)+6)5+1-61)47247

Bydgoszcz Kraków Lublin Olsztyn Poznañ Siedlce Szczecin Warszawa Wroc³aw

Administratio Locorum Gospodarka Przestrzenna

6(1) 2007

Czasopismo naukowe za³o¿one w 2001 roku przez polskie uczelnie rolnicze

Kazimierz Banasik (Warszawa), Janusz Falkowski (Olsztyn), Florian Gambuœ (Kraków), Franciszek Kluza (Lublin), Edward NiedŸwiecki (Szczecin), Janusz Prusiñski (Bydgoszcz), Jerzy Sobota (Wroc³aw) – przewodnicz¹cy, Stanis³aw Socha (Siedlce),

Waldemar Uchman (Poznañ)

Rada Naukowa serii Administratio Locorum

Christian Ahl (Getynga), Jan Falkowski (Toruñ), Arturas Kaklauskas (Wilno), Urszula Litwin (Kraków), Tadeusz Markowski (£ódŸ),

Hieronim Olenderek (Warszawa), Antoni Sobczak (Poznañ), Zofia Wiêckowicz (Wroc³aw), Sabina róbek (Olsztyn) – przewodnicz¹ca

Opracowanie redakcyjne Aurelia Grejner

Projekt ok³adki Daniel Morzyñski

ISSN 1644–0749

© Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego Olsztyn 2007

Redaktor Naczelny – Zofia Gawinek ul. Jana Heweliusza 14, 10-718 Olsztyn tel. (48) (089) 523 36 61, fax (48) (089) 523 34 38

e-mail: wydawca@uwm.edu.pl www.uwm.edu.pl/wydawnictwo/

Nak³ad 300 egz. Ark. wyd. 4,4; ark. druk. 3,75 Druk: Zak³ad Poligraficzny UWM w Olsztynie, nr zam. 405

Z przyjemnoœci¹ informujê czytelników, ¿e od 2007 roku seria „Administratio Loco- rum” jest kwartalnikiem.

Niniejszy zeszyt zawiera artyku³y naukowe zg³oszone do pierwszego numeru kwartal- nika i pozytywnie zaopiniowane przez recenzentów.

Numer otwiera opracowanie na temat roli du¿ych i œrednich miast województwa war- miñsko-mazurskiego w procesie rozwoju regionu. Wzrost zainteresowania t¹ problematy- k¹ autorzy interpretuj¹ jako skutek postêpuj¹cych miêdzyregionalnych ró¿nic w poziomie i dynamice ich rozwoju oraz postrzegania przestrzeni regionalnej jako wa¿nej sk³adowej ogólnego rozwoju kraju.

Opisane w drugim artykule struktura ludnoœci oraz przemiany w ruchu naturalnym za- chodz¹ce na obszarze województwa dolnoœl¹skiego s¹ kontynuacj¹ rozwa¿añ dotycz¹- cych zjawisk demograficznych przedstawionych przez autorkê w poprzednim numerze czasopisma.

Kolejne dwa opracowania dotycz¹ obszarów wiejskich, a œciœlej zmian w organizacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej powodowanych kompleksow¹ przebudow¹ wsi. Podjê- to równie¿ próbê oceny form funkcjonowania oraz mo¿liwoœci rozwoju wsi przygranicz- nych po³o¿onych w województwie dolnoœl¹skim.

Przewodnicz¹ca Rady Naukowej serii Administratio Locorum

prof. dr hab. Sabina róbek

Adres do korespondencji – Corresponding author: Jerzy Suchta, Katedra Gospodarki Nieruchomoœciami i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski w Olsztynie, ul. Prawocheñskiego 15, 10–720 Olsztyn, e-mail: kgn@uwm.edu.pl

ROLA DU¯YCH I ŒREDNICH MIAST WOJEWÓDZTWA WARMIÑSKO-MAZURSKIEGO W PROCESIE ROZWOJU REGIONU

Jerzy Suchta

, Anna Droñska

, Anna Cellmer

1 Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski w Olsztynie

2 Wy¿sza Szko³a Informatyki i Ekonomii TWP w Olsztynie

Streszczenie. W artykule przedstawiono dynamikê rozwoju województwa warmiñsko-ma- zurskiego na podstawie analizy zmian poszczególnych komponentów jego rozwoju z uwzglêd- nieniem danych statystycznych z lat 1998–2004. Badania oparto na bazie czynników kszta³tu- j¹cych rozwój œrednich i du¿ych miast województwa wzglêdem wskaŸników rozwoju Warmii i Mazur.

S³owa kluczowe: rozwój obszarów miejskich, dynamika rozwoju, procesy zmian

WSTÊP

Problem rozwoju regionalnego naszego kraju jest przedmiotem wielu opracowañ naukowych. Znacz¹cy wzrost zainteresowania tym zagadnieniem wynika z kilku przy- czyn, wœród których dwie wydaj¹ siê najwa¿niejsze.

Pierwsza wi¹¿e siê z postêpuj¹cym i widocznym wzrostem miêdzyregionalnych ró¿- nic w poziomie i dynamice rozwoju oraz zmian w przestrzennym rozk³adzie biegunów wzrostu, stagnacji i recesji. St¹d te¿ coraz bardziej aktualne staj¹ siê pytania o konkretne przyczyny ró¿nicowania siê dynamiki rozwoju poszczególnych regionów oraz poszuki- wañ prowadz¹cych do formu³owania opinii wyjaœniaj¹cych te problemy.

Druga wa¿na przyczyna wp³ywaj¹ca na wzrost zainteresowania problematyk¹ rozwo- ju regionalnego wynika z postrzegania przestrzeni regionalnej jako wa¿nej sk³adowej ogólnego rozwoju kraju. W zwi¹zku z tym pojawiaj¹ siê zadania i potrzeby nakiero- wane na wspieranie i inicjowanie regionalnie stymulowanych procesów spo³eczno-gospo- darczych.

Acta Sci. Pol., Administratio Locorum 6(1) 2007, 5-20

Ró¿nice w dynamice poszczególnych regionów s¹ wynikiem wielu czynników natury zarówno obiektywnej – determinowanej warunkami naturalnymi i historycznie ukszta³to- wanym poziomem rozwoju, jak i subiektywnej – wynikaj¹cej ze stopnia zaanga¿owania regionu w kszta³towaniu bie¿¹cych procesów wzrostu.

Wspomniane czynniki mog¹ byæ analizowane w ró¿nych konfiguracjach rodzajo- wych, grupowanych wed³ug odpowiednich kryteriów oraz ró¿nego stopnia ich szczegó³o- woœci. Ogólnie ujmuj¹c nale¿y je rozpatrywaæ na p³aszczyŸnie ekonomicznej, spo³ecznej i przestrzennej.

Celem niniejszego opracowania jest zaprezentowanie dynamiki zmian rozwoju woje- wództwa warmiñsko-mazurskiego w latach 1998–2004 w odniesieniu do wybranych wskaŸników ekonomiczno-spo³ecznych z równoczesnym wskazaniem w jakiej mierze rozwój ten uwarunkowany by³ odpowiednimi przemianami w przestrzeni zurbanizowanej zwi¹zanej z lokalizacj¹ du¿ych i œrednich miast Warmii i Mazur.

Rozwój obszarów miejskich od d³u¿szego czasu jest wa¿nym elementem rozwoju re- gionalnego, s³u¿¹cym przedsiêbiorczoœci, zatrudnieniu, integracji spo³ecznej, jakoœci in- frastruktury oraz œrodowisku. Miasta s¹ motorami wzrostu zatrudnienia i rozwoju ca³ego regionu.

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA WOJEWÓDZTWA WARMIÑSKO-MAZURSKIEGO

Powierzchnia województwa wynosi 24,2 tys. km², co stanowi 7,7% obszaru kraju i daje czwart¹ pozycjê wœród 16 województw.

Na obszarze tym zamieszkuje ponad 1,4 mln ludnoœci, to jest 3,7% w relacji do ogól- nej jej liczby w Polsce. Województwo charakteryzuje siê najwy¿szym w kraju przyro- stem naturalnym i jest jednoczeœnie obszarem najwiêkszego odp³ywu ludnoœci.

Wed³ug danych z 2004 roku województwo jest regionem o najwy¿szej w kraju stopie bezrobocia 29,2% (kraj 19,1%). Podstawowym problemem rynku pracy jest ogólnie niski poziom wykszta³cenia i kwalifikacji zawodowych.

W 49 miastach znajduje siê 858,8 tys. mieszkañców, co kszta³tuje wskaŸnik urbaniza- cji województwa warmiñsko-mazurskiego na poziomie 60,1%, podczas gdy w kraju wy- nosi on 61,5%. Pod wzglêdem liczby ludnoœci region zajmuje 12 miejsce w kraju. Œredni wskaŸnik gêstoœci zaludnienia wynosi 59 osób na km² i jest najni¿szy w kraju.

£¹cznie w regionie w 9 szko³ach wy¿szych studiuje 61,4 tys. studentów, co w przeli- czeniu na 10 tys. osób wynosi 438,6 [Województwo... 2005]. Odsetek osób z wy¿szym wykszta³ceniem to 8,3%, a wiêc jest on ni¿szy od œredniej krajowej (9,9%).

Stopieñ zamo¿noœci mieszkañców województwa odbiega niekorzystnie od œredniej krajowej. Jest to spowodowane w szczególnoœci niskim poziomem przeciêtnego wynagrodzenia, wysok¹ stop¹ bezrobocia i znaczn¹ liczb¹ osób pobieraj¹cych œwiadcze- nia spo³eczne.

Województwo ma wyraŸny charakter rolniczo-turystyczno-przemys³owy. U¿ytki rolne zajmuj¹ tu 1,343 ha to jest 55,5% powierzchni ogólnej, tereny leœne 31,4% a wody 5,7%.

Grunty zabudowane i zurbanizowane zajmuj¹ 3,5% powierzchni ogólnej regionu. Zazna-

czyæ te¿ nale¿y, ¿e warunki przyrodniczo-rolnicze na obszarze województwa s¹ znacznie zró¿nicowane.

Region charakteryzuje siê ró¿norodnoœci¹ i bogactwem œrodowiska przyrodniczego, na które sk³adaj¹ siê: urozmaicona rzeŸba terenu, liczne jeziora, zwarte kompleksy leœne, niezanieczyszczone powietrze. Po³owê obszaru województwa stanowi¹ obszary objête prawn¹ ochron¹ przyrody [Strategia rozwoju... 2005].

Wœród podmiotów gospodarczych dominuje sektor prywatny, którego wskaŸnik sza- cuje siê na 66,3%. Jednak tylko 3% podmiotów gospodarczych zaliczane jest do jedno- stek du¿ych, pozosta³e to firmy ma³e i œrednie. Przychody ze sprzeda¿y produktów i ma- teria³ów wytworzonych przez ma³e i œrednie przedsiêbiorstwa (MŒP) wynosz¹ ponad 75% ogólnej sprzeda¿y w województwie. Pod tym wzglêdem daje to regionowi jedno z czo³owych miejsc w kraju.

Województwo jest jednak ma³o konkurencyjne i nale¿y do jednych ze s³abiej rozwi- niêtych w kraju. Pod wzglêdem wielkoœci nak³adów na dzia³alnoœæ innowacyjn¹ w prze- myœle zajmuje 13 miejsce w kraju, a 14 pod wzglêdem liczby zatrudnionych w przemyœle na 1000 mieszkañców.

Produkt krajowy brutto w województwie wynosi 16,5 tys. na 1 mieszkañca podczas gdy w kraju 21,4 tys.

OCENA ROZWOJU SPO£ECZNO-GOSPODARCZEGO WOJEWÓDZTWA W LATACH 1998–2004

Oceny poziomu rozwoju województwa warmiñsko-mazurskiego w latach 1998–2004 dokonano na podstawie dynamiki zmian nastêpuj¹cych komponentów rozwoju:

– potencja³u demograficznego,

– poziomu ¿ycia ludnoœci,

– rynku pracy,

– nowoczesnoœci struktury gospodarczej,

– ochrony œrodowiska.

Ka¿da z wymienionych grup zjawisk definiowana jest zbiorem cech szczegó³o- wych opisanych w tabeli 1. Wykorzystano tu propozycje zamieszczone w literaturze przedmiotu [Dziemianowicz 1999, Hopfer i in. 2001, Kud³acz 2001, Syntetyczne miary.... 1969].

Pos³uguj¹c siê danymi statystycznymi w odniesieniu do wymienionych wy¿ej kompo- nentów rozwoju regionalnego oraz ich cech szczegó³owych dokonano syntetycznej oceny zmian jakie wyst¹pi³y w latach 1998–2004 w województwie warmiñsko-mazurskim (tab. 2).

Tabela 1. Zestawienie cech charakteryzuj¹cych komponenty rozwoju regionalnego województwa warmiñsko-mazurskiego

Table 1. The comparison of features characterizing components of the regional development of Warmia and Mazury province

y t n e n o p m o

KComponenst Cechyszczegó³owe a t a d d e li a t e D y

n z c if a r g o m e d

³ a j c n e t o

Pemographicpotenital

D 1)gêstoœæzaludnienianakm² m k 1 n o y ti s n e d n o it a l u p o

p ²

m y n j y c k u d o r p u k e i w w i c

œ o n d u l k e t e s d o )

2proporitonofinhabtianstinaproducitveage h

c a b o s o w ij c a r g i m o d l a s )

3balanceofmigraiton

i c

œ o n d u l a i c y

¿ m o i z o

Pivingleverofinhabtianst

L 1)powierzchniau¿ytkowamieszkañna1osobê a

ti p a c r e p st n e m tr a p a f o a e r a e l b a s

u) ilczbaosóbna1mieszkanie 2thenumberofpersonof1apatrment

: w ñ a k z s e i m e i n e

¿ a s o p y w )

3patremen’tsftimenst: a–wodoci¹g

y l p p u s r e t a

wustêpsp³ukiwany

–ater-closet wgazsieciowy

–owngas

t) ilczbaludnoœcina1lekarza 4umberofinhabtianstfor1doctor n) ilczbaludnoœcina1sklep 5numberofinhabtianstfor1shop

y c a r p k e n y

Rabourmarket

L 1) ilczbapracuj¹cychna1000ludnoœci st n a ti b a h n i f o 0 0 0 1 n o e e y o l p m e f o r e b m u

n) ilczbabezrobotnychna1000ludnoœci 2numberofunemployedon1000inhabtianst

h c y z s

¿ y w

³ ó k z s a b z c il )

3numberofuniversiites

y z c r a d o p s o g

³ a j c n e t o

Pconomicpotenital

E 1)podmiotygospodarkinarodowejna1000ludnoœci st n a ti b a h n i 0 0 0 1 r o f st c e j b u s y m o n o c e l a n o it a n

 )prywatneprzedsiêbiorstwana1000ludnoœci 2 pirvateenterpirsersfor1000inhabtianst

h c a c

¹ i s y t w e w o g e l c o n a c s j e i m )

3 nigh’tslodginginthousands

j e z c r a d o p s o g y r u t k u rt s æ

œ o n s e z c o w o

Nconomysrtucturemoderntiy

E 1)udzia³pracuj¹cychwprzemyœleibudownictwie g n i d li u b d n a y rt s u d n i n i e e y o l p m e f o e r a h

s )udzia³pracuj¹cychwus³ugach 2s hareofemployeeinservice

a k s i w o d o r

œ a n o r h c

OEnvrionmentproceiton 1)nak³adyinwestycyjnenaochronêœrodowiskawmlnz³ n

o it c e t o r p t n e m n o ri v n e r o f s y a lt u o t n e m t s e v n i 

Tabela 2. Dynamika rozwoju województwa warmiñsko-mazurskiego w latach 1998–2004 [Rocznik statystyczny... 1999, Rocznik statystyczny... 2005a]

Table 2. The development dynamic of Warmia and Mazury province from 1998 to 2004 [Rocznik statystyczny... 1999, Rocznik statystyczny... 2005a]

r a e Y

– k o R e

i n e i n l ó g e z c z s y

WSpeciifcaiton 1998 2004 2004/1998,%

1 2 3 4

: y n z c if a r g o m e d

³ a j c n e t o

Pemographicpotenita:l D gêstoœæzaludnienia

–opulaitondenstiy

podsetekludnoœciwwiekuprodukcyjnym,%

–roporitonofinhabtianstinaproducitveage,% psaldomigracij(wosobach)

–alanceofmigraiton b

0 6

7 , 6 5

9 7 8 1 -

9 5

4 , 3 6

6 7 9 1 -

3 , 8 9

8 , 1 1 1

1 , 5 9 w

ó k i n d a

³ k s . w w i k i m a n y d a l a k s ) a n o i n d e r

œ u ( a n z c y r a m u

Summaryscaleofdynamicsabove-menitoneddata

S x x 101,7

:i c

œ o n d u l a i c y

¿ m o i z o

Pfieleverofinhabtianst: L ilczbaosóbna1mieszkanie

–umberpersonon1apatrment npowu¿ytkowamieszkañna1osobê

–sableareaofapatrmenstpercaptia uwyposa¿eniemieszkañw:

–patremen’tsftimenstin: awodoci¹g

–atersupply wustêpsp³ukiwany

–atercloset wgazsieciowy

–owngas

t ilczbaludnoœcina1lekarza

–umberofinhabtianstfor1doctor n ilczbaludnoœcina1sklep

–umberofinhabtianston1shop n

4 4 , 3

2 , 7 1

9 , 4 9

0 , 3 8

4 , 9 4

7 5 5

7 8

5 1 , 3

6 , 0 2

2 , 6 9

2 , 9 8

4 , 6 5

6 4 6

3 1 1

6 , 1 9

8 , 9 1 1

4 , 1 0 1

5 , 7 0 1

2 , 4 1 1

2 , 6 8

0 , 7 7 w

ó k i n d a

³ k s . w w i k i m a n y d a l a k s ) a n o i n d e r

œ u ( a n z c y r a m u

Summary scaleofdynamicsabove-menitoneddata

S x x 99,7

: y c a r p k e n y

Rabourmarke:t

L ilczbapracuj¹cychna1000ludnoœci

–umberofemployeeon1000inhabtianst n ilczbabezrobotnychna1000ludnoœci

–umberofunemployedon1000inhabtianst n ilczbaszkó³wy¿szych

–umberofuniversiites n

6 , 2 5 3

7 , 1 8

7

0 , 1 7 2

6 , 3 1 1

9

8 , 6 7

9 , 1 7

6 , 8 2 1 w

ó k i n d a

³ k s . w w i k i m a n y d a l a k s ) a n o i n d e r

œ u ( a n z c y r a m u

Summary scaleofdynamicsabove-menitoneddata

S x x 92,4

Jak wynika z danych zamieszczonych w tabeli 2 wskaŸnik rozwoju województwa warmiñsko-mazurskiego w latach 1998–2004, ukszta³towa³ siê na poziomie 99,7%, co wskazuje na niewielk¹ tendencjê spadkow¹.

Jednak w odniesieniu do poszczególnych komponentów analizowanego rozwoju wy- st¹pi³y znaczne zró¿nicowania w ramach ich cech szczegó³owych. Czêœciowo niekorzyst- ne zjawiska zaznaczy³y siê na regionalnym rynku pracy, w ochronie œrodowiska oraz w potencjale demograficznym.

Mia³ zatem miejsce spadek poziomu rozwoju wymienionych komponentów. W szczególno-

œci ma to zwi¹zek z wysokim poziomem bezrobocia, ograniczeniem nak³adów inwestycyjnych na ochronê œrodowiska, niedoskona³¹ baz¹ turystyczn¹ oraz rosn¹cym saldem migracji ludnoœci, a przede wszystkim rosn¹cym ujemnym saldem migracji (odp³yw ludnoœci z regionu).

Korzystne natomiast tendencje w procesie rozwoju regionu dotycz¹ potencja³u gospo- darczego, nowoczesnej struktury gospodarczej, poziomu ¿ycia ludnoœci oraz potencja³u demograficznego (przyroœcie ludnoœci w wieku produkcyjnym).

Na wystêpuj¹ce w wymienionych komponentach korzystne tendencje wzrostowe mia³y wp³yw nastêpuj¹ce zjawiska: wzrost liczby podmiotów gospodarki narodowej i przedsiê- biorstw prywatnych, wzrost udzia³u pracuj¹cych w przemyœle i budownictwie oraz w us³ugach,

2 il e b a t . d cn.ttable2 o c

1 2 3 4

: y z c r a d o p s o g

³ a j c n e t o

Pconomypotenita:l

Epodmiotygospodarkinarodowejna1000ludnoœci

–aitonaleconomysubjecstfor1000inhabtianst nprywatneprzedsiêbiorstwana1000ludnoœci

–irvateenterpirsersfor1000inhabtianst pmiejscanoclegowewtysi¹cach

–igh’tslodginginthousands n

6 , 2 6

9 , 9 5

4 , 4 6

2 , 6 7

5 , 1 7

8 , 4 3

7 , 1 2 1

4 , 9 1 1

0 , 4 5 w

ó k i n d a

³ k s . w w i k i m a n y d a l a k s ) a n o i n d e r

œ u ( a n z c y r a m u

Summary scaleofdynamicsabove-menitoneddata

S x x 98,4

:j e z c r a d o p s o g y r u t k u rt s æ

œ o n s e z c o w o

Nconomysrtucturemoderntiy:

Eudzia³pracuj¹cychwprzemyœleibudownictwie,%

–hareofemployeein indusrtyandbuliding,% sudzia³pracuj¹cychwus³ugach,%

–hareofemployeeinservice,% s

0 , 8 2

9 , 7 4

6 , 8 2

0 , 4 5

1 , 2 0 1

7 , 2 1 1 w

ó k i n d a

³ k s . w w i k i m a n y d a l a k s ) a n o i n d e r

œ u ( a n z c y r a m u

Summary scaleofdynamicsabove-menitoneddata

S x x 107,4

: a k s i w o d o r

œ a n o r h c

Onvrionmentproceiton:

Enak³adyinwestycyjnenaochronêœrodowiskawmlnz³

–nvestmentoultaysforenvrionmentproteciton

I 139,1 137,3 98,7

w ó k i n d a

³ k s . w w i k i m a n y d a l a k s ) a n o i n d e r

œ u ( a n z c y r a m u

Summary scaleofdynamicsabove-menitoneddata

S x x 98,7

w ó t n e n o p m o k . w w i k i m a n y d k i n

Ÿ a k s w y n o i n d e r

œ u y n z c

¹

£ozwoju

rotalsummary dynamicsindicatorofabove-menitoned Tfdevelopmentcomponenst

o x x 99,7

rosn¹ca powierzchnia u¿ytkowa mieszkañ na 1 osobê i poprawa wyposa¿enia mieszkañ w infrastrukturê komunaln¹ oraz wymieniony przyrost ludnoœci w wieku produkcyjnym.

Przedstawione badania maj¹ charakter syntetycznej diagnozy najwa¿niejszych kom- ponentów rozwoju regionu w analizowanym okresie 7 lat. Ocena ich mo¿e byæ istotna w odniesieniu do Strategii Rozwoju Spo³eczno-Gospodarczego Województwa Warmiñ- sko-Mazurskiego do roku 2020.

ROLA DU¯YCH I ŒREDNICH MIAST W PROCESIE ROZWOJU WOJEWÓDZTWA Kategoriê miast œrednich (20–100 tys. ludnoœci) reprezentuje na obszarze wojewódz- twa 9 oœrodków, natomiast kategoriê miast du¿ych, a wiêc powy¿ej 100 tys. mieszkañ- ców – 2 oœrodki, z których jeden jest stolic¹ regionu. W 11 du¿ych i œrednich miastach województwa zamieszkuje prawie 67% spoœród ogólnej liczby ludnoœci miejskiej, w tym w oœrodkach du¿ych oko³o 35% a w œrednich – 32%. Przestrzenne rozmieszczenie du-

¿ych i œrednich miast na obszarze województwa warmiñsko-mazurskiego obrazuje rysu- nek 1, natomiast szczegó³owe dane dotycz¹ce liczby zamieszka³ej tam ludnoœci w latach 1998 i 2004 zawiera tabela 3.

Rys. 1. Przestrzenne rozmieszczenie du¿ych i œrednich miast na obszarze województwa warmiñ- sko-mazurskiego

Fig. 1. Location of large and middle cities in Warmia and Mazury province Miasta duże, krajowy ośrodek równoważenia rozwoju

Large cities, the state center of sustainable development Miasta duże, ponadregionalne ośrodki równoważenia rozwoju Large cities, over-regional centers of sustainable development Miasta średnie subregionalne ośrodki rozwoju

Middle cities sub regional centers of development