Vox Patrum 6/1986/ z.10
JĘZYKOZNAWSTWO KONFRONTATYWNE
A NAUCZANIE ŁACINY*
Językoznawstwo konfrontatywne, zwane tak niekiedy u nas* a gdzie indziej i częściej - językoznawstwo kontrastywne, to stosun kowo młoda dziedzina lingwistyki. Jej początek datuje się na lata pięćdziesiąte bieżącego stulecia, ale rozwija się ona bardzo szybko, bo już w połowie lat sześćdziesiątych mogła ukazać się specjalna bibliografia prac z tego zakresu^; w połowie zaś lat siedemdzie- siątych pojawił się dział bibliograficzny poświęcony kontrastywis— tyce w bieżącej bibliografii językoznawczej odnotowywanej przez "Biuletyn Pólskiego Towarzystwa Językoznawczego" . W roku 1978 było specjalnych przeglądćw bibliograficznych związanych z kontrastywis- tyką już k i l k a Ł Od roku 1973 wychodzi w Polsce czasopismo "Papers and Studies in Contrastive Linguistics" wydawane w UAM w Poznaniu
* Artykuł jest nieco zmienioną wersją odczytu wygłoszonego w dniu 25 września 1984 r. na dorocznym Zjeździe Wykładowcćw Języka Ła cińskiego i Greckiego w Wyższych Seminariach Duchownych w Polsce, który się odbył w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim.
1 Termin pochodzący od L.Zabrockiego i szczególnie przez niego lanso wany, choć, jak sam to stwierdza /L.Zabrocki. 0 tak zwanych "stu diach kontrastywnych. Problem językoznawstwa konfrontatywnego", "Lingua Posnaniensis" 19/1975/ 9-29/ przyjęty w sposób jednolity tylko przez lingwistów NRD /s.10/; u nas przeważa termin "studia kontrastywne" /s.9/.
2 J.H.Hammer - F.A.Rice, A Bibliography on Contrastive Linguistics, Washington 1965.
3 Jest on zatytułowany "Językoznawstwo kontrastywne" i występuje równolegle do takich tytułów, jak: "Nauczanie języków obcych" czy "Glottodydaktyka^'.
4 Odnotowują je: K.R.Bausch — H.Raabe, Zur Frage der Relevanz von kontrastiver Analyse, Fehleranalyse und Interimsprachanalyse fHr den Fremdsprachenunterricht, "Jahrbuch Deutsch ais Fremdsprache" 4/1978/ 72. Ostatnia znana mi bibliografia z tego zakresu to: L.Siegrist, Bibliographie zur kontrastiven Linguistik. Deutsch andere Sprechen /1965-1976/, Darmstadt 1977.
62
-pod redakcją J. Fisiaka. Tenże anglista kieruje projektem zwanym Polish-English Contrastive Project /Polsko-Angielski Projekt Ba dań Kontrastywnych/. Inne tego rodzaju projekty mają swą siedzibą w Zagrzebiu /Jugosławia/ i w Stuttgarcie /RFN/. Z zakresu tej te matyki ukazują się bez przerwy artykuły, monografie, prace zbioro we i antologie". Jako dziedzina względnie młoda, będąca właściwie jeszcze ciągle in statu fieri, językoznawstwo konfrontatywne posia da z jednej strony entuzjastycznych zwolenników a z drugiej - zago rzałych przeciwników. Wiąże się to zresztą z jej rozwojem. Można w nim wyróżnić cztery etapy: i/ etap nieśmiałych początków /lata pięćdziesiąte/^; 2/ etap bujnego rozkwitu /lata sześćdziesiąte; i wtedy - entuzjazm/'; 3/ etap pogłębionej refleksji metodologicz nej /lata siedemdziesiąte; i wówczas pojawia się ostra krytyka, zwłaszcza na zjeździe językoznawców w roku 1970 w Zagrzebiu/^; 4/ etap dalszego, dojrzałego rozwoju ze skromniej nakreślonymi za daniami /koniec lat siedemdziesiątych, początek lat osiemdziesią tych/.
Nie wdając się w. związane z tym polemiki, spytajmy, na czym to językoznawstwo.polega.
Językoznawstwo konfrontatywne, będąc dziedziną stosunkowo młodą, jest też dziedziną relatywnie nową. Nowość jej polega na specyficznie zastosowanej starej, mającej długie i chlubne trady cje w językoznawstwie, metodzie porównawczej. Ale językoznawstwo konfrontatywne, inaczej kontrastywne, porównuje języki odmiennie, niż porównywano je dotąd. Przed wskazaniem jednak na tę odmien ność - pewne rozróżnienie: w obecnym swym stadium rozwojowym
języ-5 Np. G.Nlckel /wyd./, Reader zur kontrastiven Linguistik, Frank- furt/M 19T2.
6 Zob. prace: R.Lado, Linguistics across Culture, Ann Arbor 1957; Ch.A.Ferguson, /General Introductlon to the Series:/ Contrastive structure Series, Chicago 1962 i nn., do której prace zapoczątko wane zostały jednak w r. 1957.
7 Realizuje się wówczas systematycznie program nakreślony przez Ch.A.Fergusona w odnotowanym w przypisie poprzednim miejscu: "to descrlbe the similarities and dif^erences between English and each of the five forelgn languages most commonly taught in the United States: French, German, Itallan, Russian, and Spanish" /s. V/.
8 Zob. R.Fllipovic /wyd./, Zagreb Conference on English Contrasti- ve Projects. 7 - 9 Becember 1970, Zagreb i97i.
63
koznaw stw o t o w yk azu je dw ie odmiany - je d n ą b a r d z ie j t e o r e t y c z n ą , k t ó r e j cele m j e s t u s t a l e n i e , ja k s i ę w yraża Z a b r o c k i, k o n f r o n t a t y - wnego s t a t u s u języ k ó w ja k o o s t a t n i o o s t r o d o s t r z e g a n e j s p e c y f i c z n e j j a k o ś c i p o z n a w c z e j, 1 b a r d z ie j p r a k ty c z n ą , k t ó r e j cele m j e s t u l e p s z e n ie p r o c e s u n a u c z a n ia języ k ó w o b cy ch . D a le j in t e r e s o w a ć nas b ę d z ie t y l k o t a d r u g a , p r a k ty c z n a o d m ia n a ./^ a b r o c k i p rop on u je t ę w ła ś n ie odmianę nazyw ać językoznaw stw em kontrastyw nym /d y d a k ty c z n y m /, a p o p r z e d n ią - język ozn aw stw em k o n fron tatyw n ym . My używamy ty c h nazw p r o m is c u e / .
I t a k , języ k o zn a w stw o k o n fr o n ta ty w n e w sw ej odm iance prak t y c z n e j , a w ię c ja k o r o d z a j języ k o zn a w stw a s to s o w a n e g o , porów nuje j ę z y k i : i . w z a s a d z i e b i n a r n i e , t z n . na o g ó ł t y l k o dwa a n i e w ię c e j na r a z ; 2 . zw y k le w dwu k ie r u n k a c h , t j . w ychodząc r a z od j ę z y k a A i z m ie r z a ją c do j ę z y k a B, a p ó ź n ie j o d w r o tn ie ; 3 . z a k ła d a ono p rzy tym , że ra z j ę z y k A ,a d r u g i r a z j ę z y k B j e s t w d a n ej c h w i l i ję z y k ie m o jc z y s ty m u c z ą c e g o s i ę , p rzeciw n y z a ś - obcym, w ła ś n ie nauczanym ; 4 . c e l t e g o z a b ie g p porów naw czego: b in a r n e g o i dw ukie runkow ego, c z y l i b i l a t e r a l n e g o /c h o ć u n i l a t ę r a l n y j e s t t e ż m ożliw y i naw et o b e c n ie p r z e w a ż a /, s ta n o w i n i e t y l e pewna t e o r i a , co pewna p r a k ty k a , m ia n o w ic ie p r o c e s d yd ak tyczn y n a u c z a n ia języków obcych; 5 . z a b ie g k o n fr o n ta ty w n y z m ie r z a do u l e p s z e n i a t e g o p r o c e s u ; 6 . ś r o d k iem u l e p s z e n i a ma być nowy o p is j ę z y k a nau czan ego - w k a t e g o r ia c h o p o z y c j i : z b ie ż n e - r o z b ie ż n e ; podobne - n ie p o d o b n e ; tożsam e czy tak ożsam e - k o n t r a s t u j ą c e / s t ą d w ła ś n i e je d n a z nazw t e g o j ę z y k o znaw stw a; języ k o zn a w stw o k o n t r a s t y w n e /. Opis t e n n ie k ie d y o g r a n i c z a s i ę t y l k o do k o n tr a s tó w , a n ie k ie d y j e d y n i e a k c e n tu j e k o n t r a s t y .
Na g e n e z ę języ k o zn a w stw a k o n fr o n ta ty w n e g o w t e n sp o só b z o r i e n tow anego w p ły n ę ła t a o k o l i c z n o ś ć , że s ą d z i s i ę , a p rzy n a jm n iej p o czą tk o w o ta k s ą d z o n o , i ż t o , co w ję z y k u obcym k o n t r a s t u j e z j ę z y kiem o jc z y s ty m , a w ię c t o , co j e s t d la u c z n ia naprawdę nowe, stw a r z a mu n a jw ię k s z e t r u d n o ś c i i prow adzi do n a j l i c z n i e j s z y c h błędów , t o zatem m usi b y ć n a jp ie r w n au czan e i s z c z e g ó l n i e s t a r a n n ie w y ja ś n ia n e ; temu tr z e b a t e ż p o ś w ię c i ć n a jw ię c e j ć w ic z e ń w d ra ża ją cy ch
9 L .Z a b r o c k i, jw . 2 0 - 2 2 .
iO P ó ź n ie j i w t e o r i i , i w p r a k ty c e o k a z a ło s i ę , że n a jo b f its z y m źró d łem błędów / i n t e r f e r e n c y j n y c h / s ą n ie n a jw ię k s z e k o n t r a s t y , l e c z n ie z n a c z n e r ó ż n ic e za c h o d z ą c e m ięd zy konfrontow anym i j ę z y kami .
64
-a potem k orek tyw n ych . Zr-azu uw-aż-ano n -a w et, że k o n t r -a s t y język ow e s ą jedynym źród łem błędów języ k o w y ch , a t e p o le g a j ą za w sze na i n t e r f e r e n c j i , c z y l i na zgubnym n a k ła d a n iu s i ę s t r u k t u r ję z y k a o j c z y s t e g o na s t r u k tu r y ję z y k a o b c e g o , w d an ej c h w ili p r z y sw a ja n e g o . S tą d a n a l i z a błędów język ow ych i b a d a n ia i n t e r f e r e n c j i t o t e ż pewne d z i e d z in y języ k o zn a w stw a od jak iegoś c z a s u in t e n s y w n ie u p raw ian e; czy aż odrębne n a u k i, c z y t y l k o kom pleksy rozw ażań , s t a n o w ią c ę in t e g r a l n ą c z ę ś ć l i n g w i s t y k i k o n fr o n t a ty w n e j , cz y w r e s z c ie s f e r y j e j b l i s k i e , t o może nas w t e j c h w i l i n ie in t e r e s o w a ć , c h o ć mówi s i ę j u ż o l a p s o - l o g i i / F e h l e r a n a l y s e , F eh lerk u n d e a naw et F e h l e r l i n g u i s t i k / ^ ; a pra c e na tem at i n t e r f e r e n c j i p o ja w ia j ą s i ę c z ę s t o i od dawna^ . Schema t y c z n i e można p r z e d s t a w ić wzajemny s to s u n e k ty c h d z ie d z i n i i c h m ie j s c e w p r o c e s i e dydaktycznym , ja k na za łą czo n y m w y k r e s ie .
Żeby o p is k o n fro n ta ty w n y b y ł dobry i w o g ó le rok ow ał n a d z ie j e na u le p s z e n ie p r o c e su n a u c z a n ia ję z y k a o b c e g o , m usi być przeprow a dzony n ie s ł y c h a n i e d ro b ia zg o w o , by n ie p o z o s t a w ić n ic z e g o n ie d o p o w ie d z ia n e g o . Zanim dam próbkę t a k ie g o o p is u w o d n i e s i e n i u do pewnych ł a c i ń s k i c h z ja w is k s y n t a k ty c z n y c h , p r z e d s t a w ię k i l k a s z c z e g ó ło w y c h uwag na tem at m etodyki p o stę p o w a n ia k o n fr o n ta ty w n e g o i j e g o r e l a c j i do l a p s o l o g i i , i n t e r f e r e n c j i o ra z p r o c e su d y d a k ty c z n e g o .
I t a k , tr z e b a n a jp ierw r o z r ó ż n ić : i . s t u d i a k o n tr a s ty w n e j a ko h e u r e z ę , samo poznaw cze p rzep ro w a d zen ie porów n an ia; 2 . s t u d ia k o n tra sty w n e ja k o p r e z e n t a c j ę wyników porów nania w p o s t a c i p o d rę c z n ik a . S tu d ia k o n tra sty w n e ja k o h e u r e z a p r z e b ie g a j ą p r z e z t r z y s t a d ia : i / o d d z ie ln e o p is y J . i w edług t e o r e t y c z n i e , m e to d y c z n ie i t e r m in o lo g i c z n ie jednakow ego m odelu /d y s k u t u j e s i ę , k tó r y m odel o p is u języ k o zn a w czeg o l e p i e j s i ę do t e g o c e l u n a d a je : czy m odel tr a d y c y j n y , czy m odel s t r u k t u r a l i s t y c z n y , czy w r e s z c ie m odel t r a n s fo r m a c y jn y /; 2 / u s t a l e n i e e k w iw a le n c ji w ramach /p od /syS tern ów i k o n stru k cji obu język ów ; 3 / d ok on an ie samego z e s t a w i e n i a , k o n f r o n t a c j i , celem w y c ią g n ię c i a w niosków : a / co id e n t y c z n e , b / co podobne, c / co k o n t r a s t u j ą c e w z e s ta w ia n y c h ję z y k a c h . In fo r m a c je t e mogą być s p o żytkow ane w d y d a k ty c e , k t ó r a , s p o t y k a ją c s i ę z b łęd am i /badanym i p ó ź n ie j p r z e z l a p s o l o g i ę / , odkrywa p ew ien i c h t y p , ś c i ś l e j ę z y k o
-11 O s ta tn ia o b sz e r n a p ra ca z z a k r e su l a p s o l o g i i t o : D.Cherubim / w y d . / , F e h l e r l i n g u i s t i k . B eitrH g e zum Problem d er s p r a c h l ic h e n A bw elchung, T łlbingen 1 9 8 0 .
p ł y n ą c a z r ó ż n i c i n t e r f e r e n c j a ' z e w n ę t r z n a JĘZYKOZNAWSTWO KONFRONTATYWNE ^ p ły n ą c a z p o d o b ie ń s t w STUDIA INTERFERENCYJNE i n t e r f e r e n c y j ne i n t e r f e r e n c j a w e w n ę tr z n a z a p o b i e g a n i e b łędom ^ / ć w i c z e n i a p r e w e n c y j n e / P r o c e s g l o t t o d y d a k t y c z n y . . b łę d y ję z y k o w e LAPSOLOGIA in n e .u s u w a n ie b łę d ó w / ć w i c z e n i a k o r e k c y j n e /
66
w y, bo p ły n ą c y z ujem nego o d d z ia ły w a n ia s t r u k t u r języ k o w y ch na s i e b i e , c z y l i tz w . i n t e r f e r e n c j ę . I n t e r f e r e n c j a z a ś j e s t sz c z e g ó ln y m wypadkiem t r a n s f e r u , m ia n o w ic ie t r a n s f e r u u jem n ego. W o g ó le z a ś t r a n s f e r językow y może być: ujem ny, zerow y lu b d o d a t n i . T r a n s fe r ujem ny, c z y l i w ła ś n ie i n t e r f e r e n c j a , j e s t n a jw ię k s z y p rzy s t r u k t u r a ch b ardzo podobnych, r ó ż n ią c y c h s i ę m in im a ln ie , n a to m ia s t przy s t r u k tu r a c h s i l n i e k o n t r a s t u j ą c y c h , r ó ż n ią c y c h s i ę m ak sym aln ie, j e s t m n ie j s z y .
T r a n s fe r ujemny s t r u k t u r a l n i e p r z y b ie r a p o s t a ć ^ :
1 . w prow adzenia p r z e z u c z n ia do j ę z y k a ob cego e le m e n tu zb ęd n e g o , p on iew aż w y s tę p u je on jed n a k w ję z y k u o j c z y s ty m , np. z a m ia s t: s t r u k t u r a ln e g o Homam p r o p e r o , u c z e ń j e s t sk ło n n y p o w ie d z ie ć : I n Ho- mam p ro p ero ;
2 . p o m in ię c ia p r z e z u c z n ia j a k i e g o ś e le m e n tu s t r u k t u r a ln e g o ob cego j ę z y k a , poniew aż w ję z y k u o jc z y s ty m n i e ma go w d an ej s t r u k t u r z e , n p . z a m ia s t: u rb s i n monte s i t a , u c z e ń pow ie m n iej popraw nie: u rb s i n m on te;
3 . < zmiany p r z e z u c z n ia normy j ę z y k a o b c e g o , n p . z a m ia s t: Mar- cu s d i s c i p u l u s e s t , u c z e ń b ę d z ie s t a w i a ł o r z e c z n ik rzeczow n y w a b l a - t i w i e , bo w p o ls k im w y s tę p u je w t e j r o l i z b li ż o n y do n ie g o n a r z ę d - n ik , a w ię c p o ja w i s i ę form a n iepopraw na: Marcus d i s c i p u l o e s t ;
4 . zam iany dokonanej p r z e z u c z n ia w norm ie ob ceg o ję z y k a i je d n o c z e ś n ie w prow adzenia e lem en tu z b ę d n e g o , n p . z a m ia s t: Numąuam q u id - quam s c i s , spotkam y: Numąuam n i h i l non s c i s .
Jako p r z y k ła d s t r u k t u r id e n t y c z n y c h w p o ls k im i w ł a c i n i e moż na p r z y to c z y ć k a t e g o r i ę l i c z b y cz y osob y w cza so w n ik u ; ja k o p r z y k ła d z a ś z ja w is k t y l k o c z ę ś c io w o s i ę p o k ry w a ją cy ch , a chyba n a j l i c z n i e j s z y c h , można p rzy w o ła ć sy s te m przypadkow y, sy s te m c z ę ś c i mowy c z y sy s te m c z ę ś c i z d a n ia ; ja k o w r e s z c ie p r z y k ła d k o n s t r u k c j i o b e c nych t y l k o w ł a c i n i e a n i e w p o ls k im , można w spom nieć a b l a t i v u s a b s o lu t u s czy a c c u s a t iv u s cum i n f i n i t i v o .
S p ośród z ja w is k sk ła d n io w y c h n ie we w s z y s t k i c h s z c z e g ó ł a c h
Problem e d er I n t e r f e r e n z , MHnchen 1 9 7 0 .
13 Zob. A .P r e j b i s z , Z a g a d n ie n ia i n t e r f e r e n c j i w n a u c z a n iu ję z y k a o b c e g o . " J ę z y k i Obce w S z k o le " 8 / 1 9 6 4 / nr 4 , s . 2 2 4 .
6 7
-s i ę p o k r y w a ją c y c h , c h c la łb y m omówić b l i ż e j -sy -s te m przydaw ek. W obu j ę z y k a c h — ł a c i n i e i p o ls k im — i s t n i e j ą t e same r o d z a je t e g o o k r e ś l n ik a , a m ia n o w ic ie : przydawka — A . p r z y m io tn a , I . a try b u ty w n a , i . p rzy m io tn ik o w a : c l a r u s o r a t o r ; 2 . zaimkowa; hoc carmen; 3 . l i czeb n ik o w a : d i e s q u in t u s ; 4 . im iesło w o w a : urbs c a p ta ; I I . o k o l i c z — nikow a: s e n a t u s f r e q u e n s ; B. rze c z o w n a , I . a try b u ty w n a , 1 . r z eczo w nikow a / a p o z y c y j n a /: urbs S y r a c u s a e ; 2 . k a z u a ln a , a / b e z p r z y im - kowa: p r a e s id iu m P a l a t i i ; o b te m p e r a tio l e g i b u s ; m a n s io .F o r m iis ; by przyim kowa: v i a i n caelum ; I I . o k o lic z n ik o w a : C ic e r o c o n s u l . Mimo z a s a d n i c z e j z g o d n o ś c i w ty p a c h , p a n u je z n a czn a r o z b ie ż n o ś ć w s z c z e g ó ł a c h . N ie j e d n o k r o t n ie j e d e n i t e n sam k o n k retn y wypadek można tłu m a c z y ć na j ę z y k p o l s k i r o z m a i c ie , co s y g n a l i z u j e , że ł a c i ń s k i e j p rzy d a w ce, z w ła s z c z a o k o li c z n ik o w e j , od p ow iad ają w p o l s kim r ó ż n e s t r u k t u r y , a w ię c , że z ja w is k a n i e pokryw ają s i ę w p e ł n i . A z r e s z t ą spraw a n ie j e s t k o n fr o n t a ty w n ie zb a d a n a . I t a k , na p r z y k ł a d , w n a s t ę p u ją c y c h z d a n ia c h ł a c i ń s k i c h mamy do c z y n ie n i a z a każdym razem z przydawką o k o lic z n ik o w ą , a w p o ls k im - n ie k ie d y z o k o ll c z n ik a m i, i t o j e s z c z e fo r m a ln ie r ó ż n ie w yrażonym i: H anni b a l p r in c e p s /p i e r w s z y ; ja k o p ie r w s z y / i n p r o e liu m i b a t , u ltim u s / o s t a t n i ; ja k o o s t a t n i / c o n s e r t o p r o e l i o e r c e d e b a t . H o s te s r a r i / r z a d k o / s e o s t e n d e b a n t . L e g a ti in a n e s / z n iczym ; z p u stym i r ę k a m i / r e d i e r u n t . P od ob n ie p r o s t y p r z y k ła d z z a k r e s u t e g o ż ty p u p r z y - d a w k i, a l e w y ra żo n ej rz e c z o w n ik ie m : C ic e r o c o n s u l /k o n s u l; ja k o k o n s u l; będąc k on su lem ; gdy b y ł k on su lem ; z a sw ego k o n s u l a t u / c o n - iu r a t io n e m C a t i l i n a e p a t e f e c i t . Ta o k o l i c z n o ś ć , ż e w ję z y k u p o l sk im , o jc z y s ty m ję z y k u u c z n ia , będącym u n as ję z y k ie m p r o c e su d y d a k ty c z n e g o n a u c z a n ia ł a c i n y , p raw ie n i e i s t n i e j e przydawka oko li c z n ik o w a , co z c a ł ą o s t r o ś c i ą może u w id o c z n ić a n a l i z a k o n fr o n - ta ty w n a , s k ł o n i n a u c z y c ie l a do z w r ó c e n ia uwagi s z c z e g ó l n i e na t e n ty p przydaw ek w ł a c i n i e , żeby p r z e z od p ow ied n io in ten sy w n e ć w ic z e n i a w d r a ż a ją c e , a p ó ź n ie j korek tyw n e r o z w ią z a ć k w e s t ię m ogących p o ja w ić s i ę t u c z ę s t s z y c h błędów in t e r f e r e n c y j n y c h .
Z k o l e i w o g ó le n i e i s t n i e j ą c a w p o lsk im k o n s t r u k c ja s y n t a k - t y c z n a a b l a t i v i a b s o l u t i m ogłaby ta k z o s t a ć o p is a n a w ja k im ś p r z y sz ły m p o d r ę c z n ik u gra m a ty k i ł a c i ń s k i e j napisanym z u w zg lęd n ien iem m etody k o n fr o n ta ty w n e j /k o n t r a s t y w n e j ^
A b la t iv u s a b s o lu t u s t o pewna k o n s t r u k c ja s y n t a k t y c z n a . S k ła d a s i ę ona z N /om en / w a b l a t i w i e i z j e g o przydaw ki w yrażon ej P / a r t i - c ip i u m / , a w ię c p o z o s t a j ą c e j z nim w zw iązk u z g o d y . Można t o w y ra
-68
z i ć form u łą:
N a b l + P con gr co n g r = c o n g r u e n tia T a r a u in io r e g n a n te /P y th a g o r a s i n I t a lia m v e n i t / . W p o z y c j i N może p o ja w ić s i ę dow olne N /o m en /, ja k i dow olny j e g o ek w iw a len t system ow y / n p . zaim ek r z e c z o w n y /; w p o z y c j i z a ś P - t v l k o n ie k t ó r e P / a r t i c i p i u m / , m ia n o w ic ie : p r a e s e n t i s lu b p e r f e c t i , n a to m ia s t n ig d y , j a k s i ę z d a j e , f u t u r i ; w r z a d s z y c h z a ś , a w ię c m n iej typow ych wypadkach - w o g ó le n ie P / a r t i c i p i u m / , l e c z d r u g ie N /om en/ - i t o zarów no a d iectiY u m : C a elo s e r e n o /a m b u la v im u s /, ja k i nomen su b s ta n tiv u m : F a b io duce /Romani v i c e r u n t / . W tym o s t a tn im wypadku zgod a s y n t a k ty c z n a o g r a n ic z a s i ę t y l k o do k a t e g o r i i p r z y - padka. U ż y c ie p a r t i c i p i i p r a e s e n t i s n a s t ę p u j e w te d y , gdy z a c h o d z i ró w n o czesn o ść /w dowolnym p r z e d z i a l e czasow ym / c z y n n o ś c i w yrażonej a b la tiw em ab so lu tn y m i zdaniem matrycowym; u ż y c ie z a ś p a r t i c i p i i p e r f e c t i ma m i e j s c e , gdy z a c h o d z i u p r z e d n io ś ć c z y n n o ś c i w yrażanej a b la tiw em ; m otyw acja j e s t w ię c zaw sze sem a n ty czn a .
P r z y m io tn ik i i r z e c z o w n ik i w p o z y c j i p a r t ic ip iu m n ie p o d le g a j ą b l i ż s z e j ś c i s ł e j c h a r a k t e r y s t y c e ; n a le ż a ło b y j e w ja k im ś d o - d atk n do p o d r ę c z n ik a w y c z e r p u ją c o w y l i c z y ć . Szyk człon ów k o n s t r u k c j i j e s t w z a s a d z i e d o w o ln y , ch o ć p r z e w aża, ja k s i ę z d a j e , p o s t p o z y c j a e le m e n tu im ie sło w o w e g o . Tak sk on stru ow an y a b l a t i v u s a b s o lu t u s p e ł n i w z d a n iu fu n k c ję o k o li c z n ik a ; se m a n ty c z n ie j e s t t o a lb o o k o l i c z n i k c z a s u /A d v e n ie n - t i b u s P e r s i s G raeci Therm opylas c e p e r u n t /; ^ a lb o o k o l i c z n i k a p r z y czyn y /T e r e c u s a n t e ego reum d efen d am /; a lb o o k o li c z n i k a p rzy zw o lę n ia / I n c o l i s d e fe n d e n t ib u s oppidum ekpugnatum e s t / ; a lb o o k o l i c z n i ka warunku /Q uae p o t e s t e s s e iu c u n d it a s v i t a e s u b l a t i s a m i c i t i i s / .
Jak j u ż t o z a z n a c z a liś m y , w ję z y k u p o ls k im k o n s t r u k c j a t a n ie w y s t ę p u j e . J a k ie zatem in n e k o n s t r u k c j e j e j o d p o w ia d a ją , p r z e z k tó
r e może b y ć ona oddana w p r z e k ła d z ie na p o ls k i? O tóż z a s a d n ic z o d w ie , o czym , n i e s t e t y , w p o d r ę c z n ik a c h n ie mówi s i ę j a s n o . Są t o : i . zw roty przyimkowe i 2 . z d a n ia poboczne o k o lic z n ik o w e . Konsekwen tn e z a ś s to s o w a n ie z a b ie g u k o n fro n ta ty w n eg o /k o n t r a s t y w n e g o / u j a w n ia , że w wypadkach a b l a t i v u s a b s o lu t u s z p a r t ic ip iu m p e r f e c t i i s t n i e j e j e s z c z e je d e n / 3 / ek w iw a len t a zarazem sp o só b t łu m a c z e n ia na p o l s k i t a k ie g o a b la t iw u , m ia n o w ic ie k o n s t r u k c ja im iesłow ow a
69
-z imiesłowem pr-zysłówkowym upr-zednim /formacje na -s-zy, -ws-zy/. Mamy więc schematycznie takie ujawnione przez konfrontację odpowie- dniości strukturalne /w tym wypadku kontrasty/ między łaciną a pols kim:
/i/ Pr.ep + N^r,, +
ABLATIVUS ABSOLUTUS /2/ Coni + N + V
nom pers
/3/ Part / z + N
-szy/-wszy obi
gdzie: N = nomen, verb = /de/verbale gen = genetivus, adi = adiec- tivum, obi = obliąuus /casus/, praep = praepositio, coni - coniunc- tio, V = verbum, pers = personale, Part = participium.
Przenosząc to na nasze przykłady, podane wcześniej, otrzymuje my takie konkretne, zawsze co najmniej dwa z wyżej odnotowanych, strukturalne sposoby tłumaczenia ich na polski:
a. /i/ Za panowania Tarkwiniusza ... /2/ Kiedy Tarkwiniusz panował ... b. /i/ Przy pogodnym niebie ...
/2/ Kiedy niebo było pogodne ... c. /i/ Pod dowództwem Fabiusza ...
/2/ Kiedy Fabiusz był wodzem ... d. /i/ Wobec zbliżania się Persów ...
/2/ Kiedy Persowie się zbliżali... e. /i/ Wskutek twojej odmowy ...
/2/ Ponieważ ty odmawiasz ...
f. /i/ Mimo obrony ze strony mieszkańców ... /2/ Chociaż mieszkańcy się bronili ... g. / i/
---/2/ Jeżeli zostały usunięte związki przyjaźni ...
Nie zawsze, jak widać, możliwy jest przekład przez zwrot przyimkowy, zawsze natomiast jest możliwy przekład przez zdanie po boczne okolicznikowe /czasu, przyczyny, przyzwolenia, warunku/. Nie zawsze też tłumaczenie przez zwrot przyimkowy jest równie zrę czne stylistycznie, co przekład przez zdanie okolicznikowe.
7 0
-Z r e s z t ą , wobec n ie i s t n i e n ia prac k o n tr a sty w n y c h p o l s k o - ł a c l ń - s k i c h w o g ó le n ie wiadomo, czy i j a k i e p r a w id ła r z ą d z ą wyborem p r z y - lmków 1 zw ią za n ą z nim i tr a n s fo r m a c ją o d p o w ied n ich czło n ó w a b l a t l - wu a b s o lu tn e g o na r z e c z o w n ik i od słow n e po s t r o n i e p o l s k i e j . N ie z o s t a ł y t e ż zbadane d rob iazgow o p r a w id ło w o ś c i r z ą d z ą c e doborem c z a sów p rzy ro zw ią zy w a n iu t e j k o n s t r u k c j i na z d a n ie p o b o c z n e . Jak d łu go t a k i e p ra ce s i ę n ie p o ja w ią , ta k d łu g o i u c z ą c y , i n a u c z a n i b ę dą z d a n i na i n t u i c j ę , na c h o d z e n ie po omacku, a w ię c p r o c e s dydak ty c z n y w samym p u n k cie w y j ś c i a b ę d z ie t u t a j k u l a ł . Może s i ę o k a z a ć , że t a k i c h p r a w id ło w o śc i w o g ó le n ie ma, j a k , z d a j e s i ę , n ie ma w o g ó le żadnych p r a w id ło w o ś c i, k t ó r e d a ły b y s i ę u ją ć w r e g u ły , o r z e k a ją c e j e d n o z n a c z n ie , k ie d y mamy p r z e d so b ą t a k i a n ie inny se m a n ty c z n ie o k o li c z n ik w p o s t a c i a b l a t i v u s a b s o l u t u s . To w sk azy w ałoby na r z e c z sk ą d in ą d o c z y w is t ą , że m etoda k o n fr o n ta ty w n a /k o n - t r a s t y w n a / ma sw oje g r a n ic e .
Wiadomo n a t o m ia s t , że wobec n ie s y m e t r y c z n o ś c i m o r f o lo g ic z n e go sy stem u ł a c i ń s k i c h p a r t i c i p i ó w , p on iew aż p a r t ic ip iu m p e r f e o t i j e s t zaw sze i t y l k o pasyw n e, a p a r t ic ip iu m p r a e s e n t i s - zaw sze i t y l ko ak tyw n e, n i e można w y ra ża ć c z y n n ie t r e ś c i , d l a k tó r y c h p o za tym j e s t zarezerw ow ane p a r t ic ip iu m p e r f e c t i w ramach a b l a t i v u s a b s o lu t u s , a n i w yrażać b i e r n i e t r e ś c i , d l a k tó r y c h p o za tym j e s t zarezerw o wane p a r t ic ip iu m p r a e s e n t i s w ramach t e j ż e k o n s t r u k c j i . T r e śc ia m i tym i z a ś , ja k wiem y, s ą : u p r z e d n io ś ć w z g lę d n ie r ó w n o c z e s n o ś ć .
W idać t e ż , że i s t n i e j e j e s z c z e je d n a r e s t r y k c j a n a ło ż o n a na s t o s o w a ln o ś ć a b l a t i v u s a b s o l u t u s , tym razem na k a żd ą j e g o p o s t a ć m o r f o lo g ic z n ą , m ia n o w ic ie r e s t r y k c j a r ó ż n o ś c i podm iotów o n ty c z n y c h , k r y ją c y c h s i ę z a t r e ś c ia m i denotatyw nym i o d p o w ied n io a b l a t i v u s ab s o l u t u s i z d a n ia m atrycow ego.
Z daję s o b i e spraw ę z t e g o , że p o w ie d z ia łe m d o ś ć dużo na tem at samego języ k o zn a w stw a k o n fr o n ta ty w n e g o /k o n t r a s t y w n e g o /, a l e nader mało na tem at j e g o z a s t o s o w a n ia w n a u c z a n iu ł a c i n y . D la c z e g o ? D la t e g o , że w t e j d z i e d z i n i e n ie z m ie r n ie m ało s i ę r o b i; p r a k t y c z n ie n i c . Gdy w ię c c h o d z i o z o b o w ią z a n ia w y n ik a ją c e z d r u g ie j c z ę ś c i obranego p r z e z e mnie tem a tu , t o m u siałem z k o n ie c z n o ś c i o g r a n ic z y ć s i ę t y l k o do w sk a za n ia m o ż liw o ś c i t a k i e g o z a s t o s o w a n ia i z a c h ę c e n i a , by p rzep row ad zać t ę a p l i k a c j ę n a w ła sn ą r ę k ę , c h o c ia ż b y in c y d e n t a l n i e / c o w c a le n ie z n a c z y : n ie s y s t e m a t y c z n ie c z y c h a o t y c z n i e / , w z a l e ż n o ś c i od k o n k retn eg o m a t e r ia łu d y d a k ty c z n e g o , d o p ó k i n i e
7 1
-pojawią się może odpowiednie opracowania i podręczniki. Celowość i zakres możliwości stosowania tego będzie jednak zawsze o wiele szczuplejszy w wypadku łaciny jako języka martwego, aniżeli w w y padku języków żywych. Do błędów interferencyjnych dochodzi bowiem głównie wtedy, gdy się mówi; a właśnie błędy interferencyjne prze de wszystkim pozwala przewidzieć i im zapobiec językoznawstwo kon— frontatywne /kontrastywne/.
B i b l i o g r a f i a :
J.B.Carrol, Contrastive Analysis and Interference, Georgetown 1967. P.Chmiel - C.Schatte /red./, Wybrane zagadnienia z gramatyki języka niemieckiego z ćwiczeniami, Cz. 2: Składnia, Katowice 1980. J.A.Czo- chralski, GrundsRtzliches zur Theorie der kontrastiven Grammatik, "Linguistics" Aug. i966. Tenże, Verbalaspekt und Tempussystem im Deutschen und Polnischen. Eine konfrontative Darstellung, Warszawa 1975. J.Fisiak-M.Lipińska-Grzegorek - T.Zabrocki, An introductory English-Polish contrastive grammar, Warszawa 1978. S.Gniadek, Gra matyka konfrontatywna a nauczanie języka, "Lubelskie Materiały Neo filologiczne" 3/1974/ 111-122. G.Helbig, Sprachwissenschaft - Kon- frontation - Fremdsprachenunterricht, Leipzig 198i. H.Komorowska, Nauczanie gramatyki języka obcego a interferencja, Warszawa 1975. T.P.Krzeszowski, Gramatyka angielska dla Polaków, Warszawa 19843. W.Marton, Nowe horyzonty nauczania języków obcych, Warszawa 1972. H.Piskorkowa, Analizy kontrastywne a nauczanie języków obcych,
"Języki Obce w Szkole!* 15/1971/ z.l, 22-32. J.Smdlska, Analiza kon frontatywna a nauczanie "języka ograniczonego", w: Lingwistyka sto sowana i glottodydaktyka. Warszawa 1976,171-180.
Michał Kaczmarkowski - Lublin KONFRONTATIVE LINGUISTIK UND DER LATEINUNTERRIĆHT
/Zusammenfassung/
Eine der StrHmungen in der modernen Sprachwissenschaft, die neulich entstanden sind, sich aber rasch und intensiv entwickeln, ist die sog. kontrastive Linguistik - in Polen, nach Zabrocki, manchmal auch konfrontative Linguistik genannt. Eng mit dem Fremd sprachenunterricht verbunden, hilft sie dem Praktiker den didakti- schen A:ozess besser zu gestalten, indem sie vorzusehen erlaubt, mit welchem Sprachmaterial der Schdler die grHssten Schwierigkeiten haben wird. Dies ist bel der Voraussetzung mBglich, dass sowohl die maiimalen, ais auch die minlmalen Unterschiede in den sprach- lichen Erscheinungen, der in dem Lehr- und Lernprozess zusammen- stossenden Sprachen, am schwierigsten zu erlernen sind, obwohl belde aus ganz verschiedenen GrBnden. Bei den minimalen Unterschieden ist die sog. Interferenz am grHssten. Ali diese Aspekte wurden im Artikel an lateinischen Beispielen veranschaulicht, was vermutlich den ersten Schritt zur Anwendung der Ergebnlsse der konfrontativen Linguistik zum Latein Bildet. Eingehend wurde der ablativus absolutus in Kon- frontation mit dem Polnischen dargestellt.
