Marian Rusecki
Struktura naukowa teologii
fundamentalnej
Studia Theologica Varsaviensia 22/1, 35-69
S tu d ia T h e o l. V ars. 22 (1984) n r 1 M A R IA N R U S E C K I
STRUKTURA NAUKOWA TEOLOGII FUNDAMENTALNEJ
T r e ś ć : I. P o ję c ie te o lo g ii f u n d a m e n ta ln e j; II. T e o lo g ia f u n d a m e n ta l n a a a p o lo g e ty k a ; III. C el i z a d a n ia ; IV. P rz e d m io t te o lo g ii f u n d a m e n ta ln e j; V. M etody. I. P O J Ę C IE T E O L O G II F U N D A M E N T A L N E J T e o lo g ię f u n d a m e n t a l n ą m o ż n a o k r e ś lić ja k o te o lo g ic z n ą n a u k ę , k t ó r a b a d a w ia ro g o d n o ś ć c h r z e ś c ija ń s tw a ja k o r e lig ii p r z e z B o g a o b ja w io n e j i b u d u j e m e to d o lo g ic z n e p o d s ta w y te o lo g ii. W p rz e s z ło ś c i n a o k r e ś le n ie te j d y s c y p lin y u ż y w a n o r ó ż n y c h n a z w : w p r o w a d z e n ie do te o lo g ii, p r o p e d e u ty k a te o lo g ii, d o g m a t y k a o g ó ln a , te o lo g ia filo z o fic z n a , e n c y k lo p e d ia te o lo g ic z n a , n a jc z ę ś c ie j je d n a k ·— a p o lo g e ty k a .
N ie j e s t ła tw o u s ta lić , k ie d y p o ja w iła się n a z w a te o lo g ia
f u n d a m e n t a l n a . W e d łu g G. E b e l i n g a 1 m u s ia ła o n a b y ć ju ż z n a n a w p ie r w s z e j p o ło w ie X I X w . p o n ie w a ż J o h a n n N e p o m u k E h r l i c h w w y d a n e j p r z e z s ie b ie F u n d a m e n t a l - T h e o l o g i e 2 w s p o m in a , że n ie je s t to n o w a n a z w a . P r a w d o p o d o b n ie p i e r w s z y te g o o k r e ś le n ia u ż y ł A . P e l t (1843), w e d łu g k tó r e g o o m a w ia n a d y s c y p lin a je s t c z ę śc ią w s tę p n ą te o lo g ii s y s t e m a t y c z n e j i z a j m u j e się w y p r a c o w a n ie m z a s a d d o w o d z e n ia te o lo g ic z n e g o o ra z w y k a z y w a n ie m n a d p r z y r o d z o n e g o c h a r a k t e r u c h r z e ś c ija ń s tw a ja k o r e lig ii o b ja w io n e j p r z e z B o g a. S a m a d y s c y p lin a b y ła ju ż z n a n a p o d in n y m i n a z w a m i: F u n d a m e n t a l - - L e h r e , T h e o l o g i s c h e E n c y k l o p ä d i e i w y k ła d a n a n a u n i w e r s y t e t a c h n ie m ie c k ic h . G łó w n y m p r o p a g a to r e m n a z w y p ie r w s z e j 1 G. Ξ b e 1 i n g, E r w ä g u n g e n z u e in e r e v a n g e lis c h e n F u n d a m e n ta l th e o lo g ie , Z T h K 67 (1970) s. 482 nn. 2 J. N. E h r l i c h , F u n d a m e n ta l-T h e o lo g ie . L e itfa d e n fü r V o r le s u n g e n ü b e r d ie a llg e m e in e E in ie tu n g in d ie th e o lo g is c h e W is s e n s c h a ft u n d d ie T h e o r ie d e r R e lig io n u n d O ffe n b a r u n g als I T h e il d e r F u n d a m e n ta l-T h e o lo g ie , P r a q u e 1859; L e itfa d e n fü r V o r le s u n g e n ü b e r d ie O ffe n b a ru n g G o tte s als T h a ts a c h e d e r G e sc h ic h te . I I T h e il d e r F u n d a m e n ta l- -T h e o lo g ie , P r a q u e 1862; P o r. J. M y ś k ó w , E w a n g e lic k a teo lo g ia fu n d a m e n ta ln a , S T V 18 (1980) n r 2, s. 83— 101.
b y ł J . F . К 1 e u k e r, a n ie c o w c z e ś n ie j F . E. D. S c h l e i e r m a c h e r . Z d a n ie m E b e lin g a i in n y c h p r o te s ta n c k ic h a u to r ó w w je g o filo z o fic z n e j te o lo g ii m o ż n a z n a le ź ć id e ę te o lo g ii f u n d a m e n ta ln e j. J e d n a k za tw ó r c ę te o lo g ii f u n d a m e n t a l n e j w ś c is ły m te g o s ło w a z n a c z e n iu n a le ż y c h y b a u w a ż a ć J . N e p o m u k a E h r lic h a , k t ó r y d a je z a r y s te o r ii te o lo g ii f u n d a m e n t a l n e j . W e d łu g n ie g o te o lo g ia f u n d a m e n t a l n a n a le ż y clo te o lo g ii d o g m a ty c z n e j i s t a n o w i je j część w s tę p n ą . O b e jm u je o n a te o r ię r e lig ii i o b ja w ie n ia a c e le m je j j e s t d o w o d z e n ie b o s k ie j g e n e z y r e lig ii c h r z e ś c ija ń s k ie j i a u t o r y t e t u K o śc io ła . K r y t e r i a za p o m o c ą k t ó r y c h u z a s a d n ia f a k t o b ja w ie n ia , w y k ła d a n e g o p o te o r e t y c z n y c h r o z w a ż a n ia c h n a t e m a t id e i o b ja w ie n ia , m a j ą s t r u k t u r ę filo z o fic z n o h is to ry c z n ą . W o d ró ż n ie n iu od te o lo g ii s z c z e g ó ło w e j n a z y w a ją t a k ż e d o g m a ty k ą o g ó ln ą lu b a p o lo g e ty k ą . P ó ź n ie j o k r e ś le n ie te o lo g ia f u n d a m e n t a l n a j e s t c o ra z c z ę śc ie j p r z y jm o w a n e (F. H e t t i n g e r , J. O 11 i g e r, A. S t u m m e r , T. S p e c h t , A. M i c h e l , A. T a n g u e r e y , R. G a r r i - g o u - L a g r a n g e itd .). N a jc z ę ś c ie j s to s u je się je z a m ie n n ie z n a z w ą a p o lo g e ty k a , k t ó r a ja k o d y s c y p lin a n a u k o w a je s t p r a w d o p o d o b n ie s ta r s z a , a r o z u m ia n a ja k o a p o lo g ia c h r z e ś c ija ń s tw a z n a n a j e s t od je g o p o c z ą tk u ; z r e s z tą n ie t y lk o n a z w y s ą u ż y w a n e z a m ie n n ie , a le i u to ż s a m ia się t e d y s c y p lin y n a u k o w e . II. T E O L O G IA F U N D A M E N T A L N A A A P O L O G E T Y K A W s p ó łc z e ś n ie w ie lu a u t o r ó w u w a ż a , że są to ty lk o d w ie ró ż n e n a z w y te j s a m e j d y s c y p lin y , z ty m ż e c h ę tn ie j p o s łu g u j ą się n a z w ą te o lo g ia f u n d a m e n ta ln a . M a o n a b y ć le p s z a , p o n ie w a ż w y r a ż a p o z y ty w n y c h a r a k t e r t e j d y s c y p lin y a p o n a d t o j e s t m n ie j o b c ią ż o n a h i s t o r y c z n i e 3. J e d n a k — ja k się w y d a je ·— n ie j e s t to ty lk o s p r a w a te r m in o lo g ii. N a z w a t e o logia f u n d a m e n t a l n a m o ż e z a s a d n ie p r z y s łu g iw a ć te j d y s c y 3 H . F r i e s , O d a p o lo g e ty k i do te o lo g ii fu n d a m e n ta l n e j (tłu m . poi.), C onc. 1969 n r 6— 10, s. 31— 39; E. G ö s s m a n n , F u n d a m e n ta lth e o lo g ie u n d A p o lo g e tik , W : W as is t T h e o lo g ie , M ü n c h e n 1966 s. 25— 52; R. L a t o u r e l l e , R o z k ła d c z y o d n o w a te o lo g ii fu n d a m e n ta l n e j (tłum . poi.), C onc. 1969 n r 6— 10 s. 23— 30; S. N a g y , A p o lo g e ty k a c z y te o logia fu n d a m e n ta ln a , R T K 19 (1972) z. 2 s. 111— 130; M. R u s e c k i , P r z y c z y n y k r y z y s u a p o lo g e ty k i, R T K 20 (1973) z. 2 s. 41— 63. 4 J. S c h m i t z , D ie F u n d ,a m e n ta lth e o lo g ie i m 20. J a h r h u n d e r t, W : B ila n z d er T h e o lo g ie im 20. J a h r h u n d e r t, t. 2, F r e ib u r g /B r . 1969 s. 226.
[3]
S T R U K T U R A T E O L O G I I F U N D A M E N T A L N E J37
p lin ie w te d y , g d y j e s t o n a r o z u m ia n a ja k o n a u k a te o lo g ic z n a . Z d a ją c s o b ie z te g o s p r a w ę w ie lu a u to r ó w p r z y ta c z a ró ż n e r a c j e p r z e m a w ia ją c e za te o lo g ic z n o ś e ią a p o lo g e tÿ k i, a ty m s a m y m z a s łu s z n y m p r z y p is y w a n ie m je j n a z w y te o lo g ia f u n d a m e n ta ln a . M e to d o lo g o w ie te o lo g ii k l a s y f i k u j ą ją w ś r ó d d y s c y p lin te o lo g ic z n y c h i to n a ic h c ze le, g d y ż z a jm u je się o n a p o d s t a w o w y m d o g m a te m te o lo g ic z n y m le ż ą c y m u p o d s ta w w s z y s t k ic h in n y c h , a m ia n o w ic ie , f a k t e m o b ja w ie n ia B o żeg o z r e a liz o w a n y m w h is to r ii (А. К o 1 p i n g, H . K ö s t e r , В. М. X i- b ö - r t , W. G r a n a t , E. K o p e ć , C. B a r t n i k i i n ni). A n a lo g ic z n ie te o lo g ic z n o ś ć t e j d y s c y p lin y w id z i J . S c h m i t z , k t ó r y p o n a d to u w a ż a , że w in n a b y ć o n a r e i n t e - g r o w a n a w te o lo g ii d o g m a t y c z n e j 4. A . H o r w a t h i H. S t i r n i m a n n p r z y n a le ż n o ś ć je j do te o lo g ii u z a s a d n ia ją ty m , że w ia r o g o d n o ś ć , k t ó r ą się o n a z a jm u je je s t w ła ś c iw o ś c ią w i a r y a t a j e s t p r z e d m io te m te o lo g ii 5; Y. C o n g a r i M . N i с o- 1 a u za ś ty m , że: a p o lo g e ty k a c e l s w o ic h b a d a ń b ie r z e z te o - m ia r z e n a d p r z y r o d z o n y m i m o g ą b y ć a d e k w a tn ie p o z n a n e t y 1- l o g i i e. U. v o n B a l t h a s a r , R. L a t o u r e l l e , H. H o l s t e i n , H . d e L u b а с r a c ję za te o lo g ic z n y m c h a r a k t e r e m o m a w ia n e j d y s c y p lin y w id z ą w f a k c ie te m a ty c z n e j z b ie ż n o ś c i z d o g m a ty k ą 7. W ię k sz o ść f u n d a m e n ta lis tó w te o lo g ic z n o ś ć a p o lo g e ty k i u p a t r u j e w f a k c ie w p ły w u ś w ia tła w i a r y n a je j b a d a n ia . Ic h z d a n ie m te o lo g ia f u n d a m e n t a l n a m u s i r o z p a tr y w a ć f a k t o b j a w ie n ia n ie ty lk o w ś w ie tle c z y s t e g o r o z u m u , a le i w ś w ie tle r o z u m o w a n ia te o lo g ic z n e g o b a z u ją c e g o n a s a m y m o b ja w ie n iu . J e s t to o ty l e s łu s z n e , że w p ro c e s ie n a u k o w e g o p o s tę p o w a n ia te j d y s c y p lin y w y s t ę p u j e p e w n a ilo ść p o ję ć o z a s a d n ic z y m z n a c z e n iu d la te o lo g ii ( o b ja w ie n ie , c u d , p r o r o c tw o , z m a r t w y c h w s ta n ie , K o ś c ió ł itp .), k t ó r e są ta k ż e r z e c z y w is to ś c ia m i o w y k o w ś w ie tle w ia r y . U jm o w a n ie t y c h k a te g o r ii je d y n ie w ś w ie tle r o z u m u n a t u r a l n e g o j e s t n ie a d e k w a tn e do tr e ś c io w e j ic h z a w a r t o ś c i 8. 5 A. H o r v a t h , , D er w is s e n s c h a ftlic h e C h a r a k te r d e r A p o lo g e tik , D T h 24 (1946) s. 29— 44; H. S t i r n i m a n n , F ra g e n z u r F u n d a m e n ta l th e o lo g ie , F Z P h T h 1 (1954) s. 211— 217. 6 Y. C o n g a r , L a fo i e t la th é o lo g ie , T o u r n a i 1962 s. 182; M. N ί ο о 1 a u, S a c ra e th e o lo g ia e s u m m a , t. 1: T h e o lo g ia fu n d a m e n ta lis . I n tr o d u c tio in th e o lo g ia m , M a tr iti 51962 s. 45. 7 P o r. S. N a g y, a r t. cyt., s. 124. 8 J. P. T o r r e l , C h r o n iq u e d e th é o lo g ie fo n d a m e n ta le , R T h o m 64 (1964) s. 101 п.; М. N i с о 1 a u, dz. cyt., s.. 44; M. R u s e с к i, Z a d a n iaTem u stan o w isku sprzeciw ia się m . in. N. D u n a s, k tó ry
u trz y m u je , że podobnie jak dogm atyczny tra k ta t De Deo Uno
jest ro zp a try w a n y n a płaszczyźnie czystego rozum u bez w y
dzielania go z teologii, ta k też należy tra k to w a ć i apologetykę,
a więc jako n a u k ę teologiczną p osługującą się m etodą czysto
ra c jo n a ln ą 9. Stanow isko to nie w y d aje się być słuszne gdyż:
tra k ta t De Deo Uno nie jest u jm o w an y ty lk o w optyce r o
zum u; p rz y pom ocy a rg u m e n ta c ji czysto rac jo n aln e j nie m o
żna dojść do tez teologicznych, a jedn ą z nich jest przecież
fa k t objaw ienia nadprzyrodzonego.
P odobny pogląd co D unas re p re z e n tu ją S. N a g y i W. H ł a-
d o w s k i , k tó rz y u trz y m u ją , że apologetyka — k tó rą wolą
nazyw ać teologią fu n d am e n ta ln ą — pew ne pojęcia czerpie z
teologii i tra k tu je je jako swoistego ro d za ju hipotezy robocze
w eryfikow ane później arg u m e n ta c ją filo zo ficzn o h isto ry czn ą10.
Tego ty p u w e ry fik a c ja nie w y d aje się osiągalna ze w zglę
d u na różne płaszczyzny, na k tó ry ch z n a jd u ją się h ipotezy z
jed n ej stro n y i dokonyw ana ich w e ry fik acja z drug iej strony.
Tego ty p u zabieg a rg u m e n ta c y jn y stanow i tzw. uzasadnianie
nie w prost (dowód apagogiczny), k tó re bezpośrednio nie do
wodzi tezy czy hipotezy.
W ydaje się, że o stateczną podstaw ą rzeczowego odróżniania
apologetyki od -teologii fu n d am e n ta ln ej (nie m a potrzeby, ani
ra c ji ich utożsam iania, w zględnie odrzu can ia jednej z nich) jest
sam a arg u m en tacja. O ile pierw sza posługuje się m etodą w y
łącznie racjo n aln ą, o ty le d ru g a w uzasad n ian iu sw ych tez,
chociaż w punk cie w yjścia stosuje rów nież a rg u m en tację hi-
storycznoracjonalną, to jed n ak w toku dalszego postępow ania
przechodzi na g ru n t teologiczny, n a k tó ry m p rz y jm u je 1 teolo
giczne znaczenie ty ch fak tó w i działanie łaski um ożliw iającej
ich uchw ycenie, k o rzy sta z pom ocy św iatła w iary. W idoczne
to jest przy cudzie, k tó ry stanow i głów ny środek uzasad n ia
nia teologicznofundam entalnego; do jego pełnego rozpoznania,
czyli uchw ycenia jego sensu, po trzeb n a jest łask a (J. M o u -
r o u x , R. G u a r d i n i, E. K o p e ć ) 11. Dopiero w te n spo
a p o lo e t y k i w o b e c teo lo g ii, C T 45 (1975) z. 3 s. 7; S. N a g y , C h r y s tu s w K o ściele. Z a r y s e k le z jo lo g ii fu n d a m e n ta ln e j, W ro c ła w 1982 s. 10 n.
9 N. D u n a s , L e s p r o b lè m e s e t s t a tu t de l’a p o lo g é tiq u e , R S P T 43 (1959) s. 679.
10 S. N a g y , a r t. cyt., s. 124; ten że , dz. cyt., s. 10 n.; W. H ł a d o w - s к i, S tr u k tu r a a p o lo g e ty k i, R T K 11 (1964) z. 2 s. 33—53.
11 J. M o u r o u X , D is c e r n e m e n t e t d is c e r n a b ü ité d u m ira c le , R P A
1
;5] S T R U K T U R A T E O L O G I I F U N D A M E N T A L N E J39
sób (teologiczny) rozpoznany może stanow ić w łaściw y a rg u
m e n t stosow ny do osiągnięcia celu staw ianego sobie' przez
teologię fu n d am en taln ą.
Na tej podstaw ie część a u to ró w rzeczowo odróżnia teologię
fu n d a m e n ta ln ą od apologetyki. W edług H. L a i s a apologety
k a zajm u je się rac jo n aln y m i n au k o w ym uzasadnianiem w iary
i skierow ana jest do niew ierzących. W zakres jej p rzed m iotu
w chodzą zagadnienia, k tó re w ścisłym sensie nie należą do
teologii fu n d am e n ta ln ej, jak np. praeam bula fidei, oryginalność
chrześcijaństw a, p ro b lem y zw iązane z tzw. d u ch em czasu itp.
Teologia fu n d am e n ta ln a jest — jego zdaniem — re fle k sją czło
w ieka w ierzącego nad podstaw am i sw ej w i a r y 12. K. R a h
n e r je s t zdania, że apologetyka zajm ow ałaby się nadal r a
cjo n aln y m uzasadnianiem podstaw w iary i w y jaśnian iem t r u d
ności z nią zw iązanych a teologia fu n d am e n ta ln a b y łaby k r y
tyczną reflek sją w ierzącego n ad podstaw am i w iary oraz u k a
zyw aniem zgodności objaw ienia z ap riory czny m i w a ru n k am i
w ia ry i n a tu ra ln y m i dążeniam i człow ieka 13.
W ym ienić tu należy jeszcze stanow isko W arszaw skiej Szko
ły A pologetycznej, założonej przez W. K w i a t k o w s k i e g o .
U praw ia ona odrębną, pozateologiczną apołogetykę o c h a ra k
terze religioznaw czym . U znaje ona rów nież istnienie teologii
fu n d am e n ta ln ej u .
N ależy więc stw ierdzić, że m ogą istnieć zarów no apologetyka
jak i teologia fu n d am e n ta ln a jako odrębne dyscypliny n a u
kow e staw iające sobie inne cele i zadania oraz posługujące się
inn y m i m etodam i. Zam ienne używ anie nazw apologetyka i te o
logia fu n d am e n ta ln a — co czyni dotąd w ielu au to ró w — z
m etodologicznego i epistem ologicznego p u n k tu w idzenia jest
niew łaściw e.
III. C EL I Z A D A N IA
P od w zględem sem antycznym re la c ja celu do zadań w od
niesieniu do teologii fu n d am e n ta ln ej nie została jeszcze do
k ład n ie opracow ana. M ożna chyba roboczo przyjąć, że cel to
1959 s. 50; E. K o p e ć , W a lo r m o ty w a c y jn y c u d u , R T K 19 (1972) z. 2 s. 108 n.; p o r. M. R u s e с к i, F u n k c je c u d u ja k o z n a k u , R T K 27 (1980) z. 2 s. 66. 12 H. L a i s , A p o lo g e tik , w : L T h K , t. 1 s. 724. 13 K . R a h n e r , S c h r ift e n z u r T h e o lo g ie , t. 6, E in s ie d e ln 1968 s. 146, 160; te n ż e , D o g m a tik , w : L T h K , t. 3 s. 448. 14 J. M y ś к ó w , a r t. cyt., s. 94 пп.; Т. G o g o l e w s k i , W o b ro n ie a p o lo g e ty k i, S T Y 14 (1976) n r 2 s. 10 n.
coś s ta łe g o , z a w s z e z w ią z a n e g o z te o lo g ią f u n d a m e n ta ln ą , j a k b y je j se n s; z a d a n ia są n a t o m i a s t z m ie n n e , b a r d z ie j z w ią z a n e z d u c h e m c z a s u i s łu ż ą s k u te c z n e j r e a liz a c ji c e lu . 1. C e l t e o l o g i i f u n d a m e n t a l n e j P o g lą d y a u to r ó w n a t e m a t c e lu te o lo g ii f u n d a m e n t a l n e j n ie b r z m ią l i t e r a l n i e t a k s a m o , g łó w n ie ze w z g lę d u n a to , że o k r e ś la ją c go b io r ą o n i pod. u w a g ę b ą d ź r e z u l t a t p r z e d m io to w y d o ja k ie g o z m ie rz a te o lo g ia f u n d a m e n t a l n a (u z a s a d n ie n ie w ia ro g o d n o ś c i o b ja w ie n ia c h r z e ś c ija ń s k ie g o — A . G a r d e i l , N. D u n a s , H. W a 1 g r a V e, J. H. C r e h a n , T. W. C r a f e r , A. L o c a t e l l i , C. C o l o m b o , E. K o p e ć , i in n i), b ą d ź to c z e m u m a o s ta te c z n ie s łu ż y ć u z a s a d n ia n ie te o - lo g ic z n o f u n d a m e n ta ln e . ( b u d z e n ie g o to w o ś c i w ia r y — A. L a n g , A. L i é g é, J. L e v i lu b d o p r o w a d z e n ie c z ło w ie k a do w ia r y — C. C r i s t i a n i , G. R a b e a u ) . W e d łu g R . L a - t o u r e l l e ’ a je ś li n a te o lo g ię f u n d a m e n t a l n ą p a t r z y się z p u n k t u w id z e n ia o b ja w ie n ia c e le m je j j e s t u z a s a d n ie n ie w i a r o g o d n o ś c i o b ja w ie n ia B o żeg o , je ś li z a ś z p u n k t u w id z e n ia w ia r y — w y k a z a n ie r a c jo n a ln e g o c h a r a k t e r u w i a r y 13. P o n ie w a ż te n d r u g i o s ią g a się p rz e z z r e a liz o w a n ie p ie rw s z e g o , p r z e to s u m a r y c z n ie m o ż n a p o w ie d z ie ć , że c e le m te o lo g ii f u n d a m e n t a l n e j je s t b a d a n ie w ia ro g o d n o ś c i o b ja w ie n ia B o żeg o z r e a liz o w a n e g o w h i s t o r i i w J e z u s ie C h r y s tu s ie , a ty m s a m y m b a d a n ie , cz y r e lig ia c h r z e ś c ija ń s k a p o s ia d a b o s k ą g e n e z ę i p o d a n ie w ja k i sp o só b ta k s f o r m u ło w a n y p r o b le m m o ż n a r o z w ią zać c z y li p o d a n ie p r z y p o m o c y ja k ic h a r g u m e n tó w m o ż n a to o s ią g n ą ć . P r z y t a k s f o r m u ło w a n y m c e lu k lu c z o w y m z a g a d n ie n ie m je s t sa m o p o ję c ie w ia r o g o d n o ś c i i s p o s o b u je j p o z n a n ia w z g lę d n ie u z a s a d n ie n ia . T e d w a p r o b le m y w sp o só b s k r ó to w y o m ó w i się łą c z n ie . P o ję c ie w ia ro g o d n o ś c i w e w s p ó łc z e s n e j l i t e r a t u r z e p r z e d m io t u n ie je s t je d n o z n a c z n ie r o z u m ia n e . O g ó ln ie m o ż n a p o w ie d z ieć , że d z iś n ie m a l p o w s z e c h n ie o d c h o d z i się do je j i n te le k - tu a lis ty c z n e g o ro z u m ie n ia , w e d łu g k tó r e g o b y ła o n a r a c j o n a l n y m p r z y m io te m p r a w d y p o jm o w a n e j b e z o so b o w o n a m o c y k t ó r e j o w a p r a w d a w in n a b y ć a f ir m o w a n a w e w ie r z e {A. G a r d e i l , R. G a r r i g o u - L a g r a n g e , E. S e i t e r i с h ) 16.
15 R. L a t o u r e l l e , A p o lo g é tiq u e e t fo n d a m e n ta le , W: T h é o lo g ie
m
S T R U K T U R A T E O L O G I I F U N D A M E N T A L N E J41
W spółcześnie w iarogodność u jm u je się na pew no w sposób p e ł
niejszy, a p rzy ty m i różnorodny. Można w yróżnić kilk a jej
koncepcji: sem ejotyczną, p ersonalistyczną, tran scen d en taln o -
-antropologiczną, aksjologiczną, h e rm en eu ty czn ą i historio-
zbawczą.
P ierw sza w yp raco w ana przez E. M a s u r e ’ a łączy sk ra jn e
i jed n o stro n n e dotychczasow e jej ujęcia: in tele k tu a łisty c z n e i
w olu n tary sty czn e. M asure osiąga to poprzez opracow anie p o d
staw ow ego k ry te riu m w iarogodności o b jaw ien ia — cudu w k a
tegoriach znaku. S tru k tu ra cu d u -zn ak u jest dw upłaszczyznow a,
dlatego elem en t w idzialny cudu napro w adza na jego elem ent
niew idzialny, treściow y stanow iący istotę znaku Bożego. P o d
m iot odpow iednio dysponow any (otw artość, dobra wola, łaska)
d o strzegając elem en t em piryczny cud u -zn aku na m ocy jego
specyficznej s tr u k tu ry m oże rozpoznać treść, k tó rą stanow i
zw ykle fak t, że Bóg działa tu i tera z dla zbaw ienia człow ieka.
Cud p o jęty jako znak nie stanow i niezbitego dow odu o b jaw ie
nia; raczej pew n ą poszlakę n ap ro w ad zającą na nie. W rozpo
znanie tego k ry te riu m objaw ienia zaangażow any jest cały
człowiek, a nie tylk o jego in telek t. Z rozważań, o cudzie-znaku
jako k ry te riu m objaw ienia a u to r wnosi, że i sam a w iarogod
ność m u si scalać w sobie ele m en ty racjo n aln e i w olityw ne, a
n a w e t posiadać c h a ra k te r osobowy 17.
P erso n aliści (R. G u a r d i n i, J. M o u r o u x, A. В r u n-
n e r , C. C i r n e - L i m a , E. K o p e ć i inni) dochodzący do
ok reślen ia w iarogodności na drodze nowego pojm ow ania cudu
(cud znakiem Boga d anym człow iekowi dla jego zbaw ienia) i
w iary, k tó re j przedm iotem nie jest zespół teo rety czn y ch p raw d
o Bogu, ale Bóg osobowy, o k reślają ją jako właściwość św ia
dectw a Bożego i osoby Bożej, dla k tó re j to człowiek w akcie
w ia ry zaw ierza Bogu. T ak p o jętą w iarogodność może poznać
ty lko osoba ludzka, gdyż jed yn ie ona może w ejść z Nim w
osobow y k o n ta k t i być uczestnikiem zbawczego dialogu, do
którego w zyw a Bóg w swoim objaw ieniu. W alor m o ty w acy jn y
10 A. G a r d e i 1, L a c r é d ib ilité e t l’a p o lo g é tiq u e , P a r i s 21912 s. 133, 212, 217, 225; R. G a r r i g o u - L a g r a n g e , De r e v e la tio n e p e r E ccle
s ia m c a th o lic a m p ro p o sita , R o m a e s1950; E. S e i t e r i c h , D ie G lo.ub- W ü r d ig k e its e r k e n n tn is , E in e th e o lo g is c h e U n te r s u c h u n g z u r G r u n d le g u n g d e r A p o lo g e tik , H e id e lb e rg 1948. s 17 E. M a s u r e , L a g r a n d ’ r o u te a p o lo g é tiq u e , P a r is 4.939 s. 5 n s, 48 n s, 64— 77, 87 n.; te n ż e , L e m ir a c le c o m m e signe, R S P T 43 (1959) s. 273— 283; p o r. S. G r z e c h o w i a k , S e m e jo lo g ic z n a k o n c e p c ja w ia ro g o d n o śc i i a p o lo g e ty k i w u ję c iu E. M a s u re ’a, R T K 18 (1971) z. 2 s. 53— 72.
cu d u jako k ry te riu m objaw ienia polega n a tym , że jest on
ściśle i w ew nętrzn ie zw iązany z objaw ieniem , k tó re ak tu alizu je
i zarazem potw ierdza 18.
T ranscen d en taln o -antro p o log iczn ą koncepcję w iarogodnośei
stw o rzy ł w łaściw ie K. R a h n e r . Do zw olenników tego ujęcia
m ożna zaliczyć także E. S c h i l l e b e e e k x a , H. V e r w e -
e y n a i H. S t r a u b i n g e r a . W edług R a h n era a k t w iary
jest w ew n ętrzn ie złożony z elem en tó w ap rio ryczny ch (fo rm al
nych) i treściow ych. Sąd w iarogodnośei nie jest zew nętrzny w
stosu nk u do w iary, ale tk w i w sam ym akcie w ierzenia, przy
czym jest o n u w a ru n k o w a n y nie ty lk o przedm iotow o — t r e
ścią w k tó rą się w ierzy, lecz i podm iotow o — sam ą form aln ą
s tr u k tu rą a k tu w ierzenia. Z daniem R ah n era w iara jest n a j
pierw p rzeżyw ana a dopiero później przem yśliw ana. O w em u
przeży w aniu w iary tow arzyszy już w stępnie jakieś przedrozu-
m ienie w iary i siebie samego, a w łaściw a reflek sja n a d pod
staw am i w iary, czyli m oty w am i w iarogodnośei, dokonuje się
później, choć sam a w iarogodność jest ściśle zw iązana z sam ym
ak tem w iary. W iarogodność nie jest zatem przeżyciem o d ręb
nym od a k tu w iary, ale u jaw n ia się, gdy pozytyw nie p rz e j
dzie on próbę re fle k sji k ry ty c z n ej. W iarogodność w ty m ujęciu
jest więc w łaściw ością przeżyw ania w iary, choć w porządku
poznania m a ona c h a ra k te r w tó rn y 19.
A ksjologiczne pojęcie w iarogodnośei m a kilk a odm ian. Do
głów nych m ożna zaliczyć: ujęcie W. K w i a t k o w s k i e g o ,
w edług którego jest ona cechą p rzy słu g u jącą p rzeżyciu re lig ij
nem u, w k tó ry m człow iek w ierzący o d k ry w a S anctu m jako
najw y ższą w artość r e lig ijn ą 20 oraz koncepcję H. W a l g r a
v e ’ a,
J.
L.
M a r i o n a ,
J. M e s n a r d a ,
J.
D.
F a -
b r è q u e ’ a, A. M a n a r a n c h e ’ a i H. U. v o n B a l - .
18 J. M o u r o u x , D is c e r n e m e n t e t d is c e r n a b ilité d u m ira c le , a rt. cyt. s. 538— 562; te n ż e , J e crois e n T oi, P a r is 31965 s. 8 n., 45 n., 62 n. ; A. B r u n n e r , G la u b e u n d E r k e n n tn is , M ü n c h e n 1951, z w łaszcza ro zd z.: „ G la u b e a ls V e r tr e tu n g ” s. 50— 70; E. K o p e ć , P r o b le m a ty k a c u d u w e w s p ó łc z e s n e j a p o lo g e ty c e , W : W sp ó łc z e sn a m y ś l te o lo g ic zn a , P o z n a ń 1964 s. 267—282, a zw ła sz c z a s. 272— 275; te n ż e , Z n a c z e n ie p e rs o - n a lis ty c z n e j k o n c e p c ji w ia r y d la w s p ó łc z e s n e j a p o lo g e ty k i, R T K 11 (1964) z. 2 s. 8— 14; M. R u s e с к i, M o żliw o ść p lu r a liz m u w te o lo g ii fu n d a m e n ta ln e j, R T K 25 (1978) z. 2 s. 42 n.
19 K . R a h n e r , Ü b er die th e o r e tis c h e A u s b ild u n g k ü n ft ig e r P r ie s te r
h e u te , W : S c h r i ft e n z u r T h e o lo g ie , dz. cyt., s. 139— 168; J. E. S m i t h , E x p e r ie n c e a n d G ot, O x fo rd 1968; E. S c h i l l e b e e c k x , In te llig e n c e de la fo i e t in te r p r é ta tio n de soi, W : T h é o lo g ie d ’a u jo u r d ’h u i e t d e m a in ,
[9]
S T R U K T U R A T E O L O G I I F U N D A M E N T A L N E J43
t h a s a r a . W e d łu g n ic h w ia ro g o d n o ś ć j e s t s p e c y f ic z n ą ( n a j w y ż s z ą ) w a r to ś c ią o b ja w ie n ia B o żeg o , d la k t ó r e j to c z ło w ie k z a w ie r z a B o g u . N a jw y ż s z ą w a r to ś c ią o b ja w ie n ia j e s t z b a w c z a m iło ś ć B o g a w y r a ż o n a n a j p e ł n i e j w J e z u s ie C h r y s tu s ie . T e o lo g ia f u n d a m e n t a l n a w in n a u k a z y w a ć o w ą m iło ś ć . B o g a w y r a ż o n ą w h is to r ii, p o n ie w a ż ty lk o m iło ś ć je s t g o d n a w i a r y i p r z y g o to w y w a ć c z ło w ie k a n a je j p r z y ję c ie , o d d z ia ły w a ją c g łó w n ie n a w o lę 21. W ia ro g o d n o ś ć p o jm o w a n a h c r m e n e u ty c z n ie (E. В i s e r , A . H a i d e r - G r a b n e r ) , p o d o b n ie ja k w k o n c e p c ji t r a n s c e n - d e n ta ln o - a n tr o p o lo g ic z n e j, j e s t s t r u k t u r a l n y m p r z y m io te m s a m e j w ia r y . J e j p r z e d m io t s t a j e się g o d n y w ia r y p rz e z s a m a k t r o z u m ie n ia go, ja k b y in tu ic y jn e g o i in te lig ib iln e g o u jm o w a n ia go o ra z p r z e z u c h w y c e n ie w a r to ś c i ż y c io w y c h w ia r y i d o p e łn ie n io w e g o z n a c z e n ia w i a r y d la e g z y s te n c ji lu d z k ie j 22. H is to r io z b a w c z e p o ję c ie w ia ro g o d n o ś c i n ie z o s ta ło je sz c z e d o k ła d n ie o p ra c o w a n e . M o ż n a je s c h a r a k te r y z o w a ć ja k o h i s t o r y c z n ą i z b a w c z ą c e c h ę w y d a r z e ń h i s t o r i i ś w ię te j, d la k t ó r y c h c z ło w ie k a k c e p tu je o w e w y d a r z e n ia . T e o lo g ia f u n d a m e n t a l n a w in n a u k a z y w a ć w y d a r z e n ia o w e j h is to r ii i d a w a ć ic h z b a w c z ą i n t e r p r e t a c j ę ja k o r z e c z y w is to ś c i r e a liz u ją c e j w p e łn i b y t l u d z k i i je g o p r z e z n a c z e n ie (A. D a r 1 a p, C. B a r t n i k , E. K o p e ć , Z. A l s z e g h y , R . L a t o u r e 11 e ) 23. 20 W. K w i a t k o w s k i , A p o lo g e ty k a to ta ln a , t. 1. W a rs z a w a 31961 s. 25— 38, 140; te n ż e , P o g lą d y w n o w o c z e s n e j p s y c h o lo g ii re lig ii na b u d o w ę (o n ty c z n ą i in te n c jo n a ln ą ) p r z e ż y c ia r e lig ijn e g o , P S 5 (1952) s. 224—237; J. M y ś k ó w , A p o lo g e ty k a a re lig io z n a w s tw o . N ie k tó r e p u n k t y s ty c z n e w ś w ie tle w s p ó łc z e s n y c h p o g lą d ó w , SW 3 (1966). s. 185— 215. 21 H. W a l g r a v e , L e g ra n d m a le n te n d u a p o lo g é tiq u e , C om 7 (1978) n r 3 s. 7— 16; J. L. M a r i o n , De c o n n a ître à a im e r, C om , ta m ż e , s. 17— 28; J. M e s n a r d , D ieu p a r J é s u s -C h r is t, C om , ta m ż e , s. 29— 40; J. D. F a b r è q u e , L a m a ïe u tiq u e d e l’a b se n c e ou d é m i-s iè c le d ’a p o lo
g é tiq u e , C om , ta m ż e , s. 70— 78; H. U. v. B a l t h a s a r , L ’a m o u r se u l e s t di'^ne de fo i, P a r is 1966; A. M a n a r a n c h e , L e s ra iso n s de l ’esp éra n ce. T h é o lo g ie fo n d a m e n ta le , P a r is 1979 s. 79— 82.
22 A. G r a b n e r - H a i d e r, V e r s te h e n u n d E r k lä r e n a ls th e o lo g is c h e s
P ro b le m , W W B 25 (1972) s. 296— 304; E. B i s e r, D as G la u b e n slic h t,
G u L 52 (1979) s. 31—40.
23 A. D a r 1 a p, F u n d a m e n ta le T h e o lo g ie d e r H e ils g e sc h ic h te , W : M y s te r iu m S a lu tis . G ru n d r is s h e ils g e s c h ic h tlic h e n D o g m a tik , t. 1, E in s ie d e ln 1965 s. 3— 151; M. F l i c k , Z. А’ 1 s z e g h y, F o n d a m e n ti
d i u n a a n tr o p o lo g ia teo lo g ica , F ir e n z e 1973; R. L a t o u r e l l e , N u o v a im m a g in e d é lia F o n d a m e n ta le , W : P ro b iern i e p r o s p e ttiv e d i teo lo g ia fo n d a m e n ta le , B re s c ia 1980 s. 59— 84; te n ż e . L ’accès à J é s u s p a r les E v a n g ile s, P a r is - M o n tr é a l 1978; C. B a r t n i k (red.), T e o lo g ic zn e r o z u m ie n ie zb a w ie n ia , L u b lin 1979; te n ż e , F a k t h is to r y c z n y w te o lo g ii
N a p o d s ta w ie w y r ó ż n io n y c h k ilku'" r o d z a ja c h w ia ro g o d n o ś c i m o ż n a b liż e j s c h a r a k te r y z o w a ć c e l te j d y s c y p lin y : s e m e jo - ty e z n e b a d a n ie (p o z n a n ie c z y u z a s a d n ie n ie — ja k c h c ą in n i) w ia ro g o d n o ś c i o b ja w ie n ia c h r z e ś c ija ń s k ie g o , p e r s o n a lis ty c z n e , tr a n s c e n d e n ta ln o - a n tr o p o io g ic z n e , a k s jo lo g ic z n e , h e r m e n e u ty c z - n e , h is to r io z b a w c z e . D o p r e c y z o w a n ie c e lu te o lo g ii f u n d a m e n t a l n e j w s k a z u je od r a z u o ja k i ty p te o lo g ii f u n d a m e n t a l n e j c h o d z i ( is tn ie je m o ż liw o ś ć w ie lu je j u ję ć ), o ra z ja k im i a r g u m e n ta m i c z y ś r o d k a m i p o z n a w c z y m i w r a m a c h d a n e g o u j ę c ia z a m ie r z a o n a z r e a liz o w a ć s w ó j cel. 2. Z a d a n i a t e o l o g i i f u n d a m e n t a l n e j O b o k c e lu k lu c z o w y m p r o b le m e m d la te o r ii te o lo g ii f u n d a m e n t a l n e j są z a d a n ia , k t ó r e m a o n a p e łn ić , g d y ż w y z n a c z a ją o n e o g ó ln y z a k r e s je j p r o b l e m a t y k i o ra z o k r e ś la ją s t r u k t u r ę w e w n ę tr z n ą . A u to r z y w y z n a c z a ją te o lo g ii f u n d a m e n t a l n e j r ó ż n e z a d a n ia . M o ż n a je u ją ć w d w ie g r u p y : ja k o z a d a n ia , k t ó r e w in n a o n a p e łn ić w o b e c te o lo g ii i ja k o z a d a n ia p o z a te o lo - g ic z n e . A . Z a d a n ia w o b e c te o lo g ii Z a d a n ia te m o ż n a s p r o w a d z ić do m e to d o lo g ic z n e g o b u d o w a n ia p o d s ta w w c a łe j te o lo g ii i u s p r a w ie d liw ie n ia n ie k tó r y c h je j ty p ó w . a. P r z e d m io to w e b u d o w a n ie p o d s ta w te o lo g ii Z n a c z n a część a u to r ó w w id z i w te o lo g ii f u n d a m e n t a l n e j d y s c y p lin ę z a jm u ją c ą się u z a s a d n ia n ie m p o d s ta w o w y c h z a ło ż e ń te o lo g ii. T e o lo g ia ja k o n a u k a je s t w ie d z ą n ie z a le ż n ą i n ie w y - d e d u k o w a n ą z in n y c h d y s c y p lin , s tą d te ż je j p ra w o m o c n o ś ć m o ż e u z a s a d n ić ty lk o d y s c y p lin a te o lo g ic z n a le ż ą c a u je j p o d s ta w , a t a k ą w ła ś n ie je s t te o lo g ia f u n d a m e n t a l n a (А. К o 1- p i n g, G . S ö h n g e n , C. G e f f r é, E. K o p e ć , C. B a r t n i k , S. N a g y, H. S t i r n i m a η n, J. S c h m i t z , J . P . T о r r e 1 )24. I n n y m i sło w y , te o lo g ia ja k o n a u k a u w a
c h r z e ś c ija ń s k ie j, R T K 23 (1976) z. 2 s. 23— 35; E. K o p e ć , H isto rio - z b a w c z y c h a r a k te r z m a r tw y c h w s ta n ia J e z u s a C h r y s tu s a , R T K 24 (1977)
z. 4 s. 107— 118.
24 А. К o 1 p i n g, F u n d a m e n ta lth e o lo g ie . T h e o rie d e r G la u b w ü r d ig
k e it s e r k e n n tn is d e r O ffe n b a r u n g , M ü n s te r 1968 s. 22; J. S c h m i t z ,
ru n k o w a n a jest uprzed n im w yw odem teologicznofundam ental-
nym , gdyż analiza treści o b jaw ien ia przez nią dokonyw ana
logicznie jest m ożliw a i sensow na, gdy teolog ją przep ro w ad za
jący jest p rzekonany, że przedm io t przezeń bad an y jest rz e
czyw istością fak tycznie przez Boga objaw ioną. Bez takiego
prześw iadczenia bazującego n a w y n ik ach b a d ań teologii f u n
dam e n taln e j teologia zaw isłaby niem al w próżni. U praw om oc
nia ją w łaśnie teologia fu n d am en taln a, k tó ra bada rzeczyw i
stość pierw szą i podstaw ow ą dla chrystian izm u, a m ianow icie
objaw ienie Boże jako Słowo Boże skierow ane do ludzkości.
Słowo Boże jako w ezw anie skierow ane do człow ieka i ro zum
na n a ń jego odpow iedź w yrażona w e w ierze to dw a bieguny
teologii fu n d am e n ta ln ej stanow iące zarazem m etodologiczno-
-epistem ologiczne p odstaw y teologii.
P rz y jm u je się rów nież, że teologia fu n d am e n ta ln a b u d u je
epistem ologiczne podstaw y teologii w in n y m znaczeniu, a m ia
now icie, przez w ypracow an ie dla niej podstaw ow ych k ateg o
rii lingw istycznych. Z adania lingw istyczne w y n ik a ją stąd, że
dotychczasow y języ k teologii b y ł językiem filozoficzno-m e-
tafizycznym bazującym na obiektyw izm ie ludzkiego poznania.
J e s t on m ało zrozum iały dla człow ieka w ykształconego w in
n y m kontekście k u ltu ro w y m . P od w pływ em filozofii języka,
egzystencjalizm u, fenom enologii i s tru k tu ra liz m u język ten zo
stał zakw estionow any. S tą d p o stu lat budow ania nowego języ
ka teologicznego, k tó ry —· w edług n iek tó ry ch au to ró w — m a
zrealizow ać teologia fu n d am en taln a.
D otąd głów nym rzecznikiem tego zadania na grun cie teo lo
gii fu n d am e n ta ln ej by ł G. S ö h n g e n . U w ażał on, że teologia
fu n d a m e n ta ln a w inna opracow ać podstaw ow e pojęcia teo lo
giczne, ich s tru k tu rę , zakres i znaczenie. Do tak ich kateg o rii
zalicza on: objaw ienie, przym ierze, cud, praw o, proroctw o,
obietnicę, słowo, tra d y c ję , Kościół, u stró j, dogm at itp. W ten
sposób teologia fu n d am e n ta ln a tw o rzy łab y językow e p o d sta
w y teologii i w ty m sensie b y łałb y podstaw ow ą d yscypli
n ą teologiczną 25.
A.
H a i d e r - G r a b n e r uw aża rów nież, że dyscyplina ta
w in n a budow ać i uspraw iedliw iać język w iary, ale na nieco
S T R U K T U R A T E O L O G I I F U N D A M E N T A L N E J 4 5
s. 67 n n .; R. L a t o u r e l l e , T h é o lo g ie scien ce d u sa lu t, dz. cyt., s. 39— 44; te n ż e , A p o lo g é tiq u e e t fo n d a m e n ta le , S a l 26 (1965) s. 272 n.; J . P. T o r r e l , N u o v e c o r r e n ti d i teo lo g ia fo n d a m e n ta le n e l p e rio d o
p o stc o n c ilia re , W : P ro b iern i e p r o s p e ttiv e d i teo lo g ia fo n d a m e n ta le ,
dz. cy t., s. 23— 40.
innej drodze. Stoi on na g ru n cie analityczno-logicznej k o n
cepcji nauki, a więc na in nej niż pozytyw izm zacieśniający
n a u k ę do zbioru sądów spraw ozdaw czych w eryfiko w alny ch
em pirycznie i dla którego język re lig ijn y był bezsensow ny.
Łącząc dw a ty p y nauki; no m o tety czn o -scjenty sty czn y i h e r-
m en eu ty czn y w prow adza do bad ań n ad językiem w ia ry logicz
ną an alizę języka i ścisłe teorie naukow e, aby w te n sposób
nadać teologii fu n d am e n ta ln ej c h a ra k te r ściśle n aukow y oraz
b y język teologiczny przez nią w ypracow any b ył w ery fik o w al
n y jak k ażd y in n y język naukow y. S tąd teologia fu n d am e n ta ln a
w inna znajdow ać się n a sty k u n a u k i i w iary. W jej zakres
w chodziłyby zdania z obydw u ty ch dziedzin. Z resztą one się
w pew ien sposób w a ru n k u ją i p rzen ik ają, gdyż w s tru k tu rz e
języka religijnego z n a jd u ją się te rm in y em piryczne i m etaem -
piryczne. S tą d m a ona system atyzow ać zdania wiedzy, k tó re
w raz z w ia rą zostają założone lub ją im p lik u ją, a z d ru g iej
stro n y zdania w iary im plikujące w iedzę lub z nią styczne.
G łów nym i tem a ta m i ta k rozum ianego zadania teologii fu n d a
m en ta ln e j są: w iara relig ijn a i jej w ypow iedzi w aspekcie ję
zykow ym , k tó re należy uspraw iedliw ić, zwłaszcza w zakresie
ich sensow ności i praw dziw ości oraz naukow e realizow anie się
w n iej wiedzy, rów nież w płaszczyźnie lin g w is ty c z n e j26.
Takie sam o zadanie w yznacza teologii fu n d am e n ta ln ej ta k
że J. L a d r i è r e , chociaż rozum ie je nieco inaczej. S tosując
do języka teologicznego osiągnięcia na gruncie ontologii m o
w y i teorii k om u nikacji lingw istycznej P. R i c o e r a , s tw ie r
dza, że chociaż język re lig ijn y posiada podobną s tru k tu rę k o
m u n ik a c y jn ą jak język naukow y, to jed n ak jest on bogatszy.
Ję zy k ob jaw ien ia nie jest zw ykłym językiem asertoryczn ym
d ający m info rm acje o p ew nym sektorze rzeczyw istości, ale jest
językiem au to im p lik atyw n y m . Bóg w akcie m ów ienia k ieru je
się w nim do człow ieka. Ów a k t s ta je się w ydarzeniem słowa.
Ono w pew ien sposób w yraża Go i angażuje w relację do
człow ieka. P oniew aż Bóg stw arzając człowieka zaw arł w nim
pew ne pole reeeptywmości, także językow ej, w k tó ry m może
być On p rzy ję ty , dlatego człowiek w akcie odpow iedzi danym
we w ierze-zw raca się do Boga i w nim w y raża się, w ypow iada
wobec Niego. Z atem język, k tó ry w yraża objaw ienie i w iarę
nie jest zw ykłym językiem -m ow ą, jak język filozoficzny czy
26 A. G r a b n e r - H a i d e r , T h e o rie d e r T h e o lo g ie als W e is s e n s c h a ft, M ü n c h e n 1974 s. 159— 162; te n ż e , G la u b e n ss p ra c h e . Ih r e S t r u k t u r u n d
A n w e n d b a r k e it in V e r k ü n d ig u n g u n d T h eo lo g ie, W ien 1975; ten że ,
[13] S T R U K T U R A T E O L O G I I F U N D A M E N T A L N E J 47 n a u k o w y w y r a ż a ją c y p r a w d y b e z o s o b o w e i a b s tr a k c y jn e , a le je s t to ję z y k w e z w a n ia , z a a n g a ż o w a n ia , s e n s u , n o s ic ie l p r z y lg n ię c ia , ję z y k r e l a c j i B o g a do c z ło w ie k a i c z ło w ie k a do B o g a, ję z y k r e a liz a c ji b y t u lu d z k ie g o i w s p ó ln o ty w i a r y 27. W ś w ie tle t y c h z a d a ń te o lo g ia f u n d a m e n t a l n a u s p r a w i e d l i w ia p o d s ta w y te o lo g ii w d w o ja k i sp o só b ; p r z e z w y k a z a n ie z r e a liz o w a n ia się o b ja w ie n ia B o ż eg o w h is to r ii o ra z p r z e z w y p r a c o w a n ie p o d s ta w o w y c h k a te g o r ii lin g w is ty c z n y c h . O d n o ś n ie d r u g ie g o s ta n o w is k a m o ż n a w y s u n ą ć z a s tr z e ż e n ie , że w z a sa d z ie k a ż d a d y s c y p lin a n a u k o w a s a m a tw o r z y d la s ie b ie ję z y k s to s o w n ie do c e lu i p r z e d m io tu b a d a ń . Z a te m ję z y k k o n s t r u o w a n y z z e w n ą tr z j e s t n ie c o s z tu c z n y i n ie z a w s z e f u n k c j o n a l n y . Co p r a w d a o s tro ś ć te g o z a r z u t u m o że b y ć s to n o w a n a f a k te m , że w te o lo g ii w y s tę p u je s p o r a ilo ść p o ję ć w s p ó ln a d la w s z y s tk ic h d z ie d z in te o lo g ic z n y c h d o ty c z ą c y c h w k o ń c u te g o s a m e g o p r z e d m io tu . N ie m n ie j — o c z y m tr z e b a p a m ię ta ć o b s ta ją c p r z y lin g w is ty c z n y c h z a d a n ia c h te o lo g ii f u n d a m e n t a l n e j — p o n ie w a ż m o ż liw y je s t p lu r a liz m u ję ć n a te r e n i e te o lo gii, w ie lo ś ć s y s te m ó w , d la te g o te ż m o ż liw y j e s t i p lu r a liz m j ę z y k o w y , a n a w e t w ie lo ś ć ję z y k ó w , z w ła s z c z a że ję z y k te o lo g ic z n y z a p o ż y c z a w ie le p o ję ć z r ó ż n y c h s y s te m ó w f ilo z o fic z n y c h . P r o b le m e m ra c z e j p o w in n a b y ć tr o s k a , b y w r a m a c h p o s z c z e g ó ln y c h s y s te m ó w te o lo g ic z n y c h (d o ty c z y to ró w n ie ż te o lo g ii f u n d a m e n ta ln e j) ję z y k b y ł je d n o r o d n y , d o s ta te c z n ie j a s n o o k re ś lo n y , je d n o z n a c z n y i k o h e r e n tn y . b. W y p r a c o w a n ie p o d s ta w n i e k tó r y c h ty p ó w te o lo g ii N ie k tó r z y z a u to r ó w u w a ż a ją , że te o lo g ia f u n d a m e n t a l n a w in n a u s p r a w ie d liw ia ć p e w n e u ję c ia te o lo g ii. C h o d z i t u g łó w n ie o o p r a c o w a n ie p o d s ta w tr a n s c e n d e n ta ln e g o w y m i a r u t e o lo g ii i(K. R a h n e r , H. V e r w e y e n , E. S с h i 11 e- b e e с к х), w y m i a r u „ p o lity c z n e g o ” (J. B. M e t z ) o ra z te o lo g ii f u n d a m e n t a l n e j ja k o m e ta te o lo g ii (R. P a n n i k a r ) . S ta n o w is k o p ie r w s z e m o ż n a n a jo g ó ln ie j o k re ś lić ja k o p e w n ą d ą ż n o ś ć do u z a s a d n ie n ia a n tro p o lo g ic z n e g o w y m i a r u te o lo g ii p rz e z te o lo g ię f u n d a m e n ta ln ą . P r z y p is y w a n ie te o lo g ii f u n d a m e n ta ln e j te g o z a d a n ia s p o w o d o w a n e je s t ty m , że d o t y c h
27 J. L a d r i è r e, L ’a r tic u la tio n d u sens. D iscours s c ie n tifiq u e e t
p a ro le de la fo i, P a r is 1070; te n ż e , L a th é o lo g ie e t le la n g a e de l’in te r p r é ta tio n , R T h l 1 (1970) s. 241—267; te n ż e , L a d e m a r c h e in t e r d is c ip lin a ir e e t le d ia lo g u e E g lise -M o n d e , W : R e c h e r c h e in te r d is c ip li n a ir e e t th é o lo g ie , P a r is 1970 s. 45— 64.
czasowa teologia zaniedbyw ała podm iot oraz w spółczesnym i
p rąd am i um ysłow ym i o ch ara k te rz e an tro p o centry czn ym . Taki
też k sz ta łt — zdaniem R a h n era — w in n a p rzy b rać i teologia
a opracow anie go w inno spocząć na teologii fu n d am e n ta ln ej.
O pracow ać całą teologię jako tra n sc en d e n taln ą antropologię
znaczy znaleźć dla każdego przed m io tu w ia ry pew ne ap rio ry cz
ne w a ru n k i poznania w podm iocie poznającym . Je śli dokona
się g ru n to w n ej analizy podm iotu to okaże się, że rzeczyw iście
istn ieją w nim tak ie aprioryczne w a ru n k i poznania przed m io
tu w iary. W ty ch aprio ryczn ych w a ru n k a ch tk w iący ch w pod
m iocie zn ajd u je się już coś z przed m io tu poznania. D latego też
objaw ienie Boże należy p rzed staw iać w ścisłym pow iązaniu
z dośw iadczeniem człow ieka, k tó ry u siłu je poznać i zrozum ieć
siebie samego, gdyż inaczej będzie ono rzeczyw istością czysto
zew nętrzną, niem al m ityczną. Teologia fu n d am e n ta ln a w inna
zatem opracow ać a n tro p o cen try czn y zasięg treści w iary, czyli
ukazać więź m iędzy tym , co jest treścią w iary, a tym co czło
w iek wie sam o sobie. G łów ny p roblem teologii fu n d a m e n ta l
nej, k tó ra m iałaby opracow ać tra n sc en d e n taln y w ym iar całej
teologii, polega na pew n y m oscylow aniu m iędzy ludzką egzy
ste n c ją a p rio ri tra n sc en d e n taln ą a chrześcijaństw em a po
ste rio ri h isto ryczn y m 28.
J. B. M e t z zarzuca dotychczasow ej teologii fu n d a m e n ta l
nej, że o pierała się na k ateg o riach zbyt indyw id ualisty czn ych
i odnosiła się w yłącznie do w iary jako egzystencjalnego sp o t
k an ia człow ieka z Bogiem a pom ijała jej w y m iar przyszłościo
w y (eschatyczny) i społeczny (polityczny), dlatego też nie od
pow iada ona już m entaln o ści człow ieka współczesnego. Jego
zdaniem ta k i w łaśnie c h a ra k te r w inna posiadać cała teologia.
W ynika to z jed n ej stro n y z m entaln o ści człow ieka współ-
szesnego form ow anej przez rozw ój n a u k p rzyrodniczo-teehnicz-
nych stw arzający ch w izję Lepszego przyszłego życia, a z d r u
giej stro n y z samego P ism a św., k tó re zaw iera słowo zbaw
czej obietnicy Boga skierow ane k u przyszłości i tw orzące
w spólnotę w iary.
W ypracow anie takiego w y m iaru teologii pow ierza M etz teo
logii fu n d am e n ta ln ej. W inna ona zająć się nie tylko rozw iązy
28 K. R a h n e r , T h e o lo g ie u n d A n th r o p o lo g ie , W : S c h r i ft e n z u r T h e o
lo g ie, t. 6, E in s ie d e ln 1968 s. 43— 65; te n ż e , O b er d ie th e o r e tis c h e A u s b ild u n g k ü n ft ig e r P r ie s te r h e u te , a r t. cyt., s. 139— 167; te n ż e , D og m a tik , w : L T h K , t. 3 s. 448; te n ż e , G r u n d k u r s d es G la u b e n s. E in fü h r u n g in d e n B e g r if f d es C h r is te n tu m s , F r e ib u r g - B a s e l- W ie n ®1977
w aniem rela cji m iędzy rozum em i w iarą, jak to czyniła d a w
niej, a le — i to przede w szystkim — rozw ażaniam i nad esch a
tologicznym i i politycznym i im plikacjam i w ia ry c h rześcijań
skiej, by w ten sposób ukazać zasięg przyszłościow y i społecz
n o-polity czn y chrześcijaństw a. S p ełn iając to zadanie p rze sta
nie być dyscypliną o zab arw ien iu ideologicznym i te o re ty c z
n y m tylko, a stanie się dyscypliną k o n k re tn ą i p rak ty c zn ą
um ożliw iającą człow iekowi i społeczności w ierzących staw anie
się podm iotem wobec Boga. R ys p rak ty c zn y i społeczny za
razem teologii fu n d am e n ta ln ej polega na tym , że bada ona
społeczne istn ien ie człow ieka w h isto rii i k u ltu rz e i p rze k sz ta ł
ca w a ru n k i jego egzystencji przesycając je treściam i relig ij
n y m i oraz n a tym , że pow inna ona pow rócić do a rg u m e n ta c ji
praktyczno-życiow ej, k tó re j n ajlep szy m w yrazem jest św ia
dectw o chrześcijańskie. S tąd problem Boga, objaw ienia i w iary
m a być p rzed m io tem nie ty le teo rety czn y ch rozw ażań czło
w ieka, ile raczej p rak ty czn eg o zaangażow ania i to zarów no w
w ym iarze in d y w id u aln y m jak i społecznym .
Z rysiem prakty czno ści teologii fu n d am e n ta ln ej ściśle łączy
się jej c h a ra k te r apologetyczny, a n aw et apologijny, p rzy czym
nie może on być drug o rzędn y czy teo rety czny tylko, ale isto t
ny i pierw szorzędny, bow iem pow inien on być cechą p o d sta
w ow ą każd ej au ten ty czn ie chrześcijań sk iej teologii. Zdaniem
M etza tak pojm ow ał to zadanie św. Ju sty n , k tó ry był ró w n o
cześnie ap ologetą i m ęczennikiem . O n jest w zorem nie ty lko
dla fu n d am en talistó w , ale i dla w szystkich w ie rz ą c y c h 29.
R. P a n n i k a r w ychodzi z założenia, że dotychczasow a teo
logia została w ypracow ana na gru n cie k u ltu ry zachodniej przez
co je s t niezrozum iała dla ludzi in ny ch k u ltu r. P rzed staw iając
im rzeczyw istość objaw ienia, faktycznie p rzedstaw iano im sy
stem teologiczny zbudow any na bazie filozofii arystotelesow -
sko-tom istycznej, k tó rą w inni akceptow ać w raz z w iarą. By
um knąć tego p ro p o n u je on zbudow anie noiwej teologii o p ie ra
jącej się na innych podstaw ach. W arunkiem w stępn ym tego
przedsięw zięcia jest zrezygnow anie z jej dotychczasow ych fi
lozoficznych podstaw , poniew aż m a być ona teologią w yjścia
j - J l j j S T R U K T U R A T E O L O G I I F U N D A M E N T A L N E J29 J. B. M e t z, G la u b e in G e sc h ic h te u n d G e se llsc h a ft. S tu d ie n z u
e in e r p r a k tis c h e n F u n d a m e n ta lth e o lo g ie , M ain z 1977, zw ła sz c z a s. 3— 74,
161— 211; te n ż e , L ’E g lise e t le m o n d e , W : T h é o lo g ie d ’a u jo u r d ’h u i e t
d e m a in , dz. cyt., 139— 154; te n ż e , N ie w ia r a ja k o p r o b le m te o lo g ic z n y
(tłu m . poi.), C onc. 1965—66 n r 1— 10 s. 429— 441; te n ż e , Z u k u n f t d e s
G la u b e n s in e in e r h o m in is ie r te n W e lt, W : W e lt- V e r s tä n d n is im G la u ben, M a in z 1965 s. 45—62.
z k r ę g u k u l t u r y z a c h o d n ie j. N a s tę p n ie n a le ż y p r z e b a d a ć p o d s ta w o w e p o ję c ia r ó ż n y c h k u l t u r , r e lig ii i te o lo g ii i w e f e k c ie s tw o r z y ć s y n te z ę s k ła d a ją c ą się z n ic h . T a k a s y n te z a p r z e k r a
c z a ł a b y k u l t u r y , r e lig ie i te o lo g ie i s ta ła b y się m e ta te o lo g ią ,
te o lo g ią d i a k r y ty c z n ą , f u n d a m e n t a l n ą 30. K r y ty c z n ie n a le ż y o c e n ić c h y b a z a d a n ie te o lo g ii f u n d a m e n ta l n e j w y z n a c z o n e p r z e z R a h n e r a , M e tz a i P a n n i k a r a . J e s t ono b o w ie m n ie z b y t o k re ś lo n e . P r z y j m u j ą c ja k o f a k t w ie lo ść u ję ć te o lo g ii n a le ż y z a p y ta ć , czy te o lo g ia f u n d a m e n t a l n a w in n a b u d o w a ć p o d s ta w y w s z y s tk ic h s y s te m ó w te o lo g ic z n y c h , cz y t y lk o n ie k tó r y c h , a je ś li ta k , to k tó r y c h ? C z y ty lk o ty c h , ju ż is tn ie ją c y c h , c z y a k t u a l n i e p o w s ta ją c y c h , c z y w re s z c ie ty c h , k t ó r e p o w s ta n ą w p rz y s z ło ś c i? W t e n sp o só b te o lo g ia f u n d a m e n t a l n a d e c y d o w a ła b y o p o w s ta w a n iu n o w y c h k o n c e p c j i te o lo g ii, w y z n a c z a ła ic h k i e r u n e k r o z w o ju , a n a to c h y b a n i k t n ie m o ż e się zg o d zić , t y m b a r d z ie j, że te o lo g ia k o r z y s ta z in n y c h ź r ó d e ł i r o z w ija się w k o n te k ś c ie o w ie le s z e rs z y m n iż te o lo g ia f u n d a m e n ta ln a . T a n ie j e s t i n ie m o ż e b y ć je d y n y m w y z n a c z n ik ie m te o lo g ii.
B. P o z a te o ło g ic z n e z a d a n ia te o lo g ii f u n d a m e n t a l n e j W l i t e r a t u r z e p r z e d m io tu w y m ie n ia się ic h w ie le . T u z a s y g n a liz u je się tr z y , k tó r e w y d a ją się n a jw a ż n ie js z e : e k u m e n ic z n e , d ia lo g ic z n e i o b ro n n e .
W d o b ie ro z w ija ją c e g o się e k u m e n iz m u w y z n a c z a się te o lo g ii f u n d a m e n t a l n e j z a d a n ia ta k ż e e k u m e n ic z n e m a ją c e p r o w a dzić, je ś li n ie w p r o s t do z je d n o c z e n ia c h r z e ś c ija n , to p r z y n a j m n ie j do z b liż e n ia K o śc io łó w , ro z d z ie lo n y c h . K ie d y ś to z a d a n ie r o z u m ia n o ja k o k o n w e r ty z m in n y c h w s p ó ln o t c h r z e ś c ija ń s k ic h . D ziś u s iłu je się w s p ó ln ie p o s z u k iw a ć p r a w d y o b ja w io n e j i s p o so b ó w je j is tn ie n ia w h is to r ii. S p o só b r e a liz a c ji te g o z a d a n ia p rz e z te o lo g ię f u n d a m e n ta ln ą j e s t ró ż n ie r o z u m ia n y p r z e z a u to r ó w ; n a jc z ę ś c ie j, b y e k u m e n iz m b y ł je j w y m ia r e m (H. B o u i l l a r d , G. T h i 1 s, R. L a t o u r e l l e , E. K o p e ć , S. N a g y , T. G o g o l e w s k i , W. H ł a d o w s k i ) . H. F r i e s p r o p o n u je , a b y w d ia lo g u e k u m e n ic z n y m p r o w a d z o n y m p r z e z te o lo g ię f u n d a m e n t a l n ą z w r a c a ć u w a g ę n ie ty le n a to co łą c z y i d z ie li w y z n a n ia c h r z e ś c ija ń s k ie , ile n a z a g a d n ie n ia c e n t r a l n e c h r y s tia
-30 R. P a n n i k a r , M é ta th é o lo g ie ou th é o lo g ie d ia c r itiq u e c o m m e
[17] S T R U K T U R A T E O L O G I I F U N D A M E N T A L N E J 51 n iz m u , ta k ie ja k : sło w o B oże, C h r y s tu s , K o śc ió ł, z b a w i e n i e 31 itp . H . S t i r n i m a n n u s ta la sze ść g r u p w s p ó ln y c h te m a tó w m o ż liw y c h do p r z y ję c ia p r z e z w s z y s tk ie s tr o n y ; p o m ija je d n a k r o z w a ż a n ia o u s t r o j u K o ś c io ła 32. C. B a r t n i k p r o p o n u je , b y z b u d o w a ć e k u m e n ic z n ą a p o lo g e ty k ę o p a r tą n a id e i h is to r ii z b a w ie n ia u z n a w a n e j p rz e z w s z y s tk ie w s p ó ln o ty c h r z e ś c ija ń sk ie . A p o lo g e ty k a ta k p o j ę t a w e r y f ik o w a ła b y c a ły fe n o m e n c h r z e ś c ija ń s tw a 33. W e d łu g J . M y ś k o w a e k u m e n ic z n a a p o lo g e ty k a k o n c e n tr o w a ła b y się n a p o tr ó jn e j k o n f r o n t a c j i ( k a to lic k ie j, p r a w o s ła w n e j i p r o te s ta n c k ie j) a p o lo g ii w tó r n y c h z a p o - lo g ią J e z u s a z N a z a r e tu i u s ta la n iu m ię d z y n im i e le m e n tó w w s p ó ln y c h 34. Z te j r a c ji, że te o lo g ia f u n d a m e n t a l n a — z d a n ie m n i e k t ó r y c h a u to r ó w — a r g u m e n t u j e e x r a t i o n e , m o ż e o n a p ro w a d z ić d ia lo g z n ie w ie r z ą c y m i. D a w n ie j z a d a n ie to r o z u m ia n o ja k o d o p r o w a d z e n ie ic h d o w ia r y . D ziś w id z i się je r a c z e j w p r o w a d z e n iu d ia lo g u z n im i. J . S e g u n d o u w a ż a , że te o lo g ia f u n d a m e n t a l n a w in n a w y z b y ć się n e g a ty w n e j p o s ta w y w o b e c n ie w ie r z ą c y c h c z y in a c z e j m y ś lą c y c h i w łą c z y ć się w r a z z n i m i w s z e ro k o p o j ę t ą w s p ó łp r a c ę w p r z e tw a r z a n iu ś w ia ta i r o z w ią z y w a n iu p r o b le m ó w lu d z k ie j e g z y s t e n c j i 35. H . В o u i 1- 1 a r. d tw ie r d z i, ż e te o lo g ia f u n d a m e n t a l n a w in n a u s e n s o w - n ia ć p o d s ta w o w e p o ję c ia r e lig ijn e , ta k ie ja k : B óg, n a d p r z y r o - d z o n o ść , g rz e c h , ła s k a , w ia r a , z b a w ie n ie itp ., k t ó r e s tr a c iły s e n s w o c z a c h n ie w ie r z ą c e g o . W z w ią z k u z ty m w in n y o n e b y ć u k a z y w a n e k o e k s te n s y w m e z w ie lo r a k im lu d z k im d o ś w ia d c z e n ie m w ś w ie c ie , b y w te n sp o só b o b ja w ie n ie B oże j a w iło się ja k o s e n s e g z y s te n c ji l u d z k i e j 36.
31 H. F r i e s , Z u m h e u tig e n S ta n d d e r F u n d a m e n ta l th éo lo g ie, T T h Z 84 (1975) s. 262 n. 32 H . S t i r n i m a n n , E r w ä ~ u n g e n z u r F u n d a m e n ta lth e o lo g ie . P ro b le m a tik , G ru n d fr a g e n , K o n z e p t, F Z P h T h 24 (1977) s. 361 n. 33 C. B a r t n i k , ' A p o lo g e ty k a e k u m e n ic z n a ? R T K 20 (1973) z. 2 s. 31— 40. 34 J. M y ś к ó w , A p o lo g e ty k a a e k u m e n iz m , C T 46 (1976) z. 2 s. 53— 69. 35 J. S e g u n d o, D ia lo g u e e t th é o lo g ie fo n d a m e n ta le , C one. 1969 n r 46 s. 63—71.
30 H. B o u i l l a r d , L e sen s de l’a p o lo g é tiq u e , В С Е 35 (1961) s. 311— —326; ten że , L u d z k i e d o ś w ia d c z e n ie ja k o p u n k t w y jś c ia te o lo g u f u n
d a m e n ta ln e j (tłu m . poi.), C onc. 1965— 66 n r 1— 10 s. 441— 448; te n ż e , L a tâ c h e a c tu e lle de la th é o lo g ie fo n d a m e n ta le , L e p o in t th é o lo g iq u e
2 (1972) 28 n n .: p o r. A. Z u b e r b i e r , K ie r u n k i r o z w o ju w s p ó łc z e s n e j
D efensyw ne zadanie teologii fu n d am e n ta ln ej, p rzypisyw ane
jej niem al pow szechnie, polega na w y jaśn ian iu i odrzucaniu
a k tu a ln y ch tru d n ości i zarzu tó w k iero w an ych pod adresem
chrześcijaństw a. Ma ono ułatw ić drogę człow iekow i do w iary,
a z d ru g iej stro n y zapew nić teologii fu n d am e n ta ln ej a k tu a l
ność (H. L a i s ) 37. W odró żn ien iu od apologetyki' polem icznej
teologia fu n d am e n ta ln a swe a rg u m e n ty w inna form ułow ać w
duch u poszanow ania, a n aw et m iłości wobec przeciw ników
czy ludzi inaczej m yślących. Sposób realizacji tego zadania jest
różnie w idziany. H. W a l g r a v e fu n k cję obronną teologii
fu n d am e n ta ln ej wiąże z uzasadnianiem w iary, gdyż zarzu ty
form ułow ane pod ad resem w ia ry nie pozostają bez w p ływ u
na postaw ę w ierzących lub będących w drodze do w iary. Oczy
szczenie chrześcijań stw a z zarzu tó w u łatw ia — jego zdaniem —
przyjęcie orędzia C hrystusow ego 38. H. F r i e s u trz y m u je n a to
m iast, że w łaściw e udzielenie odpowiedzi jest m ożliw e dopie*-
ro po p ozytyw nym i pogłębionym w yłożeniu p raw d w i a r y 39.
H. S t i r n i m a n n , K. R a h n e r , H. L a i s uw ażają, że za
danie to w inna spełniać apologetyka o d ręb n a od teologii fu n
dam en taln ej. In n i znów p o m ijają to zadanie u trzy m u jąc, że
praw d a n a jle p ie j b ro n i się sam a; zatem należy skoncentrow ać
się na w ykładzie pozy ty w ny m 40.
Zadania jakie m a pełnić teologia fu n d am e n ta ln a w inny być
oceniane w św ietle celu i w idziane w p ersp ek ty w ie jego sk u
tecznej realizacji. Biorąc pod uw agę tę zasadę m ożna uznać, że
pozateologiczne zadania może także spełniać i teologia fu n d a
m e n ta ln a pod w a ru n k iem jednak, że nie będą one tra k to w a n e
pierw szorzędnie, gdyż w ted y w p ływ ały b y n a zm ianę jej s tr u k
tu ry . Mówiąc szczegółowiej: teologia fu n d am e n ta ln a może peł
nić zadania ekum eniczne rów nież, ale ekum enizm w inien być
jej w ym iarem i sty lem jej up raw ian ia — zresztą w dobie
dzisiejszej inaczej być nie może — ale nie może stać się celem
44— 56; J. A u d i n e t , H. B o u i l l a r d , L. D e r o u s s e a u x , С. G e f f r é , I. d e l a P o t t e r i e , R é v é la tio n de D ieu e t la n g a g e d es h o m m e s , P a r is 1972. 37 H . L a i s , P r o b le m e e in e r z e itg e m ä s s e n A p o lo g e tik , W ie n 1956 s. 14; p o r. J. S c h m i t z , a rt. cyt., 225. 38 H. W a 1 g r a v e, K u te o lo g ii fu n d a m e n ta l n e j n a s z y c h cza só w (tłu m . pol.) C onc. 1969 n r 6— 10 s. 40. 39 H. F r i e s , O d a p o lo g e ty k i do te o lo g ii fu n d a m e n ta ln e j, a rt. cyt., s. 32; te n ż e , Z u m h e u tig e n S ta n d d e r F u n d a m e n ta lth e o lo g ie , a rt. cyt., s. 354 nn. 40 W. K w i a t k o w s k i , A p o lo g e ty k a to ta ln a , t. 1, dz. cyt., s. 39; M. R u s e с к i, P o za te o lo g ic z n e z a d a n ia a p o lo g e ty k i, C T 45 (1975) z. 4 s. 61 n n .
