Kara ekskomuniki a pełna wspólnota kościelna według Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 r.

Jerzy Syryjczyk

Kara ekskomuniki a pełna wspólnota

kościelna według Kodeksu Prawa

Kanonicznego z 1983 r.

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 33/3-4, 173-196

1990

Praw o Kanoniczne 33 (1990) n r 3—4

Ks. JERZY SYRYJCZYK

KARA EKSKOMUNIKI A PEŁNA WSPÓLNOTA KOŚCIELNA WEDŁUG KODEKSU PRAWA KANONICZNEGO Z 1983 R. T r e ś ć : — Problem. — 1. Istotne kryteria przynależności do pełnej wspólnoty kościelnej. — 2. Czy ekskomunika wyłącza ze wspólnoty kościelnej? — 3. B rak pełnej wspólnoty a k ara ekskomuniki. — 4. Związek ekskomuniki z grzechem ciężkim. — Wnioski końcowe.

Problem

W K odeksie P raw a Kanonicznego z 1Θ17 r. w śród w ielu defi­ nicji ustaw ow ych znajduje się rów nież określenie k ary ekskom uni­ ki. Zgodnie z kan. 2257 § 1 przez ekskom unikę rozum ie się cen­ zurę, k tóra wyłącza ze w spólnoty w iernych (excom m unicatio est censura qua quis exclu d itu r a com m unione fidelium ). Pojęcie eks­ kom uniki w CIC/1917 podporządkow ane jest pojęciu wspólnoty, rozum ianej — zgodnie z ówczesną eklezjologią — jako com m unio w ew nątrz Kościoła katolickiego i. W ykluczenie ze współuczestnic­ tw a z w iernym i (w postaci ekskom uniki) oznacza pozbaw ienie dóbr, k tó re są w spólne w szystkim ochrzczonym i wierzącym — nad k tó ry m i Kościół m a w ładzę i może nim i dysponować 2. W isto­ cie sw ojej ekskom unika ogranicza nie tylko upraw nienia u k a ra ­ nych w Kościele, ale n aw et upraw nienia w iernych w stosunku do ekskom unikow anych, jeżeli są oni nietolerow ani (kan. 2267). T w ier­ dzenie to łatw o można uzasadnić biorąc pod uwagę sk u tk i m ate­ rialne ekskom uniki, jakie przew iduje dla tej k ary CIC/1917.

Obowiązujący K odeks w przeciw ieństw ie do K odeksu z 1917 r. nie podaje definicji ekskom uniki. Stanow isko praw odaw cy w CI C /l 983 w ynika z zasady przyjętej w procesie odnow y p raw a karnego, w edług k tó rej n o rm y praw ne nie pow inny zaw ierać de­ finicji leg a ln y c h 3. W zw iązku z brakiem ustaw ow ej definicji eks­ kom uniki w yłania się problem relacji pom iędzy pełną w spólnotą ’ S. К o t z u 1 a, Zur E x k o m m u n ik a tio n im CIC/1983. E ine D e fin itio n s­ m ö g lic h k e it v o m C o m m u n io b e g riff h er, A rchiv fü r katholisches K ir­ chenrecht 156 (1987), s. 437—440.

2 V. De P а о 1 i s, A s p e c tu s th e o lo g ic i e t iu r id ic i in s y s te m a te p o en a li canonico. Periodica 75 (1986), s. 248.

2 P o n tificia C o m m issio C od ici Iu ris C anonici R ecogn oscen do, S ch e­

m a d o c u m e n ti quo d is c ip lin a sa n c tio n u m seu p o e n a ru m in S celesta la tin a den u o o rd in a tu r, P ra en o ta n d a , Typis Polyglottis Vaticanis 1973, s- 6. Por. Communicationes 16 (1984) 42.

kościelną (kan. 205) i sankcją karną, o której m owa w kan. 1331 § 1—2, czyli ekskom uniką. Rodzi się bow iem pytanie, czy cenzurę tę m ożna określić jako karę, k tó ra w yłącza w iernych z pełnej w spólnoty kościelnej.

Odpowiedź na postaw ione pytanie skłania do zwrócenia uwagi na pojęcie com m unio w CIC/1983. Pojęcie to w inno być in te rp re ­ tow ane w św ietle eklezjologii Soboru W atykańskiego II, do czego zobowiązuje nas sam praw odaw ca w K onstytucji Apostolskiej Sa­ crae disciplinae leges. Kodeks bow iem — jak podkreśla J a n P a ­ w eł II — należy pojmować i interpretow ać zgodnie z eklezjolo­ gią so b o ro w ą4. Ta zaś w pew nej m ierze naw iązuje do encykliki M ystici Corporis P iusa X II z 1943 r .5 Encyklika M ystici Corpo­ ris w yw ołała szeroką dyskusję w śród teologów i kanonistów na tem at przynależności do Kościoła. D yskusję tę spotęgow ał z ko­ lei Sobór W atykański II i Kodeks z 1983 r. w zw iązku z okre­ śleniem istotnych elem entów przynależności do pełnej w spólnoty kościelnej 8 Odpowiedź na pytanie, ja k i jest stosunek ekskom uni­ ki do pełnej wspólnoty kościelnej, zm usza do uprzedniego zapo­ znania się z problem atyką w spólnoty (communio) i następnie do przeniesienia jej na g ru n t praw a karnego. T akie ujęcie zagadnie­ nia wiąże się nie tylko z próbą określenia ekskom uniki i jej stosunku do p ełn ej wspólnoty kościelnej, ale także daje odpowiedź na pytanie, czy ekskom unika jest sank cją k arn ą o charakterze deklaratyw nym czy konstytutyw nym .

1. Istotne kryteria przynależności do pełnej wspólnoty kościelnej

K anony K odeksu z 1983 г., k tóre m ów ią o wspólnocie w iernych w zasadzie można podzielić n a dw ie kategorie 7. Je d n ą z nich s ta ­ nowią postanow ienia iprawne, k tó re określają k to jest członkiem Kościoła katolickiego w relacji do ochrzczonych, którzy należą do innych w spólnot lub Kościołów n ie k a to lic k ic h 8. Na drug ą k ate­ gorię sk ład ają się kanony m ające n a uw adze w spólnotę w ew nątrz Kościoła katolickiego, k tó rą katolicy zobow iązani są zachowywać

i w spierać w zakresie życia kościelnego9.

4 C o d ex Iu ris C an on ici a u c to rita te lo a n n i P a u lii PP. II p ro m u lg a tu s, Libreria Editrice Vaticana 1983, p. XI. Por. R. S o b a ń s k i , N o w a k o ­ d y fik a c ja ja k o z ja w is k o k o śc ie ln e (D y sk u sja p r z e d p ro m u lg a c ją n o w e ­ go K o d e k s u P r a w a K a n o n iczn eg o ), Praw o Kanoniczne 26 (1983) nr 1—2, s. 12.

‘ AAS 35 (1943) 200—243. • Kan. 205.

7 V. De P a o l i s , C om m u n io in N o vo C odice Iu ris C anonici, Periodica 77 (1988), s. 51215—526.

• Zwłaszcza kanony: 205, 383 § 2, 844 § 3, 908, 933, 1124. • Кап.: 209 § 1, 529 § 2, 1741 η. 1.

[3] Ката ekskomuniki 175

W m yśl kan. 205 utrzym an ie więzów: w iary (vinculum fidei), sakram entów (vinculum sacram entorum ) i zw ierzchnictw a kościel­ nego (vinculum regim inis) — w a ru n k u je przynależność ochrzczo­ nego do pełnej wspólnoty kościelnej. P ełna zaś w spólnota ko­ ścielna, zgodnie z kan. 204 § 2, istnieje w Kościele katolickim . Ptrzyczyną spraw czą w spólnoty kościelnej (com m unio) jest chrzest. Przez chrzest człowiek wszczepiony w C h ry stusa i zarazem w cielo­ ny do Kościoła C hrystusow ego staje się chrześcijaninem (kan. 204 § 1, kan. 96). C hrzest jest więc fundam entem w spólnoty m ię­ dzy w ierzącym i — W spólnoty k o ścieln e j10. Jednakże nie wszyscy ochrzczeni d w ierzący w C hrystusa w rów nej m ierze uczestniczą we wspólnocie L udu Bożego. Sobór W atykański II m ówi o wielo­ w arstw ow ej lub wielostopniowej przynależności do Kościoła. Łącz­ ność z Kościołem, co szczególnie podkreśla1 d e k re t U nitatis redin­ tegratio ii, może m ieć różny stopień natężenia, azyli przynależność do w spólnoty kościelnej może być m niej lu b bardziej pełna i*. Przedm iotow o i z n a tu ry rzeczy praw dziw a w spólnota chrześci­ jańska powinna być p ełn a lu b doskonała 13. T aka zaś wspólnota istnieje tylko w Kościele k a to lic k im 14. N atom iast bracia odłącze­ ni, chociaż są we wspólnocie kościelnej i ponadto „pozostają w jakiejś, choć niedoskonałej wspólnocie ze społecznością Kościoła katolickiego” i5, to jednak nie należą do społeczności L ud u Bożego w pełni i*. W stosunku do CIC/1917 zachodzi więc zasadnicza zmia­ na rozum ienia com m unio, k tó re j obecnie nie można pojmować jako w spólnoty w ew nątrz Kościoła katolickiego. Tę rzeczywistość, k tó rą w CIC/1917 w yrażało pojęcie com munio, w CIC/1983 — zgod­ nie z eklezjologią soborow ą — określa się pojęciem com m unio plena 17.

• K anon 205 naw iązuje do w ypowiedzi Soboru, k tó re określając wspólnotę kościelną m ianem „pełna” lu b „doskonała” zawsze m ają na uw adze katolików w re la c ji do n ie k a to lik ó w 18. T ylko katolicy

10 Soto. Wat. II, Defcr. U n ita tis re d in te g r a tio , nr 22. 11 Nr: ' 3, 4, 22.

12 R. S o b a ń s k i , S a k ra m e n ta ln e p o d s ta w y p o z y c ji p r a w n e j w ie r ­ n ych w K o śc ie le , Praw o Kanoniczne 13 (1970) n r 1—2, s. 147; Tenże,

C h rze st ja k o p o d s ta w a je d n o ś c i K o ścio ła , W arszawa 1971, s. 180— 183.

13 W. B e r t r a m s , De g ra d ib u s „com m unionis" in d o c tr in a C on cü it V a tica n II, Gregorianum 47 (1966), s. 293.

14 Konst. dogm. L u m e n g e n tiu m , nr: 8, 9, 14; CIC/1983, кап. 204

§ 2.

15 Defer. U n ita tis re d in te g r a tio , n r 3.

5· M. Ż u r o w s k i , H iera rch iczn e fu n k c je z a r zą d za n ia K o ś c io łe m ,

t. I, W arszawa 1979, s. 29.

17 S. K o t z u l a , Zur E x k o m m u n ik a tio n im CIC/1983, s. 448. 18 Defer. U n ita tis r e d in te g r a tio , nr: 3, 4, 22; Konsit. duszp. G a u d iu m e t spes, n r 91; Konst. dogm. L u m e n g e n tiu m , inr 14. Por. O. S a i e r ,

cieszą się pełną w spólnotą z Kościołem. N atom iast niekatolicy, chociaż posiadają jakąś łączność z Kościołem katolickim , to jed­ nak ich w spólnoty eklezjalne nie są kw alifikow ane jako pełne lub doskonałe. Z obiektyw nego p u n k tu w idzenia więzy przynależ­ ności do Kościoła, o których mowa w kan. 205, m ają ch arak ter zew nętrzny i instytucjonalny. Więzy te różnicują przynależność do Kościoła katolickiego od przynależności do Kościołów lub wspólnot niekatolickich.

Sobór W atykański II i CIC/1Ö83 m ówiąc o potrójnych więzach przynależności do pełnej w spólnoty kościelnej w zasadniczych za­ rysach naw iązują do dok tryny tra d y c y jn e j19. W ystarczy powołać się tu na encyklikę Piusa X II M ystici Corporis, w edług której ty ­ tu ł członka Kościoła przysługuje tem u, 'kto w yznaje praw dziw ą w iarę, p rz y ją ł chrzest i przynależy do wspólnoty hierarchicznej 20. Ł atw o można zauważyć, że kan. 205 nie m ów i już o chrzcie jako vin cu lu m liturgicum , lecz o sakram entach i to w liczbie m nogiej. Przez zm ianę tradycyjnego ujęcia tej kw estii podkreśla się obec­ nie, że przynależność do Kościoła nie może być rozum iana statycz­ nie lecz dynam icznie. Przynależność tę inicjuje chrzest, ale pogłę­ bia się ona i u trw a la przez dalsze sakram enty. S akram enty więc tw orzą, um acniają i m anifestują wspólnotę Kościoła 21.

W ielu autorów jest zdania 22, że kan 205 naw iązuje do konsty­

r e c h tsb e g rifflic h e U n tersu ch u n g , M ünchen 1,973, s. 103—132; V. De P a o l à s, C o m m u n io e t ex c o m m u n ic a tio , Periodica 70 (1981) s. 287— 288.

19 Por. W. A y m a n s , D ie k a n o n isch e L e h re d e r K irc h e n g lie d s c h a ft im L ic h te d es II. V a tik a n isc h e n K o n zils, Archiv fü r katholisches K ir- chem echt 142 (1973), s. 409; F. C o c c o p a l m e r i o , De co m m u n io n e ec c le sia li iu x ta d o c tr in a m V a tic a n i II, w: Investigationes Theologico- -canonicae, Romae 1978, s. 113; V. De P a o l i s , C o m m u n io in N o v o C odice, s. 533.

20 AAS 35 (1943) 202. Por. B. W i l l e m s , K o śc ió ł je s t k o n ie c z n y do zb a w ie n ia ? , Concilium .... (1—10, 1965/66) Poznań-W arszawa 1968, s. 45.

21 R. S o b a ń s k i , S a k ra m e n ta ln e p o d s ta w y p o z y c ji p r a w n e j w ie rn y c h w K o śc ie le , s. 146—149; M. Ż u r o w s k i , W s p ó łu c ze s tn ic tw o k o ścieln e. „Ius ad C o m m u n io n e m ”, wyd. 2, K raków 1979, s. 35—41; L. G e r o s a,

I s t d ie E x k o m m u n ik a tio n ein e S tra fe ? , A rchiv fü r katholisches K ir- chererecht 154 (1985), s. 93—105; P. H e m p e r e k , U św ię c a ją c e za d a n ie K o ścio ła . Sakram enty, w: Kom entarz do Kodeksu P raw a Kanoniczne­ go, praca zbiorowa, t. III, Lublin 1986, s. 64.

22 Również przed Kodeksem z 1983 r. niektórzy kanoniści twierdzili, że „posiadanie Ducha Chrystusowego” jest istotnym w arunkiem przy­ należności do pełnej wspólnoty z Kościołem: F. C o c c o p a l m e r i o ,

De n a tu ra iu ris p e o n a lis E cclesiae, Periodica 65 (1976), s. 317—330; Ten­ że, Q u id sig n ific a t v e r b a „ S p ir itu m C h ris ti h a b e n te s” L u m e n g e n tiu m

14, 2, Periodica 68 (1979), s. 253—276; E. C o r e c c o , D ie k u ltu r e lle n u n d ek le sio lo g isc h e n Ve ra u sse tzu n g d es n e u e n CIC, Archiv f. kath. K irchenrecht 152 01983), s. 3—30; L. G e r o s a, I s t d ie E x k o m m u n ik a ­ tio n ein e S tra fe? , s. 93—97.

Kara ekskomuniki 177

tucji L u m en gentium (14, 2), ale opuszcza Istotne k ry te riu m przy­ należności do pełnej wspólnoty, jakim jest „posiadanie Ducha

C hrystusow ego”. W konstytucji czytam y bowiem: lUi plene Eccle- ciae societati incorporantur, qui S p iritu m Christi habentes, in te­ gram eius ordinationem om niaque m edia salutis in ea in stituta accipiunt, et in eiusdem compage visibili cum Christo, eam per S u m m u m P ontificem atque Episcopos regente, iunguntur, vinculis nem pe professionis fidei, sacram entorum et ecclesiastici regim inis ac com m unionis (LG 14, 2).

Zgodnie z przytoczonym tekstem jednym z w arunków pełnego włączenia (inkorporacji) we wspólnotę Kościoła katolickiego jest „posiadanie Ducha C hrystusow ego”. Znaczenie tego w yrażenia ob­ jaśnia relacja Soborowej K om isji D oktrynalnej (Commissio de Doctrina Fidei et Morum) w następujący sposób: Quia peccatores Ecclesiae non plene incorporantur, etsi ad Ecclesiam pertinent, Commissio sta tu it adiungere, secundum Rom. 8, 9: S p iritu m Chri­ sti habentes 23 W m yśl powyższego konst. L um en g en tiu m konse­ kw entnie stw ierdza, że w ierni katolicy nie dostąpią zbawienia, je ­ żeli nie trw a ją w m iłości i pozostają w Kościele ty lk o „ciałem ” a nie „sercem ” (LG 14, 2). Innym i słowy, kto nie posiada Ducha Chrystusowego, a więc żyje w grzechu ciężkim, ten nie osiąga wiecznego zbawienia.

N asuw a się tu zasadnicze pytanie, czy posiadanie łaski uśw ię­ cającej jest istotnym w arunkiem przynależności do pełnej wspólno­ ty .z Kościołem, tzn. cży grzech ciężki popełniony przez katolików wyłącza ich z pełnej w spólnoty kościelnej?

Opinie kanonistów , którzy zajm ują się ty m zagadnieniem są podzielone. Jed ni autorzy tw ierdzą 2*, że g rzecłi ciężki nie pozba­ w ia w iernych pełnej wspólnoty, gdyż według LG 14, 2 „posiadanie Ducha Chrystusow ego” dotyczy kw estii zbawienia, a nie p rzyna­ leżności · do Kościoła. Przeciw ny pogląd w ypow iadają kanoniś- ci 25; któ rzy w posiadaniu łaski uśw ięcającej u p a tru ją jeden z isto­ tnych w arunków przynależności do pełnej wspólnoty kościelnej. Soborow e pojęcie jedności Kościoła (communio) pozwoliło na w prow adzenie rozróżnienia pom iędzy pełną w spólnotą kościelną,

23 Acta S y n o d a lia S a c ro sa n c ti C o n cilii O ecu m en ici V a tic a n i S ecu n d i,

Vol. III, P e rio d u s te r tia , Pars I, Typis Polyglottis Vaticanis 1973, s. 203.

24 M. K a i s e r , A u ssa g en d e s Z w e ite n V a tik a n isc h e n K o n zils ü b e r d ie K ir c h e n g lie d s c h a jt, w: Ecclesia et lus. Festgabe fü r A. Scheuer­ m ann zum 60. Geburstag, hrsg K. S i e p e n — J. W e i t z e l — P. W i r t h, M ünchen-Paderborn-W ien 1968, s. 124; W. A y r a a n s , dz. cyt., s. 409; V. De P a o l i s , C o m m u n io in N o v o C odice, s. 547—551.

25 Np.: F. C o c c o p a l m e r i o , De n a tu ra iu ris p e o n a lis E cclesiae,

s. 319—321; L. G e r o s a, La sco m u n ica e una pena? S a g g io p e r una fo d a zio n e teo lo g ica d e i d ir itto p en a le canonico, Fribourg 1984, s. 264— 296.

k tó ra trw a w Kościele katolickim i niepełną „comm unio” z in ­ nym i Kościołam i n iek ato lick im i26. Takie też rozróżnienie m a na uwadze kan. 205, któ ry określa (kryteria przynależności do Kościo­ ła katolickiego, czyli do pełnej wspólnoty kościelnej. Pojęcie peł­ n ej wspólnoty w kan. 205 nie utożsam ia się z pojęciem pełnej in ­ korporacji (w tej wspólnocie), o której mówi konst. L um en gen­ tium w n r 14, 2 27. Sobór rozróżnia też inkorporację (wcielenie) w C hrystusa i do Kościoła Chrystusowego, k tóra dokonuje się przez chrzest oraz pełną inkorporację w Kościele katolickim , k tó rą w y­ ra ża posiadanie łaski uśw ięcającej 28.

W św ietle Soboru można mówić nie tylko o różnym stopniu ze­ w nętrznej łączności ochrzczonych z pełną wspólnotą, ale także o zróżnicow aniu, jakie zachodzi m iędzy w iernym i Kościoła katolic­ kiego. Zróżnicow anie to jest konsekw encją niepełnej realizacji życia w edług Ew angelii, a zwłaszcza w ynika z popełniania licz­ nych grzechów 29. „Posiadanie Ducha C hrystusow ego” w LG 14, 2

w skazuje na różną intensyw ność w łączania się w ierny ch w pełnię życia zbawczej wspólnoty kościelnej. W ierni, którzy przez chrzest zostali włączeni do Kościoła katolickiego (lub do niego przy ję­ ci) nie mogą się zadowalać sam ą przynależnością do w spólnoty — zaniedbując sens sw ojej inkorporacji, czyli porządek z b a w ien ia30 P row adzi to do wniosku, że posiadanie łaski nie jest czw artym k ry teriu m (obok innych w arunków ) przynależności do pełnej wspól­ noty. Ł aska uśw ięcająca nakłada się i przenika potrójne więzy z pełną w spólnotą k o ścieln ą31. Dopiero w tedy, gdy katolik posia­ da łaskę, jego przynależność do w spólnoty nie jest bezowocna. J e ­ żeli katolik przez grzech ciężki nie n arusza potrójnych więzów

plenae com m unionis, to nie jest praw dziw e tw ierdzenie, że grzesz­ nik sam wyłącza się z pełnej w spólnoty z Kościołem.

W soborowej nauce o Kościele odchodzi się od przyjętej w CIC/1917 iden tyfikacji Kościoła Chrystusow ego z Kościołem k ato ­ lickim. C hrześcijańskie wspólnoty niekatolickie — jak podkreśla Sobór — „wcale nie są pozbawione znaczenia i w agi tajem nicy zbaw ienia” (UR 3), a ich w iern i żyją w łasce (UR 3 )32. Jednakże tylko Kościół katolicki posiada pełnię środków , które C hrystus

“ W. K a s p e r , K o śc ió ł ja k o w sp ó ln o ta . R e fle k s je n ad e k le z jo lo g i­

czn ą id e ą p r z e w o d n ią S o b o ru W a ty k a ń s k ie g o II, Communio. Międzyna­ rodowy Przegląd Teologiczny 4 (1986) n r 4. s. 31.

27 V. De P a o l i s , C o m m u n io in N o v o C odice, s. 548—550.

28 A. Borxas jest zdania, że pojęcie inkorporacji w dokum entach Soboru ma dwojakie znaczenie: ogólne i szczególne. W sensie ogólnym oznacza włączenie w Chrystusa lub w Ciało Chrystusa, jakim jest Ko­ ściół. W znaczeniu zaś szczególnym w skazuje na włączenie do Kościo­ ła katolickiego, o czym mówi konst. L u m e n g e n tiu m w numerze 14;

L ’e x c o m m u n ic a tio n da n s le n o u v e a u code d e d r o it can on iqu e. E ssai d e d é fin itio n , Paris 1987, s. 79—80.

[7] Kara ekskomuniki 179

powierzył Kościołowi jajko narzędzia zbaw ienia człowieka. In n e w spólnoty chrześcijajskie posiadają tylko pew ne ich elem enty, aczkolwiek nie pozbawione wagi i znaczenia zbawczego. Z p u n k tu widzenia środków zbawczych ukazuje się w yraźna różnica m iędzy pełną wspólnotą, w k tórej w ierni m ają dostęp do w szystkich środków zbaw ienia i innym i w spólnotam i chrześcijańskim i, gdzie środki te nie są k o m p le tn e 33. Pomim o tych obiektyw nych braków , bracia odłączeni „mogą w rozm aity sposób wzbudzać rzeczyw iste życie łask i” (UR 3). Dobra dane Kościołowi są więc środkam i ła ­ ski, któ ra przez C hrystusa żyjącego w Kościele jest udzielana wszystkim ludziom. Dla- łaski Bożej nie istnieją bowiem granice ani Kościoła katolickiego, ani też granice c h rześc ijań stw a34. Wy­

daje się, że jasno tłum aczy to, dlaczego łaska nie jest i nie może być brana pod uw agę p rzy określaniu k ry terió w przynależności do’ pełnej w spólnoty z Kościołem.

D odatkow ej argum entacji, k tó ra przem aw ia za słusznością po­ wyższego stanow iska dostarcza kan. 7 § 1 i kan. 9 w pierw szych

dwóch Schem atach praw a fu n d a m e n taln eg o 35. W edług kan. 9 peł­ na w spólnota z Kościołem w ym aga: 1) jedności w wierze, 2) wspól­ no ty sakram en tów i 3) w spólnoty z władzą kościelną. N atom iast kan. 7 § 1, k tó ry ustala w a ru n k i pełnego włączenia się do Kościoła, w prow adza jeden elem en t w ięcej — „posiadanie Ducha C h ry stu­ sowego”. Czy pom iędzy ty m i kanonam i rzeczywiście zachodzi isto­ tna rozbieżność?

W ydaje się, że kan. 9 w skazuje na elem enty obiektyw ne, które tw orzą .pełną wspólnotę kościelną. N atom iast kan. 7 § 1 uw zględ­ nia nie tylko faktyczną przynależność do wspólnoty, ale również bierze pod uw agę subiektyw n ą realizację zobowiązań w y n ik ają­ cych z tej przynależności 36.

Ja k już powiedziano, grzech ciężki nie pozbawia w iern ych przy­ należności do pełnej w spólnoty kościelnej. W yraźnie potw ierdza to Sobór W atykański II, iktóry m ówi: „Kościół obejm uje w swoim ło­

® V. De P a o 1 i s, C o m m u n io in N o vo C odice, s. 549.

S1 W. A y m a n s, dz. cyt., s. 409; P. K r ä m e r , D ie Z u g e h ö rig k e it zu r K irc h e , w: H andbuch des katholischen K irchenrechts, hrsg J. L i s t l — H. M ü l l e r — H. S c h m i t z , Regensburg 1983, s. 165— 166.

“ R. S o b a ń s k i , E k le zjo lo g ia n o w eg o K o d e k su P r a w a K a n o n ic z­ nego, Praw o Kanoniczne 28 (1985) n r 1—2, s. 15.

13 V. De P a o l i s , C o m m u n io in N o v o C odice, s. 531, 550.

34 W. G r a n a t , K u c z ło w ie k o w i i B ogu w C h ry stu sie . Z a r y s d o g m a ­ t y k i k a to lic k ie j, t. I, Lublin 1972, s. 388.

P o so b o ro w e P r a w o d a w s tw o K o śc ie ln e , wyd. E. S z t a f r o w s k i , t. III, z. 3, W arszawa 1971, s. 107, 109; Tamże, t. IV, z. 3, W arszawa 1972, s. 16, 18—19.

38 Por. V. De P a o l i s , In sc r ip tu m F. C o cco p a lm erio a n im a d v e r s io ­ nes, Periodica 65 (1976), s. 335—336.

nie grzeszników, św ięty i zarazem ciągle potrzebujący oczyszcze­ nia, podejm uje ustaw icznie pokutę i odnow ienie sw oje” (LG 8). Świętość Kościoła jest arty k u łe m w ia r y 37, lecz nie w ty m zna­ czeniu, że wszyscy w ierni są święci, gdyż w jego wspólnocie zn aj­ du ją się także grzesznicy38, których w spólnota nie pozbywa s i ę 39. Grzesznicy są więc we wspólnocie kościelnej. P apież Jan P aw eł l i w A d ho rtacji Ap. Familiarius consortio (22 X I 1981) wzywa do otoczenia opieką duszpasterską rozwiedzionych katolików , „aby nie czuli się o:ni odłączeni od Kościoła” 40. Z ab ran ia się im sak ram en ­ tu pokuty i E ucharystii, gdyż „zaprzeczają tej więzi miłości m ię­ dzy C hrystusem i Kościołem, którą w yraża i urzeczyw istnia E ucha­ ry stia ” 41, a nie dlatego, że nie należą do pełnej w spólnoty ko­ ścielnej.

O dm ienną opinię w in teresu jącej nas kw estii w ypow iada S. Ko- tzula 42. Jego zdaniem , kan. 205 nie zaprzecza możliwości tw ierdze­ nia, że katolik przez grzech ciężki opuszcza pełną wspólnotę z Kościołem, chociaż z ra c ji zew nętrznych więzów nadal w niej po­ zostaje. K otzula rozróżnia więc dwojakiego rodzaju przynależność do Kościoła: w ew nętrzną i zew nętrzną. W ydaje się, że powyższy pogląd sprzeczny jest z eklezjologią Soboru W atykańskiego II.

Sobór chcąc w yrazić tajem nicę Kościoła podkreśla, że jego stro­ n a w ew nętrzna i zew nętrzna tw orzą jedną złożoną rzeczywistość. Kościół jest jednością, k tó ra zrasta się z p ierw iastk a boskiego i ludzkiego, z tego co niew idzialne i w idzialne zarazem 43. Na ele­ m entach zew nętrznych nie w yczerpuje się bow iem cała treść po­ jęcia com m unio, gdyż łączy ono w sobie cechy w ew nętrzne i zew­ nętrzne. C om m unio Dei oraz com m unio fid eliu m są w Kościele nie- rozdzielne — i dopiero raizem oba te w ym iary tw orzą jedno dog­ m atyczne pojęcie wspólnoty k o ścieln e j44. Przez chrzest człowiek 37 Cone. Constantipoliitanum I (381): „Credo... in unam sanctam ca­ tholicam et apostolicam Ecclesiam” ; E n ch irid io n sy m b o lo ru m , d e fin i­ tio n u m e t d e c la r a tio n u m de re b u s f id e i e t m o ru m , ed. H. D e n z i n - g e r, retractav it A. S c h ö n m e t z e r , Barcinone-Friburgi Brisgovie- Romae-Neo Eboracd** 1965, n r 86.

® W. G r a n a t , dz. cyt., t. II, Lublin 1974, s. 114—117.

** R. S o b a ń s k i , Kościół — p ra w o — z b a w ie n ie , Katowice 1979, s. 115—116.

40 Nr 82. — Tekst polski w L ’O s se rv a to re R o m a n o , wyd. polskie nr 11 (198il), s. 7—19.

41 A dhortacja Ap. F a m ilia ris C on sortio, n r 84. 42 Z u r E x k o m m u n ik a tio n im CIC/1983, s. 450.

43 Konst. dogm. Lumen gentium, n r 8. Por. R. S o b a ń s k i , Kościół

ja k o p o d m io t p r a w a , Warszawa 1983, s. 38—39, 42.

44 M. Ż u r o w s k i , W sp ó ln o ta k o ścieln a „ co m m u n io ” p o d s ta w ą p r a ­ w a ko ścieln eg o ? , Praw o Kanoniczne 20 (1977) nr 1—2, s. 71; R. S o b a ń ­ s k i , lu r a p r o p te r o fficia (U w a g i z w ią z a n e z n a g łó w k a m i I i II t y ­ tu łu k się g i II n o w e g o CIC), Praw o Kanoniczne 29 (1986) n r 3—4 s. 11; L. G e r o s a , Is t d ie E x k o m m u n ik a tio n ein e S tr a fe ? , s. 96.

[9] Kara ekskomuniki 181 włączony w C hrystusa zyskuje now ą egzystencją w jego M istycz­ nym Ciele. C hrzest włącza więc w e wspólnotę z Bogiem i ludź­ mi — com munio, k tó ra jest zarazem w ew nętrzna i zew nętrzna. P row adzi to do wniosku, że przynależność do Kościoła m a charak­ te r w ew nętrzno-zew nętrzny. Tej s tru k tu ry w niczym nie narusza kan: 205, albowiem różnicuje on jedynie przynależność do pełnej wspólnoty kościelnej {która istnieje w K ościele katolickim ) od przynależności do innych w spólnot chrześcijańskich.

Przynależność kościelna w sferze w ew nętrznej w inna być zgod­ na z przynależnością zew nętrzną, gdyż w przeciw nym w ypadku staje się ona „zafałszow ana” 43. Z tego też względu przynależności do Kościoła nie można rozpatryw ać w całkow itym o derw an iu od życia w łasce. A spektu tego nie pom ija rów nież praw odaw ca w CIC/1983, chociaż w kan. 205 uw zględnia tylko stronę zew nętrzno- -praw ną pełnej w spólnoty z Kościołem. Pom inięcie w ym iaru w e­ w nętrznego przynależności do Kościoła naraziłoby praw odaw cę na zarzut „kanonizowania faryzeizm u jako ideału życia w ierny ch” 46, a w konsekw encji prow adziłoby do eklezjalnego d u alizm u 47.

Przynależność kościelna jest rzeczywistością dynam iczną. W ier­ ni w Kościele w inni w zrastać aż do doskonałości — do pełni, do k tó rej zostali powołani. Ma to na uw adze Sobór, k tó ry mówi o pełnej inkorporacji w iernych w Kościele (LG 14, 2). W ten sam sposób należy rów nież rozum ieć postanow ienia CIC/1983, k tó re m ó­ wią o obowiązku zachow ania i budow ania wspólnoty. Na szczegól­ ne podkreślenie w tym względzie zasługuje kan. 209 § 1. W myśl powyższego kanonu wszyscy w ierni m ają obowiązek zachowania wspólnoty kościelnej. Od stron y negatyw nej kan. 209 § 1 zab ra­ nia opuszczania wspólnoty i zakazuje popełniania czynów godzą­ cych w Kościół — contra co m m u n io n em 48. Obowiązek zachowa­ nia w spólnoty — jak podkreśla R. S o b ań sk i49 — w ynika z fa k tu przynależności do Kościoła, k tó ry jest sakram entem zbawienia, czyli „znakiem i narzędziem w ew nętrznego zjednoczenia z Bo­ giem i jedności całego rodzaju ludzkiego” (LG 1). Z tego powodu w ierni w łączeni w e wspólnotę są zobow iązani do daw ania św ia­ dectw a łasce zbaw ienia. P raw dziw ym sensem w spólnoty z Kościo­ łem jest więc życie wieczne. W ynika to z fak tu, że Kościół jest narzędziem łaski i zbaw ienia. Jeżeli w ierni nie żyją w łasce, w te­

45 R. S o b a ń s k i , Sakram entalne podstawy pozycji praw nej w ier­ nych w Kościele, s. 155—156; Tenże, Kościół — prawo — zbawienie, s. 107—108.

44 G. P h i l i p s , La Chiesa il suo m istero nel Concilio Vaticano II. Storia, testo e com m ento della costituzione L um en G entium, Milano 1969, s. 178.

47 L. G e r о sa, Ist die E xkom m unikation eine Strafe?, s. 96. 48 V. De P a o l i s , Communio in Novo Codice, s. 540—544. 49 lura propter officia, s. 9.

dy ich przynależność do Kościoła jest darem na — bezowocna. Przynależność kościelna nabiera sensu dopiero w pełnej inkorpora­ cji do Kościoła, a więc w doskonałej miłości, czyli w świętości ży­ cia 50. D latego też praw odaw ca w kan. 210 — po obow iązku zacho­ w ania w spólnoty — mówi, że wszyscy w ierni „w inni starać się prowadzić życie św ięte, przyczyniać się do w zrostu Kościoła i u sta­ wicznie w spierać rozwój jego św iętości”.

Posiadanie łaski w pływ a na możliwość korzystania z p ra w su ­ biektyw nych w Kościele 51. Dowodem tego są postanow ienia kano­ nów: 915, 916, 1184 § 1 n. 3. B rak łasiki, czyli grzech ciężki, nie pow oduje w yłączenia z pełnej wspólnoty kościelnej, jeżeli katolik u trzym uje więzy, o który ch mowa w kan. 205. W edług kan. 916 grzech ciężki odsuw a od w spólnoty eucharystycznej. Grzesznik po­ zbaw iony jest p raw a przyjm ow ania Kom unii, ponieważ nie m a udziału w życiu nadprzyrodzonym , chociaż pozostaje w pełnej wspólnocie kościelnej.' E ucharystia przeznaczona jest dla ochrzczo­ nych (kan. 912), któ rzy żyją w łasce 52. Z tego też powodu do K o­ m unii w K ościele katolickim mogą być dopuszczani członkowie Kościołów, k tóre nie m ają pełnej w spólnoty z Kościołem katolic­ kim 53. N atom iast zabrania się jej katolikom , którzy żyją w grze­ chu ciężkim. P odstaw ą tego zakazu nie jest jed nak to, że grzech ciężki wyłącza w iern ych z pełnej w spólnoty kościelnej. A uto­ rzy S4, którzy utrzy m u ją pogląd, że grzech ciężki wyłącza z pełnej w spólnoty kościelnej, tw ierdzą jednocześnie, że katolik żyjący w stanie grzechu ciężkiego m a wyższy stopień łączności z pełną wspólnotą niż spraw iedliw y niekatolik. Pomim o te j zróżnicowanej pozycji w sferze przynależności kościelnej | m iędzy katolikam i i’ niekatolikam i, czynnikiem decydującym o dopuszczeniu do K om u­ nii nie jest przynależność kościelna, ale sta n łaski uśw ięcającej. Zakaz przyjm ow ania E ucharystii w grzechu ciężkim w ynika z p ra w a Bożego 55. S tąd też od braci odłączonych, którzy p rzyjm u ją Kom unię w Kościele katolickim w ym aga się, ab y żyli w łasce. Nie w ym aga się od nich jakiejś konw ersji — jak sądzi L. Gerosa 56 — albowiem nadal pozostają członkam i sw oich w spólnot. Toteż po­ siadanie łaski n ie świadczy o przynależności do pełnej wspólnoty kościelnej, jak rów nież jej b ra k n ie pozbaw ia katolików te j przy­ należności.

50 V. De P a o l i s , C o m m u n io in N o v o C o d ice, s. 544, 549.

51 R. S o b a ń s k i , E k lezjo lo g ia n o w eg o K o d e k su P ra w a K an on iczn ego, s. 27.

52 P. H e m p e r e k , dz. cyt., t. III, s. 120.

54 Kan. 844 § 3—4. B. Z u b e r t, In te rk o m u n ia w ś w ie tle n o w eg o K o d e k su , Praw o Kanoniczne 31 (1988) n r 1—2, s. 23—27.

54 L. G e r o s a , I s t d ie E x k o m m u n ik a tio n ein e S tra fe ? , s. 95. 55 P. H e m p e r e k , dz. cyt,, t. III, s. i!20.

I i i ] Kara ekskomuniki 183

A nalizując przynależność w ew nętrzną do wspólnoty okazuje się, że grzesznik nie jest w pełni włączony (inkorporowa.ny) w życie wspólnoty. N igdy jed nak nie może jej całkow icie utracić ze wzglę­ du n a nieodw racalne sk u tk i sak ram en tu chrztu, przez któ ry do­ konało się włączenie do Kościoła. Grzesznik posiada więc nadal przynależność do w spólnoty o charakterze w ew nętrzno^zew nętrz- nym. Przynależność katolików do Kościoła różni się od przynależ­ ności braci odłączonych, gdyż ci ostatni, obiektyw nie rzecz biorąc, nie należą do pełnej w spólnoty kościelnej, pomimo że m ają pew ną łączność z tą wspólnotą. K atolicy w przeciw ieństw ie do b raci od­ łączonych nie łączą się z pełną w spólnotą kościelną, ale w nią się w łą c z a ją S7. W yrazem pełnego włączenia we wspólnotę jest „po­ siadanie Ducha C hrystusow ego”, czyli łaski uśw ięcającej.

2. Czy ekskomunika wyłącza ze wspólnoty kościelnej? Ekskom unika w CIC/1983, w zorem poprzedniego Kodeksu, po­ zostaje n adal k a rą niepodzielną, czyli jej sk u tk i są nierozłączne. N atom iast odm iennie k ształtu je się obecnie problem w spólnoty ko­ ścielnej (communio). Zgodnie z nauką Soboru W atykańskiego II i z postanow ieniam i CIC/1983 pojęcie wspólnoty kościelnej nie jest już tak niepodzielne jak w CIC/1917. W m yśl encykliki P iusa X II M ystici Corporis w ierzący mogą utracić w spólnotę kościelną bądź z w łasnej inicjatyw y, bądź na sk u tek in terw encji władzy kościel­ nej 58i czyli w w ypadku w ym ierzenia k a ry ek sk o m u n ik i59. Ency­ klika u p a tru je możliwość w yłączenia ze w spólnoty z powodu dwóch niezależnych od siebie przyczyn. P ierw szą przyczynę stanow i po­ pełniona apostazja, h erezja albo schizm a 80, drug ą zaś w ym ierzona k ara — ekskom unika. W zw iązku z tym należy postaw ić p y ta­ nie, czy rów nież w edług CIC/1983 wspólnotę kościelną (communio) można u tracić na podstaw ie tych sam ych przyczyn, o k tó ry ch m ó­ wi encyklika M ystici Corporis.

Jeszcze raz trzeba podkreślić, że obow iązujący K odeks stoi na stanow isku, w edług którego w spólnota kościelna pow stała przez chrzest dopuszcza grad ację aż do pełni, jak a istnieje w Kościele katolickim . Do w łączenia się we wspólnotę kościelną konieczne są dwa elem enty: w iara i chrzest. Do przyjęcia ch rztu w ym agana jest w iara, -czyli jej afirm acja ze strony przyjm ującego ten sa­ kram ent. Negacja w iary w postaci herezji lub apostazji, dokonana po chrzcie przez katolików , oznacza odstąpienie do p ełnej wspól­ 57 Acta Synodalia Sacrosancti Concilii Oecumenici Vaticani Secundi, III, Periodus tertia, I, s. 202.

58 AAS 35 (1943) 202.

61 Por. A. B o r r a s , dz. cyt., s. 202. co AAS 35 (1943) 203..

noty kościelnej. To sam o należy powiedzieć w w ypadku popełnie­ nia schizmy, czyli zerw ania jedności z papieżem lub ze wspólnotą Kościoła katolickiego. Przez popełnione przestępstw a, k tóre całko­ wicie lu b częściowo znoszą tria vincula (kan. 205), katolicy w yłą­ czają się z p ełnej w spólnoty z Kościołem. T racą przynależność do Kościjoła katolickiego i w konsekw encji m iano jego członków. Jednakże rozw iązując w ięzy pełnej w spólnoty nadal n a mocy chrztu pozostają w e wspólnocie z Kościołem, lecz dla nich ta wspólnota nie jest już pełna. Odstępca znajdu je się w „paradoksal­ nej sy tu acji”, albow iem m imo usiłow ania nie m oże obalić skutków chrztu, k tó re są nieusuw alne. Również ekskom unika nie elim inuje skutków sak ram en tu chrztu. P rzy pomocy k a r Kościół nie może pozbyć się n aw et n ajbardziej niegodnego członka sw ojej wspólno­ ty. A postata, h erety k lub schizm atyk u k aran y ekskom uniką (kan. 1364 § 1) nie m a pełnej wspólnoty, ale nie z pow odu wym ierzonej kary. E kskom unikow any za powyższe przestępstw a znalazł się poza pełną wspólnotą kościelną na mocy sw ojej decyzji, zryw ając potrójne więzy tej wspólnoty. W św ietle CIC/1983 należy stw ie r­ dzić, że katolik z w łasnej inicjatyw y nie może utracić p rzyn a­ leżności do Kościoła, k tóra pow stała na mocy sak ram en tu chrztu. Również skutku takiego nie pow oduje k a ra kościelna, jaką jest ekskom unika. T eraz trzeba więc odpowiedzieć n a pytanie, czy ekskom unika wyłącza z pełnej w spólnoty kościelnej?

Odpowiedzi autorów na postaw ione wyżej pytanie są zróżnico­ wane. Jed n i kanoniści tw ierdzą 61, że ekskom unika nie może być rozum iana jako pom niejszenie lub zaprzeczenie wspólnoty kościel­ nej. Innym i słowy, k a ra ta n ie wyłącza w iernych z pełnej wspól­ n o ty z Kościołem. O dm iennie swoją opinię fo rm u łu ją kanoniści 62, którzy tw ierdzą, że grzech ciężki pow oduje wyłączenie z pełnej wspólnoty. Zgodnie z tym poglądem ekskom unika jest dek laracją faktycznego stanu rzeczy, jaki po w stał w w yniku popełnionego grzechu ciężkiego i zarazem przestępstw a, k tó re uprzednio obw a­ row ano tego ro dzaju sankcją karną. E kskom unika deklaru je więc, że grzesznik znalazł się „poza” pełną w spólnotą kościelną. Moim zdaniem, słuszność należy pnzyzmać pierw szej grup ie autorów , któ­ rzy stoją n a stanow isku, że ekskom unika n ie pozbaw ia pełnej

111 V. De P a o l i s , C o m m u n io e t excommunicatio, s. 283—299; Tenże,

C o m m u n io in N o v o C odice, s. 535—540; А. В о г г а s, dz. cyt., s. 206—207, 322, 324—325.

ю V. R a m a l i о, D erech o p en a l can on ico у lib e r ta d relig io sa , Revista Espanola de Derecho Canonico 28 (1972), s. 12—14; F. C o c c o p a l m e - r i o . De n a tu ra tu ris p o en a lis E cclesiae, s. 319—330; Tenże, P e r una

critica riscoperta d e i d ir itto p e n a le d e lla C h iesa, w; 11 diritto nel mi- stero della Chiesa, Roma 1980, s. 133—145; L. G e r o s a, L a scom u n ica e una pen a?, s. 275—295.

[13] Kara ekskomuniki 185

wspólnoty z Kościołem i odrzucają tw ierdzenie o czysto d ek lara­ tyw nym ch arak terze tej kary.

Ekskom uniką w CIC/1983 zagrożone są nie tylko przestępstw a, przez które spraw ca sam rozw iązuje -więzy pełnej w spólnoty, ale rów nież w ystępki w iernych, które z n atu ry sw ojej nie naruszają w spom nianych więzów. W ym ownym tego przykładem jest prze­ stępstwo przerw ania ciąży, obw arow ane przez praw odaw cę w kan. 1398 sankcją ekskom uniki latae sententiae. Przez dokonaną abor­ cję spraw ca nie rozw iązuje więzów w iary, ani też więzów sak ra­ m entów i zw ierzchnictw a kościelnego. Również z p u n k tu widze­ nia skutków ekskom uniki, k ara ta nie jest w stanie zerw ać łącz­ ności w wierze i posłuszeństw ie wobec władzy kościelnej. Spośród skutków ekskom uniki najw iększe znaczenie dla w ierzących ma zakaź przyjm ow ania w szystkich sakram entów (kan. 1331 § 1, 2°). Toteż jest ona najcięższą k arą kościelną, albow iem zabrania k o ­ rzystać ze środków, którym i Kościół dysponuje dla zbaw ienia czło­ wieka. Stąd m ogłoby w ydaw ać się, że ekskom unika naru sza w ię­ zy sakram entów , które łączą w iernych z pełną wspólnotą. Należy zauważyć, że więzy sakram entów łączą się ściśle z w iarą (kan. 840), a więc z więzami w iary. S akram enty zakładają bowiem w ia­ rę (SC 59), której ekskom unika nie może naruszyć 63. Z akaz p rz y j­ m owania sakram entów nie może być utożsam iany z w yłączeniem w iernych z pełnej wspólnoty z Kościołem. S k u tk u tego nie po­ woduje rów nież ekskom unika. W poprzednim K odeksie ekskom uni- kow any nie mógł przyjm ow ać sakram entów , co było n atu ra ln y m następstw em wyłączenia go ze wspólnoty wiernych, rozum ianej jako wspólnota dóbr w szystkich w iernych Kościoła katolickiego. W ierny, skoro pozbawiony był te j w spólnoty konsekw entnie nie mógł korzystać ze środków , k tó re wspólnota posiada. T aki sam za­ kaz przyjm ow ania sak ram entów dotyczył także u k arany ch in ter- dyktcm o so b isty m 64. Pomimo tych samych skutków ekskom uniki i in terd y k tu (co do zakazu przyjm ow ania sakram entów ), praw o­ dawca w CIC/1917 w yraźnie zaznaczał, że u k aran i interd y k tem Pozostają we wspólnoście kościelnej (kan. 2268). In te rd y k t osobi­ sty w CIC/1917 różnił się od ekskom uniki przede w szystkim tym , że nie wykluczał ze wspólnoty kościelnej, chociaż tak sam o jak ekskom unika zabraniał udziału w obrzędach Bożych, spraw ow ania oraz przyjm ow ania sakram entów i sakram entaliów 65.

W niosek: zakaz przyjm ow ania sakram entów w CIC/1917 nie ozna­ czał k ary ekskom uniki, nie powodował też wyłączenia ze w spól­ 83 V. De P a o l i s , Aspectus theologici et iuridici in system ate poe- nali canonico, s. 248—252.

С1СЛ917, kan. 2275, 2°.

85 M. M у г с h a, Interdykt, Praw o Kanoniczne 2 (1959) nr 1—2, s 229—231.

noty kościelnej. Również w CIC/1983 zakaz przyjm ow ania sa k ra ­ m entów dołączony do k ary ekskom uniki nie oznacza wyłączenia w iernych z pełnej wsipólnoty z Kościołem. W obow iązującym p ra ­ wie nie znajdujem y nigdzie stw ierdzenia, że ekskom unika powo­ duje tak i skutek. Kościół zabrania przyjm ow ania sakram entów w n astępstw ie w ym ierzonej k a ry ekskom uniki lub interd yk tu, lecz ta k u k aran y ch nie wyłącza z pełnej wspólnoty. W edług CIC/1983 ekskom unikow any pozostaje w «pełnej wspólnocie, chyba że sam z niej wyłączył się przez zerw anie więzów wspólnoty 66. T rw a ta k ­ że we wspólnocie sakram entów w tym znaczeniu, że utrzy m u je tę więź przez w iarę i pragnienie ich przyjm ow ania, co nie może być zrealizowane, dopóki zw iązany jest ekskom uniką.

W św ietle CIC/1983 żadna k ara kościelna nie wyłącza w iernych z pełnej w spólnoty z Kościołem. Toteż term in excom m unicatio w CIC/1983 jest term inem techniczno-praw nym , stosow anym na oznaczenie jednej z cenzur kościelnych.

W obow iązującym p raw ie pojęcie ekskom uniki nie przeciw sta­ w ia się pojęciu pełnej wspólnoty kościelnej. P rzedm iotem form al­ ny m i bezpośrednim tej k ary nie jest już exclusio a com munione fid e liu m er, na co w skazyw ał кап. 2257 § 1 w CIC/1917. Kodeks z 1983 r. wylicza jedynie sk u tk i m aterialn e ekskom uniki, które n ie znoszą w spólnoty kościelnej w rozum ieniu kan. 205. Także w CIC/1917 ekskom unika sam a przez się nie pozbaw iała p rzy na­ leżności kościelnej, praw nie określonej przez tria vincula. Jed y ­ nie tylko w w ypadku popełnienia przestępstw , k tóre z n a tu ry sw o­ jej zryw ały w ięzy z Kościołem, władza kościelna w postaci eksko­ m uniki potw ierdzała stan taktyczny, odm aw iając spraw cy wspól­ n o ty z w iernym i. E kskom unika nie była zaś sankcją k arn ą, która powodowała wyłączenie z Kościoła w w yniku popełnionych prze­ stępstw 68.

3. Brak pełnej wspólnoty a kara ekskomuniki

■Biorąc pod uw agę fakt, że ekskom unika n ie wyłącza w iernych z pełnej wspólnoty należy stw ierdzić, iż w CIC/1983 nie m a ści­ słej korelacji pomiędzy brakiem pełnej wupólnoty i k arą eksko­ m uniki. Ekskom unika nie wyłącza bowiem ze wspólnoty, jak ró ­ wnież ci, iktórzy z n iej sam i wyłączyli się nie zawsze są ekskom u- nikow ani.

T rzeba przyznać słuszność tw ierdzeniu De P a o lis a e9, że bracia c· A. B o r г a s , L ’e x c o m m u n ic a tio n ..., s. 3ż4—3125; V. De P a o l i s ,

C o m m u n io e t e x c o m m u n ic a tio , s. 295—296.

87 G. M i с h i e 1 s, D e d e lic tis e t p o en is, vol. III. De p o en is in sp ecie,

Parisiis-Tornaci-Rom ae-Neo Eboraci 1961, s. 199. (Я А. В о г r a s. dz. cyt., s. 205—206.

Ката ekskomuniki 187 odłączeni, chociaż nie są w pełnej wspólnocie kościelnej, to jed ­ n ak nie podlegają ekskom unice. W m yśl kan. 11 nie podlegają oni bowiem ustaw om czysto k o ścieln y m 70, a więc rów nież karze eksko­ m uniki. Ponadto urodzonych w e w spólnotach niekatolickich nie m ożna obw iniać o grzech o d łącz en ia7ł. N atom iast katolicy mogą być ekskom unikow ani, chociaż przez popełnione przestępstw a nie

wyłączyli się z pełnej w spólnoty kościelnej.

K ara ekskom uniki nie zawsze dosięga tych spraw ców , którzy swoim czynem naruszyli potrójne więzy pełnej wspólnoty. Więzy te narusza nie tylko przestępstw o apostazji, h erezji lub schizmy, ale także tego samego rodzaju grzech ciężki. Z p u n k tu widzenia teologii pomiędzy grzechem h erezji i przestępstw em herezji nie zachodzi żadna specyficzna ró ż n ic a 72. Teologia bow iem nie zaj­ m uje się przestępstw em , ale tylko grzechem i to grzechem każde­ go rodzaju. Inaczej kw estia ta przedstaw ia się w praw ie, gdzie u k a­ zują się istotne różnice pom iędzy grzechem ciężkim, przestępstw em i k a rą ekskom uniki. Od woli ustaw odaw cy zależy uznanie, k tó ry grzech m a być trak to w an y jako .przestępstwo i dalej, jakie p rze­ stępstw a zostaną obw arow ane sankcją ekskom uniki. Także w g e ­ stii ustaw odaw cy leży określenie skutków praw nych, jakie sp ro ­ wadza ta k ara. Przez grzechy ciężkie przeciw ko jedności Kościo­ ła, o których m owa w kan. 751 i 1364 § 1, w ie rn i'z ry w a ją istotne więzy plenae com m unionis i ty m sam ym w yłączają się ze wspól­ noty. Wcale nie oznacza to, że będąc poza w spólnotą zawsze zwią­ zani są ekskom uniką. Do zaciągnięcia ekskom uniki przew idzia­ nej np. za herezję (kan. 1364 § 1) wym aga się, aby grzech ciężki spełniał dodatkowe w arunki ,k tó re określa praw o. W m yśl kan. 751 herezją jest tak ie porzucenie w iary boskiej i katolickiej, lub pow ątpiew anie o niej, k tóre m a znam iona uporczywości. Wymóg ten w ynika z pozytyw nej woli ustaw odaw cy i stanow i istotny elem ent k onstytuujący om aw iane przestępstw o. Nie jest to w a ru ­ nek odpowiedzialności k a rn e j w zakresie zew nętrznym , jak sądzi L. G erosa 73. P onadto do zaciągnięcia k ary ekskom uniki latae sen­ tentiae za przestępstw o herezji (apostazji lub schizmy) konieczne jest, aby czyn zew nętrzny został spostrzeżony przez in n e osoby (kan. 1330). Jeżeli odstępstw a od jedności Kościoła n ik t nie spo­ strzega, pomimo jego uzew nętrznienia, w ystępuje wówczas usiło­ w anie przestępstw a, co także podyktow ane jest wolą ustaw odaw cy. Z uw agi na to, że usiłow anie przestępstw a jest w zasadzie

nieka-70 R. S o b a ń s k i , Eklezjologia nowego K odeksu Prawa Kanoniczne­ go, s. 15—19.

71 Dekr,. Unitatis redinteqratio, n r 3. Por. D yrektorium Ekum eniczne, n r 19; Posoborowe Praw odaw stw o Kościelne, t. I, z. 2, W arszawa 1969, a. 130—131.

72 L. G e r o s a , 1st die E xkom m unikation eine Strafe?, s. 98—101 73 Tamże, s. 99—100.

raine, spraw ca nie zaciąga k a r latae sententiae. W interesującym nes w ypadku h e re ty k nie podlega więc ekskom unice przew idzia­ nej za iprzęstępstwo herezji w kan. 1364 § 1. T rzeba też zaznaczyć, ze do zaciągnięcia ekskom uniki latae sententiae wym aga się, aby spraw ca działał z w iną um yślną w najw yższym stopniu. S tąd też wszelkie okoliczności, k tó re znoszą lu b zm niejszają poczytalność spraw cy, czy to ze strony świadomości, czy ze strony w oli — uspraw iedliw iają od k a r latae sententiae 74, przy zachow aniu w y­ jątków , o których m owa w kan. 1325, Pomim o popełnionego prze­ stępstw a herezji i zerw ania więzów pełnej wspólnoty, spraw ca nie podlega ekskom unice, jeżeli jego poczytalność n ie była pełna.

W przytoczonych wyżej w ypadkach katolicy, któ rzy w m yśl kan. 205 faktycznie odstępują od pełnej wspólnoty kościelnej, jednak n ie podlegają k arze ekskom uniki. P raw odaw ca w CIC/1983 w y­ raźnie rozróżnia więc odstąpienie od pełnej w spólnoty do k ary e k sk o m u n ik i77 Są to zasadniczo dwie różne spraw y, k tó re nie zawsze zazębiają się i wobec tego trak to w ane są niezależnie od siebie. Powyższy wniosek potw ierdzają także postanow ienia kano­ nów: 146 § 1, 194 § 1, Π1 § 1, 316 §> 1.

Do w arunków otrzym ania urzędu kościelnego kan. 149 § 1 za­ licza przede wszystkim konieczność pozostaw ania we wspólnocie kościelnej {debet esse in Ecclesia). U rząd kościelny może o trzy ­ mać tylko ten, kto jest katolikiem . Również ekskom unikow any po w yroku sk azującym lub deklarujący m k arę (kan. 133 § 2, 4°) nie może otrzym ać .urzędu. Jeżeli ekskom unika jest tajn a (nawet za· przestępstw o przeciw ko jedności Kościoła) spraw ca nie tylko może otrzym ać urząd, ale otrzym uje go ważnie. P row adzi to do wniosku, że ekskom unika nie znosi pełnej wspólnoty kościelnej, skoro ekskom unikow any przed w yrokiem deklarującym k arę mo­ że otrzym ać urząd kościelny.

Na mocy samego p raw a z urzędu kościelnego zostają usunięci publiczni odstępcy od w iary katolickiej lub od wspólnoty z Ko­ ściołem (kan. 1*94 § 1). N atom iast skutku tego nie pow oduje eksko­ m unika, chociażby k ara została w ym ierzona lu b deklarow ana. CIC/1983 p rzew id uje usunięcie z urzędu za przestępstw o apostazji, herezji lub schizmy (kan. 1364 § 1), jeżeli przestępstw a te zostały dokonane aktem p u b liczn y m 7®. Tu rów nież w ystępuje w yraźna różnica pom iędzy śkutkam i publicznego i tajnego odstąpienia od w spólnoty kościelnej, a ponadto skutkam i ekskom uniki.

74 J. S y r y j c z y k , W ymiar kar „latae sententiae" w świetle prze­ pisów K odeksu Prawa Kanonicznego z 1983 roku, Praw o Kanoniczne 28 (1985) n r 3—4, s. 52—58.

75 S. K o t z u l a , Zur E xkom m unikation im CICI1984, s. 452.

76 M. Ż u r o w s k i , Problem w ładzy i powierzania urzędów w Ko­ ściele katolickim , K raków 1985, s. 263.

[17] Ката ekskomuniki 189 Nasze zagadnienie dobrze naśw ietlają także postanow ienia kan. 171 § 1, 3°—4°. W m yśl kan. 171 § 1, 4° niezdolnym i do głoso­ w ania ,są wszyscy, którzy notorycznie odstąpili od wspólnoty ko­ ścielnej. P raw odaw ca m a tu na uw adze osoby, które publicznie popełniły przestępstw o apostazji, herezji lub schizmy. Przem aw ia za ty m zasada w yrażona w kan. 18, według której ustaw y o gran i­ czające w ykonyw anie upraw nień należy interp reto w ać ściśle 77. P raw a głosu nie m ają także ekskom unikow ani po w yroku skazu­ jącym lub deklarujący m k arę (kan. 171 § 1, 3°). M ają zaś takie praw o u k aran i ekskom uniką latae sententiae przed jej deklaracją. Pozbaw ienie praw a głosu przew idziane w om aw ianym kanonie w y ­ nika z niezależnych od siebie przyczyn:

1) z racji publicznego odstąpienia od pełnej w spólnoty kościel­ nej;

2) ze względu na w ym ierzoną lub deklarow aną k arę ekskom u­ niki.

Powyższe postanow ienia praw ne sk łan iają do konkluzji, że eksko- m unikow any nie jest poza pełną wspólnotą. Również porzucenie wspólnoty przez katolików nie zawsze utożsam ia się z k a rą eksko­ muniki.

Potw ierdzenie powyższego wniosku znajdujem y także w kan. 316 § 1, k tó ry postanaw ia, że nie może być w ażnie p rzyjęty do stow arzyszeń publicznych „kto publicznie porzucił w iarę katolicką lub odstąpił od w spólnoty kościelnej, albo podlega ekskom unice nałożonej w yrokiem lub deklarow anej”. Z tek stu kano nu jasno w y­ nika, że ekskom unika nie pow oduje wyłączenia ze wspólnoty ko­ ścielnej, albow iem przyczyny, k tó re w zbraniają wstępu do stow a­ rzyszeń publicznych potraktow ane zostały niezależnie od siebie. Wyżej przeanalizow ane kanony potw ierdzają zasadę, k tó rą ła ­ tw o m ożna w yprow adzić z kan. 96. Zgodnie z tym kanonem są dw a źródła ograniczające p ra w a w iernych w Kościele: 1) b ra k pełnej wspólnoty kościelnej i 2) nałożona sankcja k arn a. Spośród k a r w najszerszym zakresie p ra w a te ogranicza ekskom unika. To­ też ekskom unika w kan. 96 nie utożsam ia się z b rakiem pełnej w spólnoty 78. T rzeba też podkreślić, że sk u tk i praw ne, jakie po­ w oduje odstępstw o od pełnej wspólnoty nie zawsze pokryw ają się ze skutkam i ekskom uniki, ponieważ pojęcie te j k ary nie id en ­ ty fik u je się z pojęciem niepełnej w spólnoty (lub z jej brakiem ). Najściślejszy związek m iędzy brakiem pełnej w spólnoty i eksko­ m uniką zachodzi ty lko w w ypadku, gdy katolik popełnił przestęp ­ stw o apostazji, herezji lub schizm y i został u k aran y ekskom uniką.

77 Tamże, s. 229.

4. Związek ekskomuniki z grzechem ciężkim

Dyskusja nad przyszłym kształtem p raw a karnego, a zwłaszcza n ad ch arak terem ekskom uniki w now ym Kodeksie, wyłoniła dwa przeciw staw ne stanow iska kanonistów dotyczące n a tu ry te j kary. Jedni autorzy ?*, chcą sprowadzić ekskom unikę do- rzeczywistości bardziej odpow iadającej stru k tu rze dogm atycznej Kościoła i wiążą ją ze skutkam i grzechu ciężkiego. Ich zdaniem , kto popełnia grzech ciężki autom atycznie wyłącza się z pełnej wspólnoty kościelnej i w konsekw encji nie m a p raw a przyjm ow ać E ucharystii. Zakaz ten jest deklaracją, że grzesznik opuścił pełną w spólnotę kościelną. Kościół widzi i ogłasza to, co powoduje grzech ciężki. W zakazie tym nie m a żadnej interw encji ustaw odaw cy, albow iem sku tki grzechu w Kościele m ają ch a rak ter stru k tu ralno -d og m a tyczny — antykościelny. S tąd też ekskom unika jako reak cja Kościoła na grzech, k tó ry jest przestępstw em w istocie sw ojej jest sank cją de­ k laraty w n ą. Kościół w ym ierzając ją (jako k arę latae vel ferendae sententiae) stw ierdza to tylko, co jest następstw em grzechu i opu­ szczenia pełnej wspólnoty. Inn i k a n o n iśc i80, nie odrzucając pod­ staw teologicznych w karze ekskom uniki, analizują ją bardziej w aspekcie praw a pozytywnego. W zw iązku z ty m nie zgadzają się z czysto d eklaratyw nym charak terem tejże kary.

Kościół w ym ierza ekskom unikę ty lk o w w ypadku, gdy zostało popełnione przestępstw o. W aspekcie n atu raln o -p raw n y m przestęp­ stw em jest szkoda społeczna w yrządzona wspólnocie. Z p u nk tu widzenia p raw a pozytyw nego — jest to naruszenie ustaw y, do któ ­ re j dołączona została sankcja k arn a, w tym w ypadku ekskom u­ nika. To- ostatnie ujęcie, czyli pozytywistyczne, nie tłum aczy isto­ ty ш koncepcji przestępstw w K ościele81. W p ra w ie kanonicznym od początku Kościoła istotnym elem entem przestępstw a jest grzech ciężki, ale nie każdy grzech ciężki, lecz tylko ten grzech, k tóry p raw o kościelne z powodów ochrony dobra publicznego uznaje za p rz e stę p stw o 82. G rzech ciężki jest więc bezw zględnym w aru n

-79 V. R a m a i l o, dz. cyt., s. 13—14; F. C o c c o p a l m e r i o , De

n a tu r a iu ris p o e n a lis E cclesiae, s. 320—329; Tenże, P er una c ritic a risc o p e rta d e i d ir itto p e n a le d e lla C hiesa, s. 138—143; L. G e r o s a ,

Ist d ie E x k o m m u n ik a tio n ein e S tra fe ? , s. 99—105.

80 V. De P а о 1 i s, C o m m u n io e t e x c o m m u n ic a tio , s. 296—299; A. B o r - r a s, dz. cyt., s. 206, 298; М. M у r с h a, N ie k tó r e a s p e k ty p r a w a k a r ­ n eg o w K o d e k sie z 1983 r., w: Duszpasterstwo w św ietle nowego Ko­ deksu Praw a Kanonicznego, praca zbiorowa pod red. J. S y r y j c z y ­ k a , W arszawa 1985, s. 264—278; S. K o t z u l a , Zur E x k o m m u n ik a tio n im CICU983, s. 455.

81 A. M a r z o a , S a n ctio n es d isc ip lin a re s у p e n a s can on icas, Ius Ca­ nonicum 28 (1988), s. 193.

82 M. M y r e ha , P r o b le m g rze c h u w k a r n y m u s ta w o d a w s tw ie k a n o ­ n ic zn y m , Praw o Kanoniczne 29 (1986) n r 1—2, s. 43—77.

(19] Kara ekskomuniki 191

kiem jakiejkolw iek k a ry kościelnej. Jest on także w arunkiem w ym ierzenia ekskom uniki, gdyż w praw ie kościelnym każde p rze­ stępstw o jest grzechem ciężkim, chociaż nie każdy grzech ciężki jest przestępstw em .

G rzech ciężki w Kościele, jak wyżej powiedziano, jest przesłan­ ką ekskom uniki, lecz sk u tk i grzechu nie utożsam iają się ze sku t­ kam i kary. W CIC/1983 do skutków grzechu ciężkiego przede wszystkim zalicza się:

1) zakaz przyjm ow ania E ucharystii (kan. 916);

2) obowiązek odbycia spow iedzi św iętej (kan. 916, kan. 988); 3) niezdolność otrzym ania odpustów (kan. 966 § 1).

Do tego dodać można skutki, jakie pow oduje uporczyw e trw a ­ nie w jaw nym gnzeahiu ciężkim, o k tó ry ch mowa w kanonach: 915, 1007, 1184 § 1, n. 3.

W iem y, który żyje w grzechu ciężkim podobnie jak ekskom u- nikow any nie m a p raw a przyjm ow ania Kom unii. Jednakże zakaz ten w ynikający z grzechu ciężkiego m a całkow icie inny ch a rak ­ te r niż analogiczny skutek ekskom uniki (kan. 1331 § 1, 2°). Kościół zabraniając grzesznikow i przyjm ow ania K om unii nakłada na n ie­ go obowiązek w yznania grzechów w sakram encie p o k u ty (kan.

916). W ten sposób orzeka się nie tylko o fakcie popełnienia grze­ chu ciężkiego, a le dołącza się. now y obowiązek — odbycia spow ie­ dzi. Tego wszystkiego nie m ożna jednak utożsam iać z k a r ą 8®. Grzesznik i przestępca, k tó ry nie podlega karze ekskom uniki za­ wsze może swobodnie przystąpić do sakram entu pokuty. Ma więc ■prawo do pojednania się z Bogiem i z Kościołem w czasie spo­

wiedzi (kan. 960). Inaczej spraw a przedstaw ia się, gdy za popeł­ niony grzech, któ ry jest przestępstw em , spraw ca został u k aran y ekskom uniką. W tedy zabrania się m u przyjm ow ania wszystkich sakram entów , a nie tylko E ucharystii. Nie może on także p rzy stą­ pić do sak ram en tu pokuty. Zakaz przyjm ow ania E ucharystii dla grzesznika nie jest żadną k arą kościelną, albow iem on sam po­ zbawia się jej na podstaw ie praw a Bożego. W w ypadku zaś w y­ m ierzenia ekskom uniki identyczny zakaz jest już' k arą, gdyż eksko- m unikow any nie może przystąpić do sakram entu pokuty, zanim nie zostanie uw olniony od k ary po spełnieniu praw em przew idzia­ nych w arunków (kan. 1347 § 1—·2, kan. 1358 § 1).

O ekskom unice jako sankcji deklarującej lub stw ierdzającej mo­ żna mówić ty lk o w tedy, gdy sk u tk i czynu (grzechu i przestęp­ stwa) utożsam iają się ze sku tkam i kary. W pierw szych w iekach chrześcijaństw a, zwłaszcza w Kościele Wschodnim, wyłączenie ze wspólnoty często m iało c h a ra k te r d ek laracji faktycznego stanu rze­ czy, do którego doprow adził się sam spraw ca. Jeżeli w iem y zde­ cydow ał się zerw ać w ięzy w spólnoty (znalazł się poza wspólnotą),

w tedy władza kościelna ogłaszała te n fak t, co w rzeczywistości m iało c h a ra k te r d e k la r a c ji84 i nie było k arą sensu stricto. Nie można tego jednak powiedzieć o ekskom unice w obowiązującym praw ie kościelnym . Z jednej strony — ekskom unika nie d ek laru ­ je, że grzesznik odstąpił od pełnej w spólnoty, gdyż sk utku tego nie pow oduje z n a tu ry grzech ciężki [z w y jątkiem grzechów apo- stazji, h erezji i schizm y popełnionych w sposób publiczny). Z d ru ­ giej stro n y — w sk u tk ach ekskom uniki nic nie stw ierdza się o b ra ­ ku pełnej wspólnoty, chociażby spraw ca rzeczywiście zerw ał wię­ zy wspólnoty. N atom iast m ożna powiedzieć, że ekskom unika jest

deklaracją (stwierdzeniem) faktu, iż u k a ra n y popełnił grzech cięż­ ki, co jest w aru n k iem każdej kary kościelnej.

Powyższe rozum ow anie potw ierdza przem ów ienie papieża Jana P a w ła II skierow ane do R oty Rzym skiej (17 II 1979)8S. Zdaniem papieża k ara w ym ierzona spraw cy przestępstw a w rzeczywistości jest rozpoznaniem sytuacji, w jakiej w ierzący sam się znalazł, a w istocie swojej stanow i narzędzie wspólnoty, przez które zmierza się do dobra indyw idualnego i wspólnego.

Przez grzech ciężki — jak 'uczy Sobór W aty kań ski II — wierni nie tylko w yrządzają zniew agę Bogu, ale także zadają ra n y K o­ ściołowi (LG 11, 2) 86. G rzech ciężki m a więc w ym iar wspólnoto­ w y w ty m znaczeniu, że szkodzi całej wspólnocie. Grzesznik do­ wodzi, że nie buduje w spólnoty kościelnej, nie daje świadectwa łasce zbawienia, zaprzecza pow ołaniu chrześcijańskiem u i m isji K ościoła87. R ana zadana przez grzech wspólnocie jest jednocze­ śnie plam ą na świętości Kościoła. Jednakże grzeszników ani nie usuw a się ze w spólnoty kościelnej, ani nie wyłącza z Kościoła. Są oni w dalszym ciągu członkam i wspólnoty, aczkolw iek pozbawio­ nym i n iektórych upraw nień, np. p raw a przyjm ow ania Komunii. W ładza kościelna — jak w skazuje Ja n P aw eł II — w ym ierzając k arę w inna rozpoznać sytuację, w jakiej znalazł się spraw ca grze­ chu ciężkiego i przestępstw a. Toteż sędzia kościelny m usi odpo­ wiedzieć n a szereg istotnych p y tań zw iązanych z antyw spólnoto- w ym zachowaniem się grzesznika i zarazem przestępcy: w jakiej m ierze jego postępow anie sprzeciw ia się sakram entalności Kościo­ ła; w jakim zakresie nie żyje on życiem w spólnoty i sprzeciwia się pow ołaniu w iernych; jakie sku tki społeczne w postaci zgor­

84 M. Ż u r o w s k i , W s p ó łu c ze s tn ic tw o k o śc ie ln e , s. 115.

85 AAS 71 (1979) 425. Inaczej powyższą wypowiedź rozumie L. G r e o - s a. Jego zdaniem, papież wskazuje na deklaratyw ną natu rę k ar ko­ ścielnych oraz, że grzech ciężki wyłącza wiernych z pełnej wspólnoty kościelnej; S tr a jr e c h t u n d k irc h lic h e W ir k lic h k e it. D ie A n w e n d b a r k e it d e r v o m n eu en K o d e x v o rg e se h e n e n S tr a fe n , Concilium 22 (1986) 3, s. 200

.

86 CIC/1983, kan. 959.

[21] Kara ekskomuniki 193

szenia i szkód wyw ołał jego czyn; czy może pozostać w tej sytuacji bez rep resji k arn ej tak, jak każdy w ierny żyjący w stan ie grze­ chu ciężkiego. Dopiero w w ypadku negatyw nej odpowiedzi na postaw ione wyżej py tan ia Kościół stosuje nasjurow sze i ostatecz­ ne narzędzie, jakim jest kara. S tą d \ też ekskom unika nie jest tylko stw ierdzeniem pew nego stan u rzeczy, któ ry pow stał w w y ­ niku popełnienia grzechu ciężkiego " . W ładza kościelna w ym ierza­ jąc k arę powoduje, że położenie przestępcy jest bardziej dla nie­ go niekorzystne niż sytuacja, w jakiej się znalazł przez popeł­ nienie grzechu ciężkiego. Ekskom unika konstytuuje więc nowe po­ łożenie grzesznika we wspólnocie kościelnej. S tw arza dla niego inną sytuację eklezjalną i kanoniczną. Upoważnia to do wniosku, że tw ierdzenie o czysto d eklaratyw nym charak terze ekskom uniki w CIC/1983 jest pozbaw ione podstaw teologicznych i praw nych.

Powyższe rozum ow anie m ożna w pełni zastosować tak że do CIC/1917, aczkolwiek m ogłoby się wydawać, że zbieżność m iędzy skutkam i czynu i sku tk am i ekskom uniki zachodziła w w ypadku popełnienia przestępstw a apostazji, herezji lub schizmy. Za te prze­ stępstw a władza kościelna w ym ierzając ekskom unikę — k tó rej bez­ pośrednim sk utkiem było wyłączenie ze wspólnoty kościelnej (nie z Kościoła) — nie ty lk o deklarow ała to, co sam spraw ca spowo­ dował swoim działaniem , ale ponadto powodowała sk u tk i praw ne, k tó re nie w ystępują w następstw ie opuszczenia wspólnoty. Eksko­ m unika niesie z sobą now e skutki, czego przykładem jest zakaz przyjm ow ania w szystkich sakram entów — nie w yłączając sak ra­ m entu pokuty " . Jeszcze bardziej w yraźna różnica pom iędzy eksko­ m uniką i brakiem pełnej w spólnoty kościelnej zachodzi w CIC/1983. Różnica ta uwidocznia się w dobrach wspólnoty, jakich pozba­ wia się odstępca, a o jakich orzeka Kościół w postaci om aw ianej kary. W ładza kościelna w ym ierzając ekskom unikę orzeka m niej niż swoim działaniem spowodował apostata, herety k bądź schizma- tyk.

K ara ekskom uniki nic nie m ówi o przynależności kościelnej spraw cy. W niczym nie n aru sza też więzów pełnej w spólnoty. Z pu n k tu widzenia sk utk ów praw n y ch zachodzi rów nież różnica m ię­ dzy odstąpieniem od pełnej wspólnoty i ekskom uniką. K ara ta np. nie pozbaw ia urzędu kościelnego, z którego ipso facto są usu­ w ani publiczni odstępcy od wspólnoty z Kościołem (kan. 194 § 1). Ja k już powiedziano, ekskom unika sprowadza nowe skutki, któ­ ry ch nie w yw ołuje sam o w ystąpienie ze w spólnoty kościelnej. Od stępca od jedności Kościoła, jeżeli nie zaciągnął ekskom uniki, za­ wsze ma swobodny dostęp do sak ram en tu pokuty — do pojedna­ nia się z Bogiem i z Kościołem. Porzucenie wspólnoty kościelnej

88 А. В о г r a s, L’excommunication ..., s. 296—098.

8g V. De P a o l i s , Communio et excommunicatio, s. 298—299.