Witold Bayer
Samorząd adwokacki w dobie walki z
okupacji hitlerowskiej : przyczynki
do dziejów adwokatury polskiej w
okresie 1939—1945 — ciąg dalszy
Palestra 14/5(149), 3-9
1970
WITOLD BAYER
Samorzqd adwokacki w dobie walki
z okupacjq hitlerowskq
(Przyczynki do dziejów adwokatury polskiej w okresie 1 9 3 9 —1 945 — ciqg dalszy1)
R o z d z i a ł I V
IZ B A A D W O K A C K A W L U B L IN IE
W dniu 17 września 1939 r. wojska niemieckie zajęły Lublin. Roz poczęła się okupacja hitlerowska.
A . D z i a ł a l n o ś ć j a w n a
1. O kręgow a R ada A d w o k a ck a
podjęła działalność, przerwaną w toku działań wojennych, w składzie sprzed 1 września 1939 r .2:
Prezydium: dziekan Stanisław Kalinowski wicedziekani Stefan Grymiński
Otmar Poźniak sekretarze Lucjan Miketta
Roman Leśnikowski skarbnik Wacław Bartkowicz
Biuro Rady mieściło się początkowo w dawnym lokalu p r z y ul. Kra
kowskie Przedmieście 56. Po zajęciu lokalu przez władze niemieckie, adwokaci W. Bartkowicz i S. Szwentner uratowali część urządzeń biuro wych i akt, które zostały złożone w jednym z pokojów w gmachu Sądu Okręgowego w Lublinie przy ul. Krakowskie Przedmieście nr 76.
W dniu 9 listopada 1939 r. Okręgowa Rada Adwokacka została roz wiązana. Urząd Gubernatora Okręgu Lubelskiego zniósł organy polskiego samorządu adwokackiego.
1 Jest to ciąg dalszy opracowania ogłoszonego w zeszycie nr 11 (131) „Palestry” z listo pada 1968 r. (Str. 35—57).
2 Kalendarz—Informator sądowy na 1939 rok (opr. Jerzy K i r k i c z e n k o , Marian K r a c z k i e w i c z i Kazimierz R u d z i s z), str. 301.
4 W i t o l d B a y e r N r 5 (149)
W tym samym dniu 9 listopada 1939 r. gestapo rozpoczęło aresztowa nia adwokatów jako zakładników.
2. N adzór n iem ieck i
nad adwokaturą polską pełnił dr Zieppel z ramienia Wydziału Sprawie dliwości (Abteilung Justiz).
3. K o m isa ry czn e w ła d ze Izby A d w o k a ck iej
Wydział Sprawiedliwości (Abteilung Justiz) jesienią 1940 r. wyzna czył komisaryczne władze Izby w następującym składzie adwokatów: Komisaryczny kierownik i zarządca
(Kommisarischer Leiter und Verwalter) — Stanisław Kalinowski Rada Przyboczna (Beirat) — Wacław Bartkowicz
Stefan Grymiński Lucjan Miketta Otmar Poźniak Sąd Dyscyplinarny (powołany na przełomie 1940/41):
Prezes — Stefan Lisowski
Członkowie — Stefan Kobusiewicz
Franciszek Niżyński Pierwrszy rzecznik dyscyplinarny — Stefan Szw.entner
Komisja zapomogowa: — Wacław Bartkowicz
Walenty Lipiec Komisja egzaminacyjna (powołana w 1943 r.):
Przewodniczący — Stanisław Kalinowski
Członkowie — Wacław Bartkowicz
Tytus Bortnowski-Dasz- kiewicz Zdzisław Gołębiowski Stefan Lisów,ski Stefan Szwentner 4. L ista ad w o k a tó w
Izba Lubelska objęła obszar: Sądu Okręgowego w Lublinie (miasto Lublin i powiaty: Lublin, Chełm, Janów Lubelski, Krasnystaw, Kraśnik, Lubartów, Opole Lubelskie, Parczew, Puławy, Turobin i Włodawa), Sądu Okręgowego w Zamościu (Biłgoraj, Hrubieszów, Szczebrzeszyn, Tarnogród, Tomaszów Lubelski, Tyszowce, Zamość) oraz Wydziału Za miejscowego Sądu Okręgowego w Siedlcach (Biała Podlaska, Łuków, Piszczac, Radzyń Podlaski).
Według stanu na dzień 1 września 1939 r., na opisanym wyżej terenie praktykę adwokacką wykonywało ok. 150 osób.
W okresie okupacji ruch migracyjny był znaczny. Uchodźcy z innych terenów szukali schronienia i pracy w okręgu Izby lubelskiej. Kilkunastu adwokatów przeniosło swe siedziby do Warszawy.
N r 5 (149) S a m o r zą d a d w o k a ck i w czasie ok u p a cji hitle ro w sk iej 5
Z listy adwokatów zostali skreśleni wszyscy adwokaci pochodzenia żydowskiego (ok. 40 nazwisk).
*
Władze niemieckie wprowadziły przymus pracy dla ludności polskiej. W związku z tym Wydział Sprawiedliwości — w porozumieniu z Arbeits- amtem — zarządził sprawdzenie stanu zatrudnienia adwokatów polskich.. Miernikiem oceny były: wyposażenie kancelarii, personel sekretariatu
i krąg klienteli.
Dzięki pomysłowości, energii i staraniom S. Kalinowskiego polskie przedsiębiorstwa wydawały fikcyjne zaświadczenia o zatrudnieniu adwo katów w charakterze radców prawnych. Fikcyjne dokumenty potwier dzały pracę kobiet i mężczyzn w sekretariatach adwokackich. Poza tym fikcyjne 'wpisy do terminarzy adwokackich zwiększały sztucznie zakres zajęć zawodowych.
5. D ziałaln ość k om isaryczn ych w ła d z Izby
Stanisław Kalinowski i jego koledzy z Rady Przybocznej pełnili zlecone obowiązki zarządzania Izbą Adwokacką z godnością i w sposób który jednał im szacunek i uznanie w społeczności adwokackiej.
W 1941 r. szef Wydziału Sprawiedliwości dr Zieppel wezwał adw. Stanisława Kalinowskiego, aby w ciągu 24 godzin przedstawił mu listę adwokatów „zasługujących” na wysiedlenie z Lublina. W wyznaczonym terminie adw. Kalinowski zgłosił się do Urzędu Gubernatora i wręczył drowi Ziepplowi żądaną listę zawierającą tylko jedno nazwisko:
Stanisław Kalinowski
Niezwykle odważna postawa kierownika Izby S. Kalinowskiego spra wiła, że Wydział Sprawiedliwości zaniechał wysiedlenia adwokatów.
*
Sąd Dyscyplinarny rozpoznał w toku swej kilkuletniej kadencji tylko dwie sprawy.
*
Komisja Zapomogowa w granicach swego budżetu niosła pomoc ko legom najbardziej potrzebującym.
*
W listopadzie 1939 r. Wydział Sprawiedliwości zamknął listę apli kantów adwokackich i nie wyraził zgody na prowadzenie zajęć semi naryjnych dla aplikantów.
W 1943 r. władze niemieckie zezwoliły na egzamin adwokacki dla aplikantów adwokackich wpisanych na listę przed dniem 1 września 1939 r. Odbyły się w związku z tym dwie sesje egzaminacyjne:
pierwsza — 9 i 10 lipca 1943 r., druga — 30 i 31 lipca 1943 r.
6 W i t o l d B a y e r N r 5 (149)
Sąd Apelacyjny w Lublinie delegował do komisji egzaminacyjnej wiceprezesa Jana Prokopowicza i sędziego Seweryna Wirkowieckiego.
Z wynikiem pomyślnym złożyło wtedy egzamin 10 aplikantów.
B . D z i a ł a l n o ś ć k o n s p i r a c y j n a
W 1940 roku powstały dwa konspiracyjnie działające zespoły adwo katów.
Pierwszy zespół, zwany „Komitetem”, kierował tajnie ruchem oporu adwokatury lubelskiej przeciwko hitlerowskim okupantom. Pod prze wodnictwem Stanisława Kalinowskiego zbierali się uczestnicy prac Ko mitetu, a m. in. adwokaci Stefan Grymiński i Lucjan Miketta, aby po dejmować decyzje dotyczące postawy polskiej adwokatury oraz wyrażać opinie w zakresie spraw powierzonych komisarycznym władzom Izby.
Drugi zespół, kierowany również przez Stanisława Kalinowskiego przy współudziale adwokatów Tytusa Bortnowskiego-Daszkiewicza i Otmara Poźniaka, rozważał zagadnienia ustawodawcze i naukowo-praw- nicze, związane w szczególności z zawodem adwokata.
*
Godne podkreślenia było konspiracyjne współdziałanie obrońców i sędziów polskich w sprawach karnych w celu ochrony Polaków przed osadzeniem ich w więzieniach administrowanych przez Niemców.
*
Na szeroką skalę urządzane były poufne zbiórki pieniędzy przezna czonych na pomoc dla kolegów aresztowanych, wywiezionych do obo zów lub przebywających w niewoli.
*
Adwokaci polscy okręgu lubelskiego brali udział w działaniach zbroj nych i w walce cywilnej z przemocą niemiecką.
♦
W dniu 22 lipca 1944 r. Lublin został wyzwolony.
Odzyskanie niepodległości zakończyło działalność konspiracyjną.
C. T e r r o r h i t l e r o w s k i
( a re s z to w a n ia , b r a n k i , o b o zy , e g z e k u c je )
9 listopada 1939 roku i w dniach następnych policja niemiecka aresz towała w Lublinie kilkaset osób spośród inteligencji pracującej i osa dziła na Zamku jako zakładników. Między in. zostali zatrzymani adwo kaci: Stefan Ciświcki, Wacław Bartkowicz, Czesław Borer, Stanisław Estreich, Stefan Grymiński, Stanisław Kalinowski, Edward Lipski, Ste fan Lisowski, Lucjan Miketta, Jan Puchniarski, Stanisław Radzki, Wła dysław Rutkowski, Władysław Tarkowski.
N r 5 (149) Sam or ząd a d w o k a ck i w czasie oku p a cji h itl e ro w sk iej 7
W dniu 23 grudnia 1939 r. zostali wyprowadzeni z Zamku w grupie 10 zakładników i rozstrzelani na starym cmentarzu żydowskim w Lubli nie adwokaci:
Edward Lipski i Władysław Rutkowski
Terror okupanta sięgał po nowe ofiary z szeregów polskiej adwoka tury. Lista aresztowanych, wtrąconych do więzień, wywiezionych do obo zów zagłady i zamordowanych powiększała się wciąż o nowe nazwiska.
♦
Wykluczenie z Izby Adwokackiej w Lublinie adwokatów Żydów nastąpiło w drodze faktów dokonanych przez władze okupacyjne, tj. na skutek umieszczenia ludności żydowskiej w miejscach odosobnienia, a mianowicie w obozie pracy przy ul. Lipowej w Lublinie na dawnym placu powystawowym oraz w gettach, urządzonych w miastach i mias teczkach okręgu lubelskiego.
Adwokaci Polacy udzielali wydatnej pomocy kolegom Żydom bądź przez działania spontaniczne, bądź też w sposób zorganizowany. Z obozu przy ul. Lipowej Żydzi byli przeprowadzani codziennie do zakładów pracy. Mimo czujnej ochrony policyjnej, w czasie przemarszu kolumn roboczych zaopatrywano adwokatów Żydów w żywność i pieniądze.
Po zniesieniu obozu przy ul. Lipowej Niemcy utworzyli getto na Sta rym Mieście, a później na Majdanku Tatarskim. W roku 1942 getto w Lublinie uległo likwidacji. Ludność żydowską przewieziono do obozów
zagłady w Majdanku i Sobiborze.
Adwokaci lubelscy z narażenieim życia nieśli pomoc kolegom. Przez robotników specjalistów zatrudnionych w obozach dostarczali żywność, pieniądze, fałszywe dokumenty osobiste oraz wiadomości o planowanych ucieczkach. Niektórzy adwokaci żydowscy znaleźli czasowe schronienie w domach polskich (np. adw. Goldfinger 3 u pp. Kunickich w Lublinie przy ul. Narutowicza 37).
*
Łącznie zginęło 57 adwokatów i aplikantów adwokackich.
Z grona adwokatów pochodzenia żydowskiego przeżyło okres oku pacji zaledwie 9 adwokatów.
*
Nie zaginie pamięć o nazwiskach zbrodniarzy hitlerowskich z okręgu lubelskiego, szefa gestapo Globocnika i kolejnych gubernatorów: Szmid ta, Zórnera i Wendlera.
Umiłowaniem ojczyzny, bohaterstwem swych najlepszych, krwią prze laną w walce z hitlerowskim okupantem adwokatura lubelska zapisała piękny rozdział w dziejach polskiej palestry lat 1939—1944.
3 T o żsam o ść o so b y u k r y w a ją c e j się n ie z o s ta ła je d n o z n a c z n ie u s ta lo n a . O so b y , o d k t ó r y c h u z y s k a łe m tę in f o r m a c ję , w y m ie n ia ły n a z w is k a : G a r fin k ie l, G u r fin k ie l, G a r f u n n k e i
8 W i t o l d B a y e r N r 5 (149)
Ź r ó d ł a
Akta Izby Adwokackiej w Lublinie z okresu 1939—1944 są z przy czyn technicznych jeszcze niedostępne do przeglądu. Opracowanie ni niejsze opiera się więc przede wszystkim na wiadomościach przekaza nych autorowi ustnie przez kolegów z Izby Lubelskiej. Ponadto jako źródła autoir wskazuje:
1. Wydawnictwo pt. „Lublin w okresie okupacji (1939—1944)”; opra cowali je Remigiusz M o s z y ń s k i i Leopold P o 1 i c h a, wyd. Tow. Naukowego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego 1948.
2. Kalendarz — Informator sądowy na 1939 rok (opr. Jerzy K i r k i- c z e n k o , Marian K r a c z k i e w i c z , Kazimierz R u d z i ś z).
3. Opracowanie Wojewódzkiej Rady Adwokackiej w Lublinie dla Na czelnej Rady Adwokackiej z 30 grudnia 1968 r. dotyczące prześlado wań hitlerowskich w stosunku do adwokatów z okręgu Izby Adwo kackiej w Lublinie (w granicach okręgu 1939 r.).
4. Relacja o zgonie adw. Stefana Głuchowskiego złożona przez adw. Ta deusza G ł u c h o w s k i e g o .
5. Notatka sporządzona przez adw. Zygmunta B r a n i c k i e g o .
Lista osób, które autorowi udzieliły ustnych informacji: Bielski Konrad Bartkowicz Wacław Branicki Zygmunt Jarosławski Wojciech Kalicki Marian Kobusiewicz Stefan Korciak Władysław Kurek Mieczysław Lipiec Walenty Modrzewski Andrzej Niemierski Henryk Niżyński Franciszek Radzki Stanisław Sandecka Beata Tarkowski Władysław Od A u t o r a
Z uznaniem pragnę podkreślić, że Rada Adwokacka w Lublinie oka zała pełne zrozumienie dla moich intencji i pracy.
W dniu 14 lutego 1969 roku w siedzibie Rady odbyło się w tej spra wie zebranie informacyjne, w którym udział wzięli:
wicedziekan Henryk Niemierski, prezes Komisji Dyscyplinarnej Walenty Lipiec, członek Komisji Dyscyplinarnej Stefan Kobu siewicz, członkowie Izby Lubelskiej: Konrad Bielski, Wojciech Jarosławski, Andrzej Modrzewski i Stanisław Radzki oraz autor. Nie szczędził mi swej życzliwej współpracy adw. Stanisław Radzki. Wszystkim wymienionym wyżej osobom składam podziękowanie za udzieloną mi pomoc.
9 N r 5 (149) Zrzeczenie się przedaw nienia roszczeń m a j ą t k o w y c h
*
Autor odwołuje się do czytelników „Palestry” z prośbą o nadsyłanie pod adresem redakcji „Palestry” uwag, sprostowań i uzupełnień w zakre sie niniejszego opracowania, które stanowi tylko przyczynek do poznania dziejów adwokatury lubelskiej w dobie walki*z okupacją hitlerowską.
SŁAWOMIR DALKA
Zrzeczenie się przedawnienia roszczeń majqfkowych
1. U r eg u lo w a n ie tej k w e stii w k od ek sie zobow iązań i w p rzep isach ogóln ych p ra w a cy w iln eg o
ob o w ią zu ją cy ch przed 1.1.1965 r.
Z treści przepisu § 2 art. 273 kodeksu zobowiązań w ynika, że sąd nie mógł z urzędu stosować przedaw nienia zobowiązań, skoro przedawnienie ukształtow ane zostało wówczas jako środek obrony dłużnika, z którego — według swego uzna nia — dłużnik mógł skorzystać w procesie lub nie skorzystać. Powołując się na przedawnienie, dłużnik zgłaszał tym samym zarzut merytoryczny (peremptoryjny), który wyłączał zasądzenie roszczenia, a także jego egzekucję. W m yśl tego prze pisu sąd nie mógł pouczać stron o upływie term inu przedaw nienia roszczenia albo pytać pozwanego, czy zrzeka się korzystania z ©brony w zakresie przedaw nienia.1 Przedstawiciele doktryny podkreślali przy każdej okazji swobodę dłużnika co do korzystania z przedaw nienia i głównie w tym upatryw ali istotę przedaw nienia zobowiązań.1 2 3 * * *
Pewnym wyjątkiem od zasady nieinterw eniow ania przez sąd w w ypadku prze daw nienia zobowiązań był dawny przepis art. 460 k.p.c., który stanowił, że jeżeii z samego dokumentu, weksla lub czeku wynikało, iż przeciwko roszczeniu mógł być podniesiony zarzut przedaw nienia, to nakaz zapłaty mógł być w ydany jedy nie wówczas, gdy powód udowodnił przerw anie lub w strzym anie (zawieszenie) biegu przedawnienia dokumentami publicznym i lub uwierzytelnionymi.8
Ta szczególna pozycja dłużnika została specjalnie podkreślona możliwością zrze czenia się korzystania z przedaw nienia, które w m yśl art. 274 k.z. nie mogło być 1 P o r. L . D o m a ń s k i : I n s t y t u c j e k o d e k s u z o b o w ią z a ń — K o m e n ta rz te o r e ty c z n o - p r a k ty c z n y , część o g ó ln a , 1936, s. 919. 2 P o r. m . in . R. L o n g c h a m p s d e B e r i e r : Z o b o w ią z a n ia , w y d . I II (o p ra c o w a n e p rz e z p ro f. d r a J . G ó rsk ieg o ), P o z n a ń 1948, s. 425. 3 P o r. L. D o m a ń s k i : o p . c it., s. 919; R. W e i s s : P rz e d a w n ie n ie i p r e k l u z j a p r a w a p ry w a tn e g o w k o d e k s ie p o s tę p o w a n ia c y w iln e g o , „ P o ls k i P ro c e s C y w iln y ” 1935, n r 23, s. 712—713 (a u to r te n z w ra c a u w a g ę n a p o z o rn o ść w y ło m u a r t. 460 d .k .p .c . o d o g ó ln e j z a s a d y u w z g lę d n ia n ia z a r z u tu p r z e d a w n ie n ia je d y n ie n a w n io s e k d łu ż n ik a ).
