Genetyczna klasyfikacja gleb Polski

P O L S K I E T O W A R Z Y S T W O G L E B O Z N A W C Z E

ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE

К О М И Т Е Т R E D A K C Y J N Y

MARIAN GÓRSKI, przewodniczący (Warszawa), STANISŁAW ВАС (Wrocław), EDWARD CHODZICKI (Kraków), BOHDAN DOBRZAŃSKI (Lublin), MIKOŁAJ KWINICHIDZE (Poznań), ARKADIUSZ MUSIEROWICZ (Warszawa),

JAN TOMASZEWSKI (Wrocław), TADEUSZ WŁOCZEWSKI (Warszawa)

R E D A K T O R

WŁADYSŁAW TRZCIŃSKI (Warszawa)

C O P Y R I G H T B Y P A Ń S T W O W E W Y D A W N I C T W O N A U K O W E W A R S Z A W A 1959

Nakład 1 700 + 150. Ark. w yd. 9,25. Ark. druk. 6,5 -t- 2. Oddano do składania w czerwcu 1958 r. Druk ukończono w maju 59 r. Papier druk.

sat. kl. V 70 g, 70X100. Papier na wkładki offset. 120 g, III kl. Zam. nr 989/58. W-87. Cena zł 40.—

GENETYCZNA KLASYFIKACJA GLEB POLSKI

A. KOWALKOWSKI, S. KOWALlNSKI, L. KRÓLIKOWSKI, F. KUŹNICKI,

M. KWINICHIDZE, A. MUSIEROWICZ, Z. PRUSINKIEWICZ

Klasyfikację gleb górskich opracowali

B. DOBRZAŃSKI, A. MUSIEROWICZ, M. STRZEMSKI, S. UZIAK

E r r a t a Wiersz

S tr.j od od Jest Powinno być

góry dołu 27 19 w ym yw ania wmywania 32 1 IV IV 3 33 8 w my wania w ym yw ania 57 24 wykazujący wykazujące 58 8 samorodnych sandrowych

58 1 cały w iersz skreślić

59 1 cały w iersz skreślić

82 8 a) b)

95 7 on-form é non-formé

SPIS TREŚCI

Str.

Przedm owa do I w ydania . 7

Przedm owa do II wydania . 9

C z ę ś ć p i e r w s z a R o z d z i a ł I

W s t ę p ... 1 1

P odstaw ow e jednostki k lasyfikacji gleb 13

R o z d z i a ł II

C harakterystyka typów i podtypów gleb terenów rów ninnych — w yżyn ­

nych i nizinnych (z wyjjątkiem gleb w spółczesnych tarasów rzecznych) . . 16

I. Gleby początkowego stadium rozwojowego o niew ykształconym pro­ filu 16 II. Rędziny w ęglanow e i siarczanowe — uprawne . . . . 17

III. Czarnoziemy — u p r a w n e ...19

IV. Czarne ziem ie — u p r a w n e ... 21

V. Gleby brunatne — u p r a w n e ... 23

VI. Gleby bielicow e — u p r a w n e ...25

VII. Gleby bagienne (błotne) . 28 Charakterystyka typów i podtypów gleb w spółczesnych tarasów rzecznych , 31 I. Mady początkowego stadium rozwojowego o niew ykształconym pro­ filu — u p r a w n e ... 31

IV. Mady próchnicze (czarne ziem ie) — u p tra w n e... 32

V. Mady brunatne (gleby brunatne) — uprawne . . . . 32

VI. Mady zbielicow ane (gleby bielicow e) — uprawne . . . . 33

R o z d z i a ł III Charakterystyka rodzajów i gatunków gleb . . 34

I. Skały m acierzyste gleb . . . 34

II. Frakcje i grupy m echaniczne gleb . . 43

Rozdział IV Wykaz gleb Polski ze szczególnym uw zględnieniem gleb uprawnych . . 46

Gleby terenów g ó r z y s t y c h ... 46

Gleby terenów rów ninnych — w yżynnych i nizinnych (z w yjątk iem gleb

w spółczesnych tarasów rzecznych) ... 53

G leby w spółczesnych tarasów r z e c z n y c h ...80

L i t e r a t u r a ...84 'С о к р а щ е н и е ...87 Sum m ary ... 90 Résum é . . . ...93 C z ę ś ć d r u g a *

Zasady znakowania map glebow ych w skalach szczegółowych 1 : 10 000 i 1 : 5 0 0 0 ...9 7 -1 0 4 Wykaz znaków dla map glebowych w skalach szczegółowych 1 : 10 000

i 1 : 5 000

PRZEDMOWA DO I WYDANIA

Polskie Tow arzystwo Gleboznawcze podjęło, w ramach prac przewidzianych w planie 6-letnim , opracowanie szczegółowej klasyfikacji uprawnych gleb Polski, w oparciu o dotychczasowy dorobek naszego gleboznawstwa. P odjęcie tego zada­ nia podyktow ane było koniecznością posiadania naukowych podstaw dla w ykon y­ w ania różnego rodzaju szczegółow ych map gleboznawczych.

Poza tym k lasyfikacja tego rodzaju byłaby w stępnym etapem do opracowa­ nia system atyki gleb Polski.

Stw orzenie system atyki gleb P olski powinno być poprzedzone szczegółow ym

opracowaniem przyrodniczo-genetycznych klasyfikacji poszczególnych kategorii

gleb, wyodrębnionych na podstaw ie charakteru trw ałego ich użytkow ania., Pod tym w zględem w szystk ie gleby Polski można podzielić na trzy zasadnicze k ate­ gorie, a m ianowicie:

1. G leby uprawne.

2. Gleby łąkow o-pastw iskow e. 3. Gleby leśne.

Przyrodniczo-genetyczne klasyfikacje poszczególnych kategorii gleb — ujęte w odpowiedni, logiczny układ — dadzą podstaw ę do stworzenia system atyki po­ kryw y glebowej Polski.

M ateriały kartograficzno-gleboznawcze, gromadzone od szeregu lat przez

ośrodki gleboznawcze w yższych uczelni oraz instytutów badawczych w Polsce, u m ożliw iły dokładniejsze poznanie gleb w ystępujących na terenie naszego kraju i pozw oliły na opracowanie niniejszej P rzy rodn iczo-gen ety czn e j klasy fikacji gleb

Polski ze szczególnym uw zględnieniem gleb uprawnych, dla map w skalach

1 :10 000 i 1 : 5 000.

Opracowanie to jest poważnym osiągnięciem polskiej m yśli gleboznawczej i sta­ now i podstaw ę do dalszego rozwoju naszego gleboznawstw a.

N iniejsza praca składa się z dwóch zasadniczych części.

W pierwszej części podano krótki zarys naukowych podstaw klasyfikacji g le t obejmujący: definicję gleby, ogólną charakterystykę przebiegu procesu glebotw ór- czego oraz czynników jego kształtowania. N astępnie sprecyzowane zostały jedno­ stki taksonom iczne k lasyfikacji gleb, z uw zględnieniem glebow ych rejonów fizjo­ graficznych, typów i podtypów gleb, stopni rozwoju procesu glebotwórczego oraz rodzajów i gatunków gleb (część 1, rozdz. I, II, III).

Ponadto w rozdziale IV części 1 przedstawiono schemat przyrodniczo-gene- tycznej k lasyfikacji gleb ze szczególnym uwzględnieniem gleb uprawnych, w któ­ rym w szystk ie gleby ujęto w edług rejonów fizjograficznych, wydzielając:

1. Gleby terenów górzystych z podziałem na: a) gleby terenów górskich,

b) gleby dolin rzecznych terenów górzystych, c) gleby kotlin śródgórskich.

8 Przedm owa do I w ydania

2. G leby terenów równinnych — w yżynnych i nizinnych z w yjątk iem gleb w spółczesnych tarasów rzecznych.

3. Gleby w spółczesnych tarasów rzecznych. ,

W ramach w ym ienionych glebow ych rejonów fizjograficznych w ydzielono z ko­

lei szereg genetycznych typów gleb, uporządkow anych w edług następującej

kolejności:

I. Gleby początkowego stadium rozwojowego — o niew ykształconym

profilu.

II. Rędziny w ęglanow e i siarczanowe — uprawne — stanow iące grupę ty ­ pów genetycznych.

III. Czarnoziemy — uprawne. IV. Czarne ziem ie — uprawne.

V. Gleby brunatne — uprawne. VI. Gleby bielicow e — uprawne. VII. Gleby bagienne (błotne).

Ponadto w glebach górzystych wydzielono:

Gleby halne — stanow iące grupę typów genetycznych.

N ie w szystkie z w ym ienionych powyżej typów genetycznych w ystępują w po­ szczególnych rejonach fizjograficznych, co znalazło rów nież swój w yraz w w y ­ kazie gleb.

W części drugiej niniejszej pracy podano szczegółow y w ykaz jednobarwnych i w ielobarw nych znaków dla map gleboznaw czych w skalach 1 :10 000 i 1 : 5 000, sporządzony na podstaw ie k lasyfikacji gleb zawartej w części pierw szej.

Ten ujednolicony sposób znakowania stanow i rów nież poważne osiągnięcie, gdyż u łatw i prace kam eralne przy sporządzaniu map gleboznaw czych w skalach szczegółowych, stwarzając jednocześnie w arunki porów nyw alności tych opracowań.

D alszym etapem prac Polskiego Tow arzystw a Gleboznawczego będzie sporzą­ dzenie przyrodniczo-genetycznych k lasyfikacji i w ykazów gleb łąk ow o-p astw isko- w ych i leśnych. W związku z tym Polskie Tow arzystw o Gleboznawcze zwraca się z uprzejmą prośbą do ogółu zainteresow anych C zytelników o nadsyłanie uw ag dotyczących niniejszego opracowania, jak również projektów dalszych prac. U w agi te posłużą K om isji K lasyfikacji, N om enklatury i K artografii Gleb PTG jako w y ­ tyczne do należytego ustaw ienia zam ierzonych opracowań.

Za Zarząd Polskiego Tow. G leboznawczego Prezes

PRZEDMOWA DO II W YDANIA

Po w yczerpaniu I w ydania Przyrodniczo-genetyczłnej kla syfikacji gleb Polski

Polskie Towarzystwo Gleboznawcze opracowano II w ydanie tej książki pt. :

Genetyczna klasyfikacja gleb Polski, uznając, że powinna ona stanow ić podstaw ę

do dalszego opracow yw ania system atyki gleb Polski oraz przy w szelkich pracach gleboznaw czych prowadzonych przez gleboznawców, rolników, leśników , a w resz­ cie klasyfikatorów w yceniających obecnie grunty Polski.

W II w ydaniu pracy pt. G en etyczna klasy fikacja gleb Polski w porównaniu do I w ydan ia nie wprowadzono zasadniczych zmian, dodano natom iast tłum acze­ nie ważniejszych term inów gleboznawczych z system atyki gleb w języku an giel­ skim, francuskim, niem ieckim i rosyjskim.

P olsk ie Tow arzystwo Gleboznawcze zdaje sobie wprawdzie spraw ę z tego, że klasyfikacja niektórych typów gleb, a w szczególności typu gleb bagiennych oraz typu gleb brunatnych posiada jeszcze p ew ne braki i wym aga dalszego opracowa­ nia, ale PTQ uważa, że ostateczne ustalenie i przyjęcie tej k lasyfikacji w ym aga om ówienia tych spraw na m iędzynarodowych koordynacyjnych konferencjach, co zresztą rozpoczęte już zostało na K onferencji Gleboznawczej w Polsce, która od­ była się w e w rześniu 1957 r.

P olsk ie Towarzystwo Gleboznawcze zwraca się z uprzejmą prośbą do ogółu za­ interesow anych Czytelników o nadsyłanie uwag dotyczących niniejszego opraco­ w ania, jak również projektowanych w ykazów gleb łąkow o-pastw iskow ych i le ś­ nych, które to w ykazy m ają stanow ić dalszy etap prac K om isji K lasyfikacji, N o­ m enklatury i Kartografii Gleb PTG.

Przew odniczący

Kom isji K lasyfikacji, N om enklatury i Kartografii PTG

Prof. dr A. M usierowicz

Za Zarząd Polskiego Tow. Gleboznaw czego Prezes

W ST^P

G leba je s t to ożyw iony tw ó r przyrody, k tó ry p ow staje i rozw ija się dzię­ k i oddziaływ aniu bio sfery oraz in ny ch czynników glebotw órczych na li­ to sferę i c h a ra k te ry z u je się zdolnością w y tw a rz an ia plonów .

G leba je s t u tw o rem zm iennym nie ty lk o w p rzestrzeni, ale tak że w cza­ sie, to znaczy, że podlega ona b ezu stan n ej ew olucji. T en n iep rz erw an y p ro ­ ces rozw o ju (proces glebotw órczy) pow odow any je s t w zajem n y m oddzia­ ły w an iem św iata roślinnego i środow iska glebow ego.

P roces glebotw órczy polega na zachodzących w w ierzch nich w a rstw ac h w ie trz e lin y skalnej ciągle trw ają cy c h zjaw iskach p rze tw a rza n ia (rozkładu i syntezy) oraz przem ieszczania su b sta n c ji zarów no organicznych, ja k i m i­ n e ra ln y ch . Z jaw iska te p rzeb iegają w ścisłej w zajem nej zależności, k tó re j

podstaw ą je s t o b u stron n a w y m ian a ró żnych su b sta n c ji m ięd zy glebą a roślinnością.

Rozkład, synteza, przem ieszczanie i w y m iana różnych su b sta n c ji gle­ bow ych stanow ią więc elem en ty tzw . m ałego biologicznego obiegu su b sta n ­ cji, k tó ry przebiega na tle w ielkiego obiegu geologicznego. Ja k o zasadni­ cze e le m en ty tego w ielkiego obiegu m ożna w ym ienić procesy w ietrzen ia, denud acji, tra n sp o rtu , sedym entacji, diagenezy itp.

P roces glebotw órczy, u w a ru n k o w a n y w zajem n ym oddziaływ aniem na siebie roślinności i środow iska glebowego, nie przebiega je d n a k w o d erw a­ n iu od w pły w u czynników zew n ętrzn y ch . N a przebieg procesu g lebo tw ór- czego oprócz św iata roślinn ego i zwierzęcego oddziaływ ają: k lim at, rzeźba tere n u , skała m acierzysta, sto su n ki w odne, w iek te re n u oraz działalność człow ieka.

K lim a t je s t bardzo w ażn y m czynnikiem w p ły w ający m na przebieg p ro ­ cesu glebotw órczego. Od k lim a tu zależą ilości en erg ii słonecznej, ilości opa­ dów itp., k tó re w poszczególnych stre fa c h k lim aty czn y ch różnie odziały- w a ją na glebę i (pokryw ającą ją szatę roślinną. K sz ta łtu je się ona zależnie od czynników k lim aty czn y ch — re g u lu je dostęp wody, ciepła, św iatła itp. do gleby, dzidki czem u stw a rz a specyficzny dla każdego zbiorow iska ro ś­ linnego fito k lim at i k lim a t glebowy.

Rzeźba te re n u (relief) m o dy fik u je pośrednio przebieg procesu glebo­ tw órczego poprzez w p ły w na lokalne w a ru n k i klim atyczne, a w

szczegół-12 W stęp

ności na rozm ieszczenie ciepła i na k ształto w an ie się stosun kó w w ilgotno­ ściow ych gleb. Rzeźba te re n u posiada ró w n ież bezpośredni w p ły w na k ie ­ ru n e k przem ieszczania różnych su b sta n c ji w profilach glebow ych.

Skała m acierzy sta je s t czynnikiem w y w ie ra ją c y m znaczny w p ły w na przebieg procesu glebotw órczego. W pływ te n zaznacza się szczególnie w y ­ raźn ie w p ierw o tn y m okresie tw o rzen ia się gleb. M aleje on jed n a k na ogół w m ia rę przechodzenia gleb w coraz to dalsze stad ia ew olucyjne i w m ia rę form ow ania się w glebach poziom ów genetycznych. Od c h a ra k te ru sk ały m acierzy stej zależą: skład m in e raln y , m echaniczny i chem iczny gleb oraz w dużej m ierze ich sto su nk i cieplne, p o w ietrzn e i w odne.

B iosfera, k lim at, rzeźb a te re n u i skała m acierzy sta w p ły w ają — ja k już w spom niano — na ilość i krążen ie w ody w glebach.

W oda jak o czynnik glebotw órczy odgryw a szczególną rolę w o b u stro n ­ nej w ym ianie, różnych su b sta n c ji m iędzy glebą i roślinnością, ja k rów nież i w przem ieszczaniu su b sta n c ji w p ro filu glebow ym , zgodnie z siłam i g ra ­ w itacji, w łoskow atości itd. P rzy czy n ia się to m iędzy in n y m i do po w staw a­ nia w pro filach glebow ych c h a ra k te ry sty c z n y c h cech m orfologicznych. W o­ da je s t rów nież jed n y m z. n ajw ażn iejszy ch czynników biorących udział w k ształto w an iu się k lim a tu glebowego.

Na pow staw anie tak ic h czy in nych cech i w łaściw ości poszczególnych u tw o ró w glebow ych w p ły w a rów nież czas trw a n ia procesu glebotw órczego. W iek ab so lu tn y gleby liczy się od chw ili osiedlenia w w ietrzelin ie sk aln ej pierw szych organizm ów zapoczątkow ujących proces glebotw órczy.

Istn ien ie ró żny ch stadiów ew olucyjnych (typów gleb) n a obszarze o p ew n y m określonym w ieku ab so lu tn y m tłum aczy się n iejed n ako w ą szybkością przebiegu procesu glebotw órczego w różnych częściach tego obszaru (niejednakow y w iek w zględny). Z różnicow anie w ieku w zględ­ nego u w aru n k o w an e je s t n iejed n ak o w ą podatnością sk a ły m acierzy stej na w p ły w y czynników glebotw órczych oraz p rz e strz e n n ą zm iennością n asilen ia ty ch czynników .

Tem po, a n a w e t k ie ru n e k procesu glebotw órczego zm ieniane są często przez in g eren cję człow ieka. T ak np. w glebach u p raw n y c h d y n am ik a p ro ­

cesów glebow ych zależy w d u ży m sto p n iu od gospodarczych zabiegów człow ieka.

Człowiek, stosując ra c jo n aln ą agrotechnikę, m oże w pływ ać n a w sz y st­ kie om ówione w yżej czynniki glebotw órcze, nie w yłączając podstaw ow ego czynnika biotycznego. Chodzi o to, aby poznaw szy p raw a rządzące proce­ sam i rozw ojow ym i gleb spowodow ać ich ew olucję w k ie ru n k u g w a ra n tu ­ jącym w zrost produkcyjności.

C Z Ę Ś Ć P I E R W S Z A

R o z d z i a ł I

PODSTAWOWE JEDNOSTKI KLASYFIKACJI GLEB

Pro ces glebotw órczy p row adzi do b ezu stann ej ew olucji gleb. E w olu­ cja ta p rzejaw ia się w zm ianach biologicznych, fizycznych i ch em icznych w łaściw ości gleby oraz w zm ianie to w arzyszących im ceoh m orfologicz­ nych.

Z adaniem k lasy fik a c ji gleb je s t stw orzenie uporządkow anego, p rz y ­ czynowo i p rak ty czn ie uzasadnionego układu, obejm ującego w szystkie gleby pew nego obszaru. Im szczegółowiej i w szechstronniej m ają być w podziale gleb odzw ierciedlone sto su n k i istniejące w przyrodzie, ty m w ięcej różnych k ry te rió w należy użyć dla zbudow ania system u k la sy fi­ k a c ji gleb.

W szczegółowej k lasy fik acji gleb P olski zastosow ane są n a stę p u jąc e gru p y k ry terió w : k ry te ria genetyczne oraz k ry te ria fizjiogirafilctzne ze szczególnym uw zględnieniem elem en tó w geologiozno-petroigraficztnych i geom orfologicznych. K ry te ria te pozw alają na ustalenie szeregu pod­ staw ow ych jed n o stek klasy fik acji gleb.

Za podstaw ę k lasy fik acji gleb p rz y ję to k ry te ria genetyczne, n a w ią ­ zujące do przebiegu procesu glebotw órczego.

W oparciu o te k ry te ria w yodrębniono n astęp u jące podstaw ow e je d ­ nostki k lasy fik a c ji gleb:

1. Typ gleby. 2. P od ty p gleby.

3. S topień rozw oju procesu glebotw órczego.

P rzez pojęcie ty p u gleby należy rozum ieć genetycznie u w a ru n k o w a ­ ne stadium rozw ojow e gleby, c h a ra k te ry z u ją c e się specyficznym i w a ­ ru n k am i biochem icznego obiegu organicznych i m in e raln y c h su b stan cji glebow ych oraz określonym i biofizykochem icznym i w łaściw ościam i w poszczególnych poziom ach g enety czn ych p ro filu glebowego. Cechy rozw ojow e procesu glebotw órczego n a jb a rd zie j bezpośrednio p rz e ja w ia ­ ją się w m orfologii pro filu glebowego. N ależy podkreślić, że w y tw o rze­ nie się pew nych ch a ra k te ry sty c z n y c h cech pro filu glebow ego w ym aga na ogół długich okresów czasu, p rze to m orfologia w yraża raczej histo­

14 Podstaw ow e jednostki k lasyfik acji gleb

ry czny p rzebieg k sz ta łto w an ia się danej gleby, a m niej m ów i o jej a k tu ­ alnych ten d en cjach rozw ojow ych.

Pod ty p g leby pogłębia pojęcie genetycznego ty p u w zależności od układ u czynników glebotw órc?ych. Je śli u k ład m ody fik ujący ch czynni­ ków glebotw órczych w y w o łu je w y raźn e zm iany w łaściw ości gleb oraz ich cech m orfologicznych w po rów naniu do gleby typow ej — p rzy nie­ zm ienionym zasadniczym c h a ra k te rz e procesu — to pow stałe u tw o ry glebow e w ydziela się ja k o p o d ty p y (np. w ram ach typu gleb bielico- w ych — u p raw n y c h w y ró żn iam y podtypy: g leby bielicow e w łaściw e —

u p raw n e i gleby bielicow e oglejone — u praw ne).

Stopień rozw oju procesu glebotw órczego p rzejaw ia się w ilościow o różn ym nasilen iu w łaściw ości i cech m orfologicznych gleb w ram ach poszczególnych ty p ó w i podtypów . W ten sposób określam y np. słaby, śred n i lub siln y stopień zbielicow ania, oglejenia itp.

N astęp n a z kolei g ru p a podstaw ow ych jed n o stek k lasy fik acji gleb opiera się n a geologicznym i p etro g raficzn y m c h a ra k te rz e skał m acie­ rzy sty ch g leb oraz na elem entach geom orfologicznych.

W oparciu o geologiczny i p etro g raficzn y c h a ra k te r skał m acierzy ­ stych gleb w yróżniono następ u jące jednostfki:

1. Rodzaj gleby. 2. G atu n ek gleby.

Pojęcia te sto su je się dla b ardziej szczegółowego podziału jed n o stek ('typów, (poditypów, itp.) w yodrębnionych na podstaw ach genetycznych.

P ojęcie ro dzaju gleby dotyczy pochodzenia oraz ogólnych w łaściw o­ ści fizykochem icznych sk ały m acierzystej, z k tó re j tw o rzy się gleba (np. gleba w ytw o rzon a z gliny zw ałow ej, gleba w ytw orzon a z lessu itp.).

Pojęcie g a tu n k u gleby c h a ra k te ry z u je szczegółowo glebę i skałę m a ­ cierzy stą pod w zględem sk ład u m echanicznego (np. gleba w y tw orzo n a z piask u zw ałow ego słabo gliniastego, gleba w ytw orzon a z g liny zw ałow ej ciężkiej itp.).

P rz y w yd zielan iu g en etycznych i geologiczno^petrograficznych pod­ staw ow ych jed n ostek k lasy fik acji gleib bienze się pod uw;agię bjudowę p ro filu oraz fizyczne, chem iczne i biologiczne w łaściw ości poszczegól­ nych poziom ów gleb (np. sk ład m echaniczny, odczyn, zaw artość w ęgla­ nów , zaw artość i jakość p ró ch n icy itp.).

T rzecia g ru p a jiednostek taksonom icznych opierai się w p(ierwsizym rzędzie na k ry te ria c h geom orfologicznych, c h a ra k te ry z u ją c y c h w iększe obszary pow ierzch ni ziem i pod w zględem ich przestrzen n eg o u k ształto­ w ania. N a tej po dstaw ie w k lasy fik acji gleb w yróżniono:

1. G leby te re n ó w górzystych: a) gleb y tere n ó w górskich,

Podstaw ow e jednostki k lasyfikacji gleb 15

b) gleby dolin rzecznych te re n ó w górzystych, c) gleby k o tlin śródgórskich.

2. G leby tere n ó w ró w n in n ych — w y żynnych i nizinnych (z w y ją t­ k iem gleb w spółczesnych tarasó w rzecznych).

3. G leby w spółczesnych tara só w rzecznych.

D o t e r e n ó w g ó r z y s t y c h zalicza się obszary obejm ujące góry oraz d o lin y rzek tere n ó w górzy sty ch i ko tlin y śródgórskie.

G óry są to obszary znacznie w zniesione n a d otaczającym te re n e m i c h a ra k te ry z u ją c e się silnym razczłonow aniem po w ierzchni oraz duży­ m i i g w ałtow ny m i w a h a n iam i w ysokości n a k ró tk ic h odległościach (po­ n a d 200 m na długości 2 km).

D oliny rzek tere n ó w górzy stych są to podłużne i zazw yczaj w ąskie zagłębienia w y stęp u jące w te re n a c h górzystych, okresow o zalew ane p rzez przep ływ o w e w ody rzeczne.

K o tlin y śródgórskie są to szerokie i n a ogół płaskie zagłębienia po­ łożone w tere n ac h górzystych.

T e r e n a m i r ó w n i n n y m i nazy w a się obszary, k tó ry c h w ah an ia różnic w ysokości w zględnych n a długości dw óch k ilo m etró w w ynoszą 0— 200 m. W zależności od przeciętnego w zniesienia n ad poziom em m o­ rza ja k i u k ształtow ania p ow ierzchni w yróżnia się w te re n ie ró w n in ­ n y m — niziny i w yżyny. P o n adto n a te re n a c h ró w n in n y ch spotyka się w spółczesne ta ra s y rzeczne.

D o nizin zalicza się obszary, n a k tó ry c h w zniesienie n ie p rzek racza zw y kle 200 m n.p.m .

Do w yżyn zalicza się n iek tó re obszary w zniesione zasadniczo ponad 200 m n.p.m . o reliefie zw ykle zróżnicow anym , p rzy czym w ahania w y ­ sokości w zględnych n a długości 2 k m nie p rzek raczają 200 m.

W s p ó ł c z e s n e t a r a s y r z e c z n e są to najniższe tarasy , stano­ w iące w spółczesne dno doliny rzeki. Mogą one być zalew an e częściowo lub całkow icie przez w ody rzeczne osadzające na nich m a te ria ły alu - w ialne.

R o z d z i a ł II

CHARAKTERYSTYKA TYPÖW I PODTYPÓW GLEB

TERENÓW RÓWNINNYCH — WYŻYNNYCH I NIZINNYCH1

(z w yjątk iem gleb współczesnych tarasów rzecznych)

I. GLEBY PO CZĄ TKO W EGO STADIUM ROZW OJOW EG O O NIEW YK SZTA ŁCO NY M PR O FIL U

Soils of the first stage of evolution w ith not form ed profile. Sols de stade in itial d’évolution au profil non formé. P rim itive Böden des anfänglichen E ntwicklungs­ stadium m it unausgebildetem Profil. Почвы начальной стадии развития с необ- разовавшимся профильам.

Т ур gleby początkow ego stad iu m rozw ojow ego o niew ykształconym p ro filu o b ejm uje u tw o ry zn a jd u jąc e się w początkow ym (pierw otnym ) okresie procesu glebotw órczego, w k tó ry m skała m acierzysta ulega p rze ­ obrażeniu w glebę pod w pływ em osiedlającycih się w niej organizmów'. W glebach ty ch proces glebotw órczy n ie w ycisnął jeszcze w yraźneg o p iętn a na budow ie i w łaściw ościach profilu.

Z chw ilą kiedy pod w pływ em biosfery zaznaczy się już pew ien w y ­ ra ź n y k ieru n e k procesu glebotw órczego, p o w stające u tw o ry zalicza się do dalszych stadiów rozw ojow ych w y kazu jących c h a ra k te ry sty c z n e dla każdego ty p u p ro file genety czne o określonej budow ie i w łaściw ościach.

W ty p ie gleb o niew y kształcon y m p ro filu w yróżnia się n a stę p u jąc e utw o ry:

A. U tw o ry n aw iew an e i rozw iew ane.

B. U tw o ry glebow e zm y w an e i n am y w a n e (świeże abluw ia, d elu- w ia i koluw ia).

C. U tw o ry glebow e sztucznie odsłonięte (wykopy).

D. U tw o ry glebow e sztucznych usy p isk różnego pochodzenia (np. hałdy).

1 Charakterystyka typów i podtypów gleb terenów równinnych — w yżynnych i nizinnych dotyczy rów nież typów i podtypów gleb terenów górzystych, które jed ­ nak wyróżniają się na ogół w iększą szkieletow ością i słabszym w ykształceniem profilów glebowych.

G leby początkowego stadium rozwojowego. Rędziny ₁₇

P ro d u k ty w n o ść rolnicza gleb początkow ego stadium rozw ojow ego o n iew y k ształco n y m p ro filu je s t p rzew ażn ie bardzo niska, m ożna ją je d ­ n a k podnieść przez odpow iednie zabiegi agrotechniczne zm ierzające do w y tw o rzenia poziom u próchnicznego, zw iększenia jego m iąższości itp.

II. RĘD ZIN Y W ĘGLANOW E I SIARCZANOW E — U PRAW N E (grupa typów)

Carbonatic and sulphatic rendzina-soils. R endzines carbonatiques et sulfatiques. Karbonat- und Sulfatrendzinen. Карбонатные и сульфатны е рендзины.

R ędziny w ęglanow e są to gleby w ytw orzone ze zw ietrzelin skał w ęglanow ych ró żnych fo rm acji geologicznych (np. w apieni, m argli, do­ lom itów ) i in ny ch m asy w n y ch skał zasobnych w w ęg lan w apn ia (nip. z piaskow ców zasobnych w w ęglan w ap n ia lub w w ęglan w ap nia i m ag ­ nezu).

W śród rędzin w yróżnia się rędziny czyste, k tó re p o w stały ze skały m acierzy stej bez obcych dom ieszek, oraz ręd zin y m ieszane, w k tó ry c h zw ietrzelin a zaw iera dom ieszki obcych m ate ria łó w (rup. m a te ria łu lo­ dowcowego).

R ędziny o bejm ują k ilk a stadiów rozw ojow ych gleb. G leby te w y ­ dzielono je d n a k w osobną g ru p ę ze w zględu n a sw oiste cechy, ja k ie n a ­ d a je im skała m acierzysta.

W g ru p ie rędzin w y różn ia się n a stę p u ją c e typy:

I I I. R ędziny początkow ego stad iu m rozw ojow ego o niew yk ształco­ n y m profilu .

112. R ędziny czam o ziem n e — u p raw n e. 113. Rędziny* b ru n a tn e — up raw n e.

II1. RĘDZINY POCZĄTKOWEGO STADIUM ROZWOJOWEGO O NIEWYKSZTAŁCONYM PROFILU

R endzina-soils of the first stage of evolution w ith not formed profile. Rendzines de stade initial d'évolution au profil non formé. Rendzinen des anfänglichen E ntwicklungsstadium m it unausgebildetem Profil. Рендзины начальной стадии р а з­ вития с необразовавшимся профильом.

Są to gleby z n a jd u jąc e się w początkow ym (pierw^otnym) okresie procesu glebotw órczego, w k tó ry c h zw ietrzelina m asyw nych skał m a­ cierzy sty ch ulega przeo brażen iu w glebę pod w pływ em osiedlających się w niej organizm ów .

C ały p ro fil tw orzy m niej lub w ięcej rozdrobniony rum osz sk ały w a-2 Roczniki Gleboznawcze, zeszyt a-2

18 Charakterystyka typów i podtypów gleb

p ienn ej. Często gleby te, bez w y ra ź n ie zaznaczonego poziom u próchnicz- nego, w y stę p u ją w m iejscach silnie erodow anych.

Z chw ilą k iedy pod w p ły w em b io sfery zaznaczy się ju ż pew ien w y ­ raź n y k ieru n e k procesu glebotw órczego — p o w stające u tw o ry zalicza się do dalszych stadiów rozw ojow ych (rędzin czam oziem nych lub b r u ­ n atnych ), w y k azu jący ch c h a ra k te ry sty c z n e dla każdego ty p u p ro file ge­ nety czn e o określonej budow ie i w łaściw ościach.

P ro d u k ty w n o ść rolnicza rędzin początkow ego stadiu m rozw ojow ego o niew ykształconym p ro filu je s t p rzew ażn ie b ardzo niska, m ożna ją je d n a k podnieść przez odpow iednie zabiegi agrotechniczne, zm ierzające do w y tw orzenia poziom u próchnicznego, zw iększania jego m iąższości itp.

II2. RĘDZINY CZARNOZIEMNE — UPRAWNE

B lack rendzina-soils. Rendzin-es, au caractère des terres noires. D unkle hum ose Rendzinen. Темноцветные рендзины.

Są to gleby cz&moziemne w y tw orzo n e ze zw ietrzelin m asy w nych skał, zasobnych głów nie w w ęg lan w apnia oraz ze skał siarczanow ych. Gleby te po w stały pod w pływ em tzw . procesów „d arn io w y ch ”, zw iąza­ nych z oddziaływ aniem roślinności tra w ia ste j. Roślinność ta dostarcza dużych ilości resztek organicznych, k tó re są n astępnie p rz e tw a rz a n e w czam oziem ną próchnicę.

P ro fil najczęściej w y stęp u jący ch u n as ręd zin czam oziem nych, w y ­ tw orzonych z m asy w n y ch skał w ęglanow ych (kredow ych), p rzed staw ia załączony opis:

A i — poziom próchniczny o zabarw ieniu czarnym i różnej m iąższości w yk a­

zuje przeważnie zaw artość próchnicy powyżej 4°/o oraz odczyn zbliżo­ ny do obojętnego. Dość często już w tej w arstw ie spotyka się odłamki skały w apniowej. Gleby posiadające w w arstw ie próchnicznej dużo tych odłam ków nazyw am y rędzinami szkieletow ym i.

A /C — poziom przejściow y o ciem noszarym zabarwieniu, posiada zw ykle n ie­

w ielką miąższość. W szczelinach m iędzy odłamkami skały macierzystej w idać ciem ne nacieki próchniczne.

С — skała m acierzysta — w różnym stopniu zwietrzała skała wapniowa. W zagospodarow anych rędzinach czam oziem nych działalność człow ie­ ka zm ienia w y raźn ie c h a ra k te r n a tu ra ln e g o p rocesu glebotw órczego, w o­ bec czego gleby te zalicza się do rędzin czam oziem nych — u praw nych. W artość użytkow a czam oziem nych ręd z in w ęglanow ych zależna je st m iędzy in n y m i od m iąższości w ytw orzonej gleb y i w zrasta w raz z jej pow iększeniem .

Czarnoziemy 19

I I 3. RĘDZINY BRUNATNE — UPRAWNE

Brown rendzina-soils. Rendzines brunes. Braunrendzinen. Бурозёмны е рендзины. R ędziny b ru n a tn e tw orzą się pod w p ły w em roślinności leśnej ze zw ie- trz e lin m asyw ny ch skał w apniow ych na ogół m ało ak tyw nych , ze zw ie- trz e lin in nych skał m asy w n ych zasobnych w w ęglan w apnia oraz ze skał siarczanow ych. W rędzinach, zn ajd u jąc y c h się w stadium b ru n atn ien ia , n a s tę p u je w y m y w an ie z górnych w a rs tw gleby w ęglanów oraz in ny ch czynnych zw iązków w ap nia i m agnezu. W ty ch w a ru n k a ch rozkładow i u legają rów nież inne, m niej ak ty w n e m in e rały za w a rte w skałach w a ­ pniow ych, a p ro d u k ty tego rozkładu zaczynają podlegać biologicznem u rozkładow i. W tra k c ie rozkładu m in erałó w glebow ych uw olnione zostają m iędzy innym i zw iązki żelaza, k tó re n a d a ją profilow i ty ch rędzin c h a ­ ra k te ry sty c z n ą b ru n a tn ą b arw ę.

W w a ru n k a ch obojętnego lub słabo kw aśnego odczynu, ja k i cechuje te gleby, zw iązki żelazow e nie m ogą podlegać znaczniejszem u przem iesz­ czeniu w pro filu glebow ym i nie tw o rzą w idocznych poziom ów w y m y ­ w an ia i w m yw ania. Często sp o ty k an y p ro fil ręd zin b ru n a tn y c h p rze d ­ staw ia się następująco:

A i — Poziom próchniczny o m iąższości dochodzącej niejednokrotnie do 30 cm

posiada zw ykle brunatnoszare zabarwienie. Zawartość próchnicy jest w rędzinach brunatnych na ogół m niejsza niż w rędzinach czarnoziem - nych i w ynosi zazwyczaj poniżej 3%. W arstwa ta zaciekam i przechodzi w poziom brunatnienia.

(B) — poziom brunatnienia o zabarw ieniu rdzawobrunatnym, pochodzącym od wytrąconych zw iązków żelaza. P rzejście poziomu (B) do skały m acie­ rzystej jest najczęściej stopniowe.

С — skała m acierzysta — w różnym stopniu zwietrzała skała wapniowa. W zagospodarow anych rędzinach b ru n a tn y c h działalność człow ieka zm ienia w y raźn ie c h a ra k te r n a tu ra ln e g o procesu glebotw órczego, wobec czego gleby te zalicza się do ty p u ręd zin b ru n a tn y c h — upraw nych.

W artość rolnicza rędzin b ru n a tn y c h — u p raw ny ch w ah a się w sze­ ro kich granicach w zależności od m iąższości gleby, w łaściw ości skał m a ­ cierzy stych itp.

III. CZARNOZIEM Y — UPRAW NE Chernozems. Chernozems. Tschem ozem böden. Чернозёмы.

W ty p ie czam oziem ów u p raw n y ch w yróżnia się dw a podtypy: A. C zarnoziem y w łaściw e — upraw ne,

20 Charakterystyka typów i podtypów gleb

A. CZARNOZIEMY WŁAŚCIWE — UPRAWNE

T ypical chernozems. Chernozems typiques. Typische Tschernosemböden. Типичные чернозёмы.

C zarnoziem y w łaściw e są glebam i silnie próchniczn ym i w y tw o rzo n y ­ m i z różnych, zw ykle zasobnych w w ęglan w apnia, skał m acierzysty ch, pod w pływ em roślinności łąkow o-stepow ej w a ru n k u ją c e j tzw. „d arn io­ w y proces glebotw órczy ”. P róch n ica po w stająca w ty ch glebach je s t bio­ logicznie czynna, so rp cy jn ie nasycona i sp rzy ja w y tw a rz an iu się trw a łe j, ziarn istej s tru k tu ry g ru zełko w atej. Czarnoziem y w łaściw e w y k a z u ją od­ czyn obojętny lub zbliżony do obojętnego. W ęglan w apnia w y stę p u je zazw yczaj n iezb y t głęboko.

C zęsto sp o tyk any profil, w y stęp u jący ch u nas na niewdelkch obsza­ rac h południow ej P o lski czarnoziem ów w łaściw ych p rzed staw ia poniższy opis:

A i — poziom próchniczny o m iąższości dochodzącej często do około 70 cm,

czarno zabarwiony. Zawartość próchnicy w tym poziom ie jest zw yk le w yższa od 4°/o, przy czym w raz z głębokością ilość jej zazwyczaj stop­ niow o m aleje,

A/C — poziom przejściow y z zaciekam i próchniczny mi zaw ierający w ęglan

wapnia. Miąższość tego poziamu może być różna — od kilku do k ilk u ­ dziesięciu centym etrów . W poziom ie tym w ystęp u ją zw ykle konkrecje w apienne (tzw. laleczki w ęglanow e),

С — skała m acierzysta (przeważnie less) słabo zm ieniona przez proces gle­ botwórczy.

W zagospodarow anych rolniczo czarnoziem ach w łaściw ych działalność człow ieka zm ienia w y raźn ie c h a ra k te r n a tu ra ln e g o procesu glebotw órcze­ go, wobec czego gleby te zalicza się do ty p u czarnoziem ów w łaściw ych — u praw nych.

W iększość czarnoziem ów w łaściw ych, dzięki ko rzy stn y m dla rozw oju ro ślin cechom biologicznym , fizycznym i chem icznym , zaliczana je s t do gleb bardzo dobrych i dobrych.

B. CZARNOZIEMY ZDEGRADOWANE — UPRAWNE

Degraded chernozems. Chernozems dégradés. Degradierte Tschernosemböden. Деградированные чернозёмы.

W iększość czarnoziem ów n a te re n ie naszego k r a ju należy zaliczyć do p o d ty p u czarnoziem ów zdegradow anych. M orfologicznie różnią się one od czarnoziem ów w łaściw ych p rzed e w szy stkim jaśniejszy m , szarym za­ b arw ien iem górnej części poziom u Ли, k tó re spow odow ane je s t zm n ie j­ szeniem zaw artości p róchnicy (na ogół poniżej 4% ). W ty m p rzejaśn io ­ n y m poziom ie stopień n asycenia zasadam i je s t zw y kle m niejszy niż w głębszych w arstw ach , w sk u te k czego m oże nastąp ić rów nież pogorsze­ nie się s tru k tu ra ln o śc i gleby.

Czarne ziem ie 21 W yżej w ym ienione zm iany m ogą zachodzić wówczas, kiedy zespół ro ­ ślin łąkow o-stepow ych zostaje zastąp io ny przez roślinność leśną lub też z in ny ch przyczyn, np. w sk u tek stosow ania niew łaściw ej (jednostronnej) u p raw y rolnej itp., pow odującej m iędzy in n y m i szybki rozkład zw iązków organicznych. R ozróżnienie początkow ych stadiów procesu bielicow ego, w yw o łan ych przez roślinność leśną, od procesu degradacji, spow odow ane­ go np. jed n o stro n n ą up raw ą rolną, n a tra fia w p rak ty c e n a duże trudności, poniew aż często cechy m orfologiczne czam oziem ów zdegradow anych w sk azu ją na działalność obydw u procesów .

N ajczęściej sp o ty kany pro fil w y stęp u jący ch u nas zdegradow anych czarnoziem ów p rzed staw ia poniższy opis:

A i — poziom próchniczny zaw ierający w górnej w arstw ie z reguły mniej niż

4%> próchnicy. Niższa natom iast część tego poziomu zachowuje zw ykle w iększą zawartość próchnicy i posiada barwę ciemniejszą.

A/B — poziom przejściowy, charakteryzujący się zaciekam i próchnicy oraz

niekiedy białym nalotem krzem ionkowym na powierzchni agregatów glebowych.

В — poziom ilu w ialn o-w ęglanow y w ykazujący często plam y rdzawobru- natne pochodzące od zw iązków żelaza. Również często w ystępują kon- krecje wa/pienne.

С — Skała m acierzysta (zazwyczaj less) słabo zmieniona przez proces glebo- twórczy.

W zagospodarow anych rolniczo czarnoziem ach zdegradow anych dzia­ łalność człow ieka zm ienia w y raźn ie c h a ra k te r n a tu ra ln e g o procesu glebo- tw órczego, w obec czego gleby te zalicza się do ty p u czam oziem ów zde­ g rad o w an ych — upraw nych .

P ro d u k ty w n o ść rolnicza czarnoziem ów zdegradow anych je s t zazw y­ czaj w ysoka, zm ienia się je d n a k w zależności od stopnia ich degradacji.

IV. CZARNE ZIEM IE — UPRAW N E

Black earths. Terres noires. D unkle humose Böden. Тёмноцветные почвы.

W ty p ie czarnych ziem w yróżnia się n a stę p u jąc e podtypy: A. C zarne ziem ie w łaściw e — up raw n e.

B. C zarne ziem ie zdegradow ane — upraw ne. A. CZARNE ZIEMIE WŁASOIWE — UPRAWNE

Typical black earths. Terres noires typiques. Typische dunkle humose Böden. Типичные темноцветные почвы.

C zarne ziem ie k sz ta łtu ją się z różnych, najczęściej zasobnych w w ę­ g la n w apnia, skał m acierzystych p rzy udziale w ysokiego poziom u w ód

22 Charakterystyka typów i podtypów gleb

glebo w o-gruntow ych. G leby te twonzą się p rzy udziale roślinności t r a ­ w iastej, głów nie łąkow ej, w w a ru n k a c h dużej wilgotności.

Najczęściej spotyk an e czarn e ziem ie c h a ra k te ry z u je poniższy opis: A i — poziom próchniczny czarno zabarwiony o znacznej m iąższości często

przekraczającej 40 cm. Poziom ten charakteryzuje się dość dużą za­ w artością próchnicy (najczęściej powyżej 2,5°/o).

A /C G — poziom przejściow y, szarobrązowy, w którym mogą już w ystępow ać

w dolnej części zielonkaw oniebieskie plam y oglejenia. Poziom ten w ykazuje zazwyczaj zawartość w ęglanów .

CG — oglejona -skała m acierzysta w zasięgu w ody glebow o-gruntow ej. W zagospodarow anych rolniczo czarnych ziem iach w łaściw ych dzia­ łalność człow ieka zm ienia w y raźn ie c h a ra k te r n a tu ra ln e g o procesu gle­ botw órczego, wobec czego gleby te zalicza się do ty p u czarnych ziem w łaściw ych — u p raw n ych.

W artość użytkow a czarny ch ziem w ah a się w szerokich g ran icach w zależności od m iąższości poziom u próchnioznego, jakości i ilości p ró ch ­ nicy, fizycznych i chem icznych w łaściw ości skały m acierzystej, stosu n­ ków w odnych itp.

C zarne ziem ie w ykształcone z glin m arg listy c h są zazw yczaj glebam i w ysokoprodukcyjnym i. Rolniczo najsłabsze są czarne ziem ie w ytw o rzon e z piasków .

B. CZARNE ZIEMIE ZDEGRADOWANE — UPRAWNE

Degraded black earths. Terres noires dégradés. Degradierte dunkle humose Böden. Деградиро­ ванные темноцветные почвы.

C zarne ziem ie zdegradow ane różnią się od czarnych ziem w łaściw ych jaśniejszym , szarym odcieniem górnej części poziom u próchnicznego, m niejszą zaw artością p róch nicy i m n iejszy m stopniem nasycenia zasada­ m i. Pow yższe zm iany m ogą zachodzić pod w pływ em roślinności leśnej potęgującej ługow anie i zakw aszanie gleb, ja k rów nież pod w pływ em jed n o stro n n ej u p raw y ro ln ej oraz zbyt silnego obniżenia poziom u wody glebow o -grun to w ej itp.

Często sp o ty k an y profil czarnej ziem i zdegradow anej c h a ra k te ry z u je poniższy opis:

A i — poziom próchniczny często zróżnicowany na dwie warstwy: górną —

jaśniejszą i dolną — zachowującą zw ykle czarne zabarwienie.

A/B — poziom przejściow y o szarobrunatnym zabarwieniu, zaw ierający drob­

ne konkrecje żelaziste i niekiedy drobne konkrecje w apienne.

Be* — poziom ilu w ialn o-w ęglan ow y, w ykazujący często plam y rdzawobrunat- ne, pochodzące .od zw iązków żelaza. Również często w ystępują konkre­ cje w apienne.

G leby brunatne 23

W zagospodarow anych rolniczo czarnych ziem iach zdegradow anych działalność człow ieka zm ienia w y raźn ie c h a ra k te r n a tu ra ln e g o procesu glebotw órczego, wobec czego gleby te zalicza się do ty p u czarnych ziem zdegradow anych — u praw n ych .

P rod u k cy jn o ść rolnicza czarnych ziem zdegradow anych je s t zw ykle n ie ta k w ysoka, ja k u w yjściow ych czarn y ch ziem w łaściw ych, z n a jd u ją ­ cych się w k o rzy stn y ch w a ru n k a ch wodnych.

V. GLEBY BRUNATNE — UPRAW NE

Brown soils. Sols bruns. Braunerden. Бурозёмные почвы.

W ty p ie gleb b ru n a tn y c h — u p raw n y c h w yróżnia się trz y podtypy: A. G leby b ru n a tn e w łaściw e — upraw n e.

B. G leby b ru n a tn e zdegradow ane — upraw ne. C. G leby b ru n a tn e k w aśn e — upraw ne.

A. GLEBY BRUNATNE WŁAŚCIWE — UPRAWNE

Typical brown soils. Sols bruns typiques. Typische Braunerden. Типичные бурозёмные почвы.

G leby b ru n a tn e k s z ta łtu ją się z różnych, najczęściej zasobnych w w ę­ g lan w apnia, skał m acierzy sty ch pod w pływ em lasów liściastych lub m ie ­ szanych. O ddziaływ anie biocenozy ty ch lasów przyczynia się do specy­ ficznego rozkładu m in erałó w glebow ych i jednocześnie do inten sy w n ego biologicznego obiegu p ro d u k tó w tego rozkładu.

W trak cie rozkładu m in erałó w uw olnione zostają m iędzy inny m i zw iązki żelaza, k tó re pow lekając cienką w arste w k ą cząstki glebowe, n a ­ d a ją glebom b ru n a tn y m c h a ra k te ry sty c z n e rd z a w o b ru n a tn e zabarw ienie. D ynam icznie zrów now ażone k rążen ie składników m in e raln y c h po­ w oduje, m iędzy innym i, w zględnie trw a łe utrzy m an ie się odczynu zbli­ żonego do obojętnego w całym p ro filu gleb b ru n atn y c h . W ty ch w a ru n ­ kach nie u legają przem ieszczeniu zw iązki żelaza i n ie n a stę p u je zróżni­ cow anie p ro filu glebow ego n a poziom y w ym yw ania i w m yw ania.

Zm iana form acji roślinnej przez w ycięcie lasu i w prow adzenie u p ra ­ w y rolnej pow oduje p rzerw an ie w glebach b ru n a tn y c h n a tu ra ln e g o k r ą ­ żenia składników odżywczych. K rążen ie tych składników trw a w p ra w ­ dzie nadal, lecz nie je st zb y t silnie zw iązane z ich pob ieran iem z g łęb ­ szych w a rstw i przenoszeniem w postaci opadu roślinnego na pow ierzch­ nię gleby, gdzie n a stę p u je jego szybka m ineralizacja. W u p raw ian y ch glebach b ru n a tn y c h obieg su b sta n c ji odżywczych uzależniony je s t od stosow anych zabiegów agrotechnicznych.

24 Charakterystyka typów i podtypów gleb

Z m iany procesu glebotw órczego spow odow ane u p raw ą p ozw alają na zaliczenie om aw ianych gleb o rny ch do ty p u gleb b ru n a tn y c h w łaści­ w ych — u praw n ych.

Często sp o ty k an y pro fil gleby b ru n a tn e j w łaściw ej — u p raw n ej opi­ sany je s t poniżej:

A i — poziom próchniczny o barw ie zwyküe szarobrunatnej i m iąższości prze­ kraczającej niekiedy 30 cm, zaw iera często około 2°/o próchnicy i w ykazuje zazwyczaj odczyn obojętny lub słabo alkaliczny,

(B) — poziom brunatnienia o zabarwieniu brunatnym w ykazujący odczyn obo­ jętny lub słabo alkaliczny, a często zaw ierający w ęglan w aynia,

С — skała m acierzysta mało zm ieniona przez proces glebotwórczy. Przejścia pomiędzy poszczególnym i poziomami są zw yk le stopniowe.

P ro d u k cy jn o ść rolnicza gleb b ru n a tn y c h w łaściw ych — u p raw n y ch ze w zględu n a w iększą ich zasobność w sk ład n ik i odżywcze oraz lepsze w łaściw ości fizyczne je s t na ogół w yższa niż odpow iednich gleb b ieli- cow ych — u p raw n y ch , u trz y m y w a n y ch w tej sam ej k u ltu rz e.

B. GLEBY BRUNATNE WYŁUGOWANE — UPRAWNE

Leacheed brown soils. Sols bruns lessivés. Ausgelaugte Braunerden. Выщелоченные бурозём- кые почвы.

G leby b ru n a tn e zdegradow ane różnią się od gleb b ru n a tn y c h w łaści­ w ych często m niejszą zaw artością p róchnicy w poziom ie A lf w sk u tek czego poziom ten uzy sk u je jaśniejsze, szare zabarw ienie. Je d n o ­ cześnie w zrost zakw aszenia gleby pow oduje częściowe, początkow o n ie ­ znaczne u ru ch am ian ie zw iązków żelaza i przem ieszczanie ich pod

w pływ em w ody p rzesiąk ającej w głąb profilu. Z m iany te p o w stają w sk u ­ te k zakłócenia biologicznego k rążen ia su b stan cji m in e raln y c h w w y n ik u np. n iek o rzy stn y ch zm ian skład u gatunkow ego drzew ostanu, g rab ien ia ściółki itp. W glebach b ru n a tn y c h w y ługow anych b ra k w y raźn y ch po­ ziom ów m orfologicznych w ym y w ania oraz w m y w an ia nie pozw ala za­ liczyć om aw ianych gleb do ty p u bielicowego, m im o że stanow ią one w y ­ raź n e p rzejście do tego ty p u . P rzew ag a cech c h a ra k te ry sty c z n y c h dla gleb b ru n a tn y c h stanow i podstaw ę dla w y o d ręb n ien ia om aw ianych gleb w osobny p o dtyp — gleb b ru n a tn y c h w yługow anych. Z n ajd u jące się pod u p raw ą ro lną w yłu g ow ane gleby b ru n a tn e nazy w am y glebam i b r u n a t­ n ym i w yługow anym i — u p raw ny m i.

Często sp o ty k an y p rofil gleby b ru n a tn e j w yługow anej — u p raw n e j przed staw ia poniższy opis:

— poziom próchniczny o barw ie szarej i m iąższości do ok. 30 cm.

A2(B) — poziom przejściow y o barw ie brunatnej z zaciekam i próchnicznym i

i nikłym i plam am i jaśniejszym i.

Gleby bielicow e 25

P ro du k cy jn o ść gleb b ru n a tn y c h w yługow anych — u p raw n y ch z n a j­ d u jący ch się w dobrej k u ltu rz e je s t zw ykle n iew iele niższa od p ro d u k ­ cyjności gleb b ru n a tn y c h w łaściw ych — upraw n ych .

C. GLEBY BRUNATNE KWAŚNE — UPRAWNE

Acid brown soils. Sols bruns acides. Saure Braunerden. Кислые бурозёмные почвы.

G leby b ru n a tn e k w aśn e tw orzą się z ubogich w zasady (kw aśnych) skał m acierzystych p rzew ażnie glin iastych i ilastych, w k tó ry c h p rz e ­ m ieszczanie zw iązków żelaza je s t w dużej m ierze u tru dn ion e. W n iek tó ­ ry ch w a ru n k a ch ekologicznych m ogą się tw orzyć rów nież z piasków .

G leby b ru n a tn e kw aśn e posiadają cechy m orfologiczne bardzo zbli­ żone do m orfologii gleb b ru n a tn y c h w łaściw ych, różnią się je d n a k od ty ch ostatn ich w łaściw ościam i chem icznym i, a w szczególności 9ilnym stopniem zakw aszenia w całym p ro filu glebow ym .

P ro d u kcy jn ość ty ch gleb bez przepro w adzenia uprzednich m elio racji je s t na ogół niew ysoka. Pow yższa c h a ra k te ry s ty k a ty p u gleb b ru n a tn y c h k w aśn y ch odnosi się zarów no do gleb te re n ó w górzystych i kotlin śród - górskich, ja k i do g leb tere n ó w rów ninnych.

VI. GLEBY BIELICO W E — UPRAW N E

Podsolic soils. Sols podzoliques. Podsolierte Böden. Подзолистые почвы.

W ty p ie gleb bielicow ych u p raw n y ch w yróżnia się n astęp u jące p o d - typy:

A. G leby bielicow e w łaściw e — u p raw n e. B. G leby bielicow e oglejone — u p raw n e .

A. GLEBY BIELICOWE WŁASdlWE — UPRAWNE

Typical podsolic soils. Sols podzoliques typiques. T ypische podsolierte Böden. Типичные под­ золистые почвы.

G leby bielicow e po w stają z różn y ch skał m acierzy stych pod w pły w em roślinności leśnej, głów nie lasów iglastych. W sk utek rozłożenia p ierw o t­ nych m in erałó w glebow ych i ługo w an ia p ro d u k tó w tego ro zk ład u z gó r­ nych w a rstw do niższych gleba ulega zakw aszeniu oraz u zy sk uje cha­ ra k te ry sty c z n e cechy m orfologiczne.

T ypow a gleba bielieow a (leśna) posiada pod w a rstw ą ściółki A 0 słabo w ykształcony szary poziom próchniczny A lf o m iąższości n ie p rze k ra cz a ­ jącej k ilk u cen ty m etró w i niedużej zaw arto ści próchnicy (p rzew ażnie poniżej 1%). W arstw a próchniczna przechodzi zaciekam i w zalegający poniżej b iaław y poziom w ym yw ania A 2, o m iąższości od k ilk u do k ilk u ­

26 Charakterystyka typów i podtypów gleb

dziesięciu cen ty m etró w . Jeszcze niżej tw orzy się z reg u ły b ru n a tn o rd z a - w y poziom B, w k tó ry m grom adzą się przem ieszczane z w a rstw górnych składniki (głów nie żelazo, glin, m angan, zw iązki próchniczne i inne).

Poziom В posiada zazw yczaj m iąższość od k ilku do kilkudziesięciu centym etró w . Pod ty m poziom em w y stę p u je m ało zm ieniona przez p ro ­ ces glebotw órczy skała m acierzy sta — C.

Zaznaczyć należy, że opisany ty p o w y p ro fil gleby bielicow ej spoty­ k a n y je s t dość rzadko. Z arów no m iąższość, ja k i stopień w ykształcenia się poszczególnych poziom ów g enetycznych w ah a się w szerokich g ra n i­ cach, w zależności od ro d zaju roślinności, m ineralnego, m echanicznego i chem icznego skład u sk a ły m acierzy stej, stosunków w odnych itp. W zw iązku z ty m n a p o dstaw ie stopnia rozw oju procesu glebotw órczego w yróżnia się n a stę p u ją c e gleby bielicow e2:

1) gleby słabo zbielicow ane, 2) gleby średnio zbielicow ane, 3) gleby silnie zbielicow ane.

Poniższe zestaw ienie p rzed staw ia n ajw ażn iejsze cechy pozw alające na odróżnienie poszczególnych sto pn i zbielicow ania leśnych gleb bielicow ych:

słabe średnie siln e

A 0 — bardzo nieznaczny A 0 — bardzo nieznaczny A 0 — wyraźnie uformo­

wany

A ± — dobrze rozw inięty A x — dobrze rozw inięty A x — słabo zaznaczony

A 2 i В — bardzo słabo A 2 i В — wykształcone, A2 i B — wyraźnie w y ­

w ykształcone lecz o małej kształcone

m iąższości

Odczyn słabo kwaśny Odczyn kwaśny Odczyn siln ie kwaśny

G leby słabo zbielicow ane nie zawsze posiadają w y raźn ie widoczne m orfologiczne cechy zbielicow ania. W ty ch p rzy p ad k ach bardzo pom ocne je s t stw ierd zenie stopnia zakw aszenia poszczególnych poziom ów glebo­ w ych. G leby bielicow e po siad ają z reg u ły odczyn n ajb ard ziej k w a śn y w poziom ach pow ierzchniow ych. W w a rstw ac h głębszych odczyn zbliża się coraz bardziej do obojętnego, a n a w e t alkalicznego, jeżeli zw iązki za­ sadow e nie zostały w y m y te zb y t głęboko.

Przez w ycięcie lasu i oddanie gleb bielicow ych pod u p raw ę ro ln ą za­ ham o w any zo staje proces bielicow ania. W glebach u p raw n y c h pro fil gleb bielicow ych zo staje zm ieniony przez zabiegi agrotechniczne, k tó re pow odują zazw yczaj zniekształcenie poziom u A± i Ao, podczas gdy poziom В pozostaje m niej przeobrażony.

2 Gleby bielicow e, w których nie można m orfologicznie wyróżnić poziomu A \ t nazyw ane są w literaturze — bielicam i.

G leby bielicow e 27

C hem iczne w łaściw ości poszczególnych poziom ów p ro filu glebow ego zm ienione zostają rów nież w ty m kierunibu, że racjo n aln ie u p raw ian e w ierzchnie w a rstw y ty ch gleb często w y k azu ją w zbogacenie w su b stan cje próchniczne oraz u zysku ją odczyn m niej k w aśn y od odczynu poziom ów głębszych. P rz y zastosow aniu racjo n aln y ch płodozm ianów oraz w łaściw ej u p raw y i naw ożenia (obornik, naw ozy zielone, kom posty, w apno w anie itd.) d ziałan ie om aw ianego sztucznego procesu glebotw órczego zm ienia profil glebow y dając g leby o w iększej m iąższości w a rstw y próchniczne j i coraz słabiej zaznaczającym się poziom ie eluw ialnym . W glebach ty ch zachodzi więc stopniow e odbiedicowywanie.

U w zględniając pow yższe zm iany, zachodzące w rolniczo zagospodaro­ w any ch glebach bielioow ych, zaliczam y te gleby do ty p u gleb bielicow ych u praw n ych . T ypow y p ro fil gleb bielicow ych u p raw n y ch p rzed staw ia po­ niższy opis:

A i — poziom próchniczny szary o m iąższości uwarunkowanej głębokością oirki.

Zawartość próchnicy na ogół niska, nie przekraczająca 2%,

A2 — poziom w ym yw ania (eluwialny) o barw ie jasnoszarej i o m iąższości do­ chodzącej do kilkunastu centym etrów,

В — poziom w ym yw ania (iluwialny) o barw ie brunatnordzawej, często z k on- krecjam i żelazistym i,

С — skała m acierzysta, mało zm ieniona przez proces glebotwórczy.

P ro d u k cy jn o ść rolnicza gleb bielicow ych — u p raw n y c h je s t różna i zależy od jakości sk ały m acierzy stej, od stopnia zbielicow ania gleby, od stosunków w odnych, od stan u k u ltu ry itd.

B. GLEBY BIELICOWE OGLEJONE — UPRAWNE

G ley-podsolic soils. Sols podzoliques à gley. G ley-podsolierte Böden Подзолистые оглеенные почвы.

G leby bielicow e oglejone p ow stają z różnych skał m acierzystych pod w pływ em rośliności leśnej i płytko zalegających w ód gleb ow o-g run to- w ych.

O bok procesów bielicow ania zachodzą w om aw ianych glebach rów nież procesy oglejenia.

P rzesycen ie w odą głębiej zalegających w a rstw glebow ych w y w o łu je w nich w a ru n k i beztlenow e, co z kolei w yw ołuje procesy redu k cji, k tó ­ ry m podlegają różne su b stan cje glebow e. Procesom re d u k c ji uleg ają m. in. rów nież zw iązki żelaza, k tó re przechodząc w m niej u tlen io n e związki żelazaw e n a d a ją poziom om oglejonym c h a ra k te ry sty c z n e szaro- niebieskie lub zielonkaw e zabarw ienie.

W zależności od stopnia rozw oju procesu glejow ego w yróżnia się w glebach bielicow ych oglejonych:

28 Charakterystyka rodzajów i gatunków gleb

2) gleby bielicow e średn io oglej one, 3) gleby bielicow e silnie oglejone.

G leby słabo oglejone posiadają nieliczne zielonkaw oszare p lam k i i na­ cieki oglejenia w y stę p u ją c e n a tle poziom ów genetycznych. W gleb ach średn io oglejonych plam y te i nacieki łączą się zajm u jąc około 50% po ­ w ierzch n i w tej części p ro filu glebow ego, która, podlega procesom re d u k ­ cyjnym . W glebach silnie oglejonych procesy red u k c y jn e w y tw a rz a ją ju ż m niej w ięcej jed n o lity poziom oglejenia zab arw iony zw ykle in te n ­ syw nie na k olor zielonkaw oniebie9ki. Jeżeli procesy re d u k c y jn e p rzeb ie­ g ają w w a rstw ac h ubogich w zw iązki żelaza, w ów czas m im o silnego- oglejenia zabarw ienie to nie w y stąp i lub będzie bardzo m ało inten sy w ne.

G leby bielicow e oglejone w y stęp u ją zw y kle w obniżeniach tere n u . P odniesienie się poziom u w ód glebow o-gruntow ych może spowodować, w nich procesy zabagnienia.

Miąższość, sta n nasy cenia zasadam i, odczyn itp. poszczególnych pozio­ m ów gleb bielicow ych oglejonych zależą m. in. w dużej m ierze od stop­ nia zbielicow ania i jakości w ody p o d siąkającej. U sunięcie lasu oraz u p ra ­ w a rolna pow odują w glebach bielicow ych oglejonych zm iany procesu, glebotw órczego i dliaitego też rolnicizo zagos|podarowiane gleby tego po dty - pu zalicza się do gleb bielicow ych oglejonych — upraw n ych .

Typow y p ro fil gleby bielicow ej oglęjonej — u p raw n ej przedstaw ia, się następująco:

A i — poziom próchniczny o zabarwieniu zw ykle ciemnoszarym, A2 — poziom w ym yw ania (eluw ialny) o barw ie jasnej, biaław ej,

В — poziom w m yw ania (iluwialny) o barw ie rdzawobrunatnej, zaw iera ją cy bardzo często konkrecje żelaziste różnej w ielkości,

G — poziom oglejenia o barw ie zielonkaw oniebieskaw ej,

CG — oglejona skała m acierzysta w zasięgu w ody glebow o-gruntow ej. P ro d u k cy jn o ść rolnicza gleb bielicow ych oglejonych — upraw n ych, nie je st zw ykle zb yt w ysoka. G leby te p rzew ażn ie w ym ag ają u reg u lo w a­ n ia stosunków w odnych.

VII. G LEBY BA GIENN E (BŁOTNE)

Hydromorphic soils. Sols hydromorphes. Hydromorphe Böden (Nassböden). Болот­ ные почвы.

W ty p ie gleb bag ien nych (błotnych) w yróżnia się n a stę p u jąc e podtypy:: A. G leby glejow e (zabagniane).

B. G leby torfow e. C. G leby m urszow e.

Gleby bagienne 29

A. GLEBY GLEJOWE (ZABAGNIANE) Gdey soils. Sols à gley. Gleyböden. Глеевые почвы.

G leby zabagn iane p o w stają w niższych, podm okłych p a rtia c h tere n u , (np. w dolinach rzecznych, zagłębieniach teren o w y ch itp.), w k tó ry c h n a d m ie rn e uw ilgotnienie w a ru n k u je rozw ój procesów anaerobow ych i po­ w staw an ie oglejenia obejm ującego rów n ież pow ierzchniow e poziom y u tw orów glebow ych. G leby zabag nian e stanow ią u tw o ry z n a jd u jąc e się w początkow ym stadiu m procesu bagiennego. W m iarę rozw oju p rocesu bagiennego i pojaw iania się zbiorow isk h y drofilnej roślinności to rfo ­ tw órczej n a stę p u je p rzeo b rażen ie gleb zabagnianych w gleby m urszow e lu b torfow e.

B. GLEBY TORFOWE

Peat soils. Sols tourbeux. Moorböden. Торфяные почвы.

G leby to rfo w e tw o rzą się pod w p ły w em hyd ro filn ej roślinności w w a­ ru n k a c h nad m iern eg o uw ilgotnienia. G lebą torfow ą nazyw a się w ierzch­ nią w a rstw ę u tw o ru organogenicznego (do głębokości w ystępow ania ży­ w ych korzeni roślin), w k tó re j zachodzi zarów no grom adzenie szczątków ro ślinn y ch, ja k i ich p rze tw a rza n ie n a to rf i bezpostaciow e zw iązki p róch - niczne. T en biologicznie czynny poziom o często bardzo m ałej m iąższości podlega okresow ej aeracji.

W a rstw y to rfu zalegające poniżej tego poziom u i zn ajd u jące się n ie­ p rz e rw a n ie w w a ru n k a ch beztlenow ych, w sk u te k stałego zatopienia w o­ dam i gru nto w y m i, nie są glebą, ale organogeniiczną skałą, w k tó re j nie zachodzą procesy glebotw órcze, lecz skałotw órczy proces zw ęglania. O d­ w odnienie gleb to rfo w ych p ow oduje p rzerw an ie procesów tiorfiotwóriczych, zm ianę roślinności i pogłębienie gleby. W ty ah w a ru n k a c h zaiczynają przew ażać procesy darniow e.

W p odtypie gleb torfow y ch w yróżnia się n astęp u jące rodzaje: 1) gleby to rfo w e w y tw o rzon e z to rfó w torfow isk niskich, 2) gleby torfow e w y tw o rzo n e z torfów torfow isk przejściow ych, 3) gleby to rfo w e w ytw o rzo n e z to rfó w torfow isk w ysokich.

G leby torfow e w ytw orzone z torfióiw to rfow isk niskich tw o rzą się pod w pływ em specyficznej, eu tro ficzn ej roślinności h y d ro filn ej, w w a ru n k a ch n adm iern eg o u w ilg o tnienia ru cho m ym i w odam i w głębnym i i częściowo pow ierzchniow ym i w odam i przepływ ow ym i, zaw ierającym i p ew ne ilości składników odżyw czych i zaw iesin m in eralnych. W p rzy rod zie w y stę p u je k ilka rodzajów torfow isk niskich, różniących się składem roślinności. G leby w y tw orzon e z to rfó w torfo w isk n isk ich p osiad ają przew ażn ie od­ czy n zbliżony do obojętnego. Po zm eliorow aniu m ogą posiadać dość w y ­ soką pro d u k ty w n o ść szczególnie pod u ż y tk a m i łąkow ym i, p rzy czym

30 Charakterystyka rodzajów i gatunków gleb

w ydajność ich zależy m iędzy innym i od ilości i jakości nam ułów oraz od stopnia rozłożenia m asy torfow ej.

G leby torfow e w y tw o rzo n e z to rfó w to rfo w isk przejściow ych k sz ta ł­ tu ją się pod w pływ em specyficznej roślinności h y dro filn ej w w aru n k ach n adm iern ego uw ilgotn ien ia w odam i o bardzo m ałym stopniu ruchliw ości i nieznacznej zaw artości sk ład nik ó w odżywczych.

W przy ro d zie w y stę p u je k ilk a rodzajów torfow isk przejściow ych, różniących się składem roślinności. W w a ru n k a ch n a tu ra ln y c h torfow iska przejściow e bardzo łatw o p rzek ształcają się w torfow iska w ysokie. Ze w zględu na m ałą zaw arto ść su b stan cji odżyw czych gleby to rfo w isk przejściow ych p osiadają m ałą w artość użytkow o-rolniczą.

G leby torfow e w y tw o rzo n e z torfów torfow isk w ysokich k s z ta łtu ją się pod w pły w em specyficznej skąpożyw nej (oligotroficznej) roślinności h y d rofiln ej w w a ru n k a ch nadm iernego u w ilgotnienia sk ra jn ie ubogim i w odam i, pochodzącym i głów nie z opadów. O dczyn ty ch gleb je st b ardzo kw aśny. Ze w zględu n a n isk ą zaw artość su b sta n c ji odżywczych gleby te z rolniczego p u n k tu w idzenia stanow ią n ieu ży tk i i ty lk o w yjątk o w o słu ­ żyć m ogą ja k o liche pastw iska.

Ich znaczenie przy ro d nicze polega głów nie n a dużej zdolności m ag a ­ zynow ania w ody (reten cy jn ej).

C. GLEBY MURSZOWE

„Mursh” soils. Sols „m ourches”. „Murschböden”. М урш евы е почвы .

Są to gleby bagienne (błotne) w ytw orzone w w a ru n k a ch okresow ego n a d m ia ru wody, k tó ry pow oduje k o lejn e procesy torfienia i po w staw a­ nia próchnicy. S tąd też gleby m urszow e z a w iera ją obok storfiałej sub ­ sta n c ji organicznej w iększą ilość próchnicy w łaściw ej. Odczyn gleb m u r- szow ych w ah a się w szerokich granicach od silnie kw aśnego do alk alicz­ nego. G leby m u rszow e p o w stają najczęściej na podm okłych u tw o rach piaszczystych (piaskach luźnych lub słabo gliniastych),, z p ły tk ich p rz e su ­ szonych torfów , jak rów nież z przesuszonych średnio głębokich i głębo­ kich torfów , najczęściej w w y n ik u ich degradacji. Geneza gleb m urszo - w ych n ie została dotychczas n ależycie w yjaśniona.

Typow y p ro fil gleby m urszow ej w ytw orzonej na utw o rach m in e ra l­ n y ch p rzedstaw ia poniższy opis:

A t — poziom m urszowy o m iąższości dochodzącej niejednokrotnie do 60—80

cm i ciem noszarym zabarwieniu, ostro odcina się od niżej zalegającego poziomu. Z w ykle w poziom ie m urszow ym stw ierdza się obecność bia­

łych ziam piasku.