra fia L eśna została zniesiona, a d m in istra c y jn ie , a w raz z przy n ależący m i w siam i L eśn ą i K lukow szczyzną zaliczona do pa rafii B ordziłów ka i z n ią złączona; w 1884 r. p a ra fia B ordziłów ka, licząca około 1000 dusz, została pozbaw iona p rzez w ładze carsk ie duszpasterza; w r. 1885 opiekę d u szp astersk ą n ad p a ra fią b o rd zi- łow ską p rz e ją ł a d m in is tra to r p a ra fii H uszlew ; w 1891 r. p a ra fia B ordziłów ka została zniesiona i w eszła w sk ład p a ra fii huszlew skiej ;
cesis L uceoriensis e t B resten sis in anno 1726, 1727, 1728 conscriptus, ADSD
sygn 56 D k. 81-vo-82; A k ta LP. 1712-1928. AJG sygn 1547 s. 11; tekst doku m entu inkorporacji parafii Leśna zaw iera transum pt z 1742 r. A k ta LP. AJG sygn 1547 s. 15—21, jak rów nież bulla B e n e d y k t a XIV: AJG dypl perg sygn 187. — Opis uzyskania sanktuarium leśniańskiego przez paulinów wraz z odpisam i dokum entów znajduje się: A PP VII AJG sygn 537 s. 804-849.
38 „Perm ulti ritus Graeci reperiuntur hom ines”. V isita tio gen eralis de-
canatus Jan oviensis per A . M. W ęgierski, dokum . cyt.
84 L iber processuum episcopalium , Wiek XVIII, APL sygn 32 s. 136-137;
Catalogus cleri saecularis ac regularis dioecesis Podlachiensis. Anno D om ini 1834, W arszawa 1934, 65; Catalogus, jw. Anno 1850, 4; Catalogus, jw. Anno 1862, 15.
15 L iber processuum , dokum . c y t, 164. 36 J. P r u s z к o w s k i, dz. cyt., 100—103.
S A N K T U A R IU M M A T K I B O S K IE J LeS N I A N S K I E J 23
22 g ru d n ia 1909 r. podczas e re k c ji p a ra fii K o rn ica, została do niej zaliczona w ieś K lukow szczyzna, a L eśn a pozostała n a d a l w obrębie p a ra fii huszlew skiej.
H e n ry k P rzeździecki, b isk u p podlaski w znow ił p a ra fię leśn iań - ską d e k re te m z 14 V 1919 r., w y staw io n y m w Siedlcach, z te rm i nem obow iązyw alności od 1 VI 1919 r.; w znow iona p a ra fia o bej m ow ała m iejscow ości Leśną, W itułin, fo lw a rk W orgule, B ordzi- łów ka Nowa, B ordziłów ka S ta ra , K oszelów ka i D ro b lin 37; w 1920 r. zostały p rzyłączone do p a ra fii L eśna w sie B ukow ice, Nosów, w ieś i fo lw ark Jagodnica, kolonia F lo ria, fo lw ark S u lin k i w zględnie O ssolinki; w r. 1921 — fo lw ark B ukow ice; w 1928 r. została od łączona w ieś W itulin; w r. 1931 odłączone zostały O ssolinki; w r. 1936 — przyłączono w ieś i kolonię K lukow szczyzna; w r. 1949 p a ra fia obejm ow ała m iejscow ości: Leśna, D roblin, K olonia B ukow i ce, B ordziłów ka S ta ra , B ordziłów ka N ow a, B ukow ice w ieś i m ają tek, Nosów, Zaberbecze, N ow inki, M ajątek Nosów, Jagod nica, K lu - kowrszczyzna, L udw inów , M ariam pol, F o lw a rk W orgule, liczące łą cznie 3562 osoby. W edług sta n u z 1 czerw ca 1975 r. do p a ra fii L eś n a należą m iejscow ości: L eśna, B ordziłów ka Nowa, B ordziłów ka S ta ra , B ukow ice, B ukow ice kolonia, D rob lin , D ro blin kolonia, J a godnica, K lukow szczyzna, L udw inów , M ariam pol, Nosów, Nosów kolonia i Zaberbecze, liczące łącznie 3400 osób.38
Od 1919 r. p a ra fia L eśn a n ależała do d e k a n a tu janow skiego, od r. 1947 n a le ż y do d e k a n a tu bialskiego. K ościelny c m e n tarz grzeb al n y o pow ierzchni 0,8 ha założono dla p a ra fii 8 VI 1919 r.
N a ożyw ienie jej relig ijn ości w p ły w a ły po ro k 1952 b ra c tw a r e lig ijn e i stow arzy szen ia. S to w arzy szen ie m łodzieży m ęskiej 1922 r. grupow ało 280 chłopców , m łodzieży żeńskiej ■— 226 dziew cząt; b y ło w te d y czynne tak że kółko rolnicze. S ta n liczebny po szczególnych b ra c tw w ah ał się stale z u w zg lędn ieniem fak tu , że n ie k ie d y ta sam a osoba należała rów nocześnie do k ilk u b ractw ; w 1937 r. k o n g reg acja te rc ja rs k a św. Jó zefa liczyła 86 osób, bractw o różańcow e — 419, b rac tw o św. A niołów S tróżów — 197, b ractw o N ajśw . S a k ra m e n tu — 105, b ractw o n a u k i ch rzęścijań sk iej — 60, pap iesk ie dzieło ro zk rzew ian ia w ia ry — 356, sto w arzy szen ie m ło dzieży m ęskiej — 33, m łodzieży żeńskiej ·— 56.
Życie s a k ra m e n ta ln e p a ra fii na p rz e strz e n i la t w yk azyw ało w zrost. W 1938 r. n a 3368 m ieszkańców p a ra fii było k ato lik ó w 2916, p raw o sła w n y c h — 427, żydów — 24, p ro te s ta n t — 1; w 1937 r. do spow iedzi i k o m u n ii w ielkano cn ej p rzy stą p iło 2055 osób; n a te re n ie p a ra fii istn iało 76 kó łek różańcow ych zrzeszających 1140 osób. D la
07 Akta p arafii Leśna rok 1919, APL sygn 64a.
58 K atalog du ch ow ień stw a i p a rafii d ie ce zji sie d le ck ie j, c z y li podlaskiej, Siedlce 1975, 72.
