ZOBOWIĄZANIA
WIADOMOŚCI OGÓLNE
art. 353 k.c.:
§ 1. „Zobowiązanie polega na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika
świadczenia, a dłużnik powinien świadczenie spełnić.
§ 2. Świadczenie może polegać na
działaniu albo na zaniechaniu”
stosunek prawny typu względnego
skuteczny co do zasady między stronami (inter partes)
„złożony stosunek cywilnoprawny, którego
koniecznym i najważniejszym składnikiem jest przynajmniej jeden elementarny stosunek
prawny typu względnego (dwustronnie
zindywidualizowany), w ramach którego jeden podmiot (dłużnik) jest zob. do spełnienia
świadczenia (podjęcia określonego działania lub zaniechania na rzecz drugiej strony), a
drugi podmiot (wierzyciel) jest uprawniony do otrzymania tego świadczenia” (P.
Machnikowski)
Zobowiązania wzajemne
1) „Umowa jest wzajemna, gdy obie strony
zobowiązują się w taki sposób, że świadczenie jednej z nich ma być odpowiednikiem
świadczenia drugiej” (art. 487 § 2 k.c.)
2) Z. Radwański: właściwsze jest posłużenie się formułą „do ut des” – „daję abyś dał”
konieczność odróżniania podmiotów od stron stosunku zobowiązaniowego
możliwość wystąpienia osoby trzeciej w
ramach stosunku zobowiązaniowego
Zobowiązania realne
wierzycielem lub dłużnikiem jest podmiot pozostający w określonym stosunku prawnorzeczowym, np. każdoczesny właściciel rzeczy
Np. art. 678 k.c.:
§ W razie zbycia rzeczy najętej w czasie trwania najmu nabywca wstępuje w stosunek najmu w miejsce zbywcy; może jednak wypowiedzieć najem z zachowaniem ustawowych terminów wypowiedzenia
§ 2: Powyższe uprawnienie do wypowiedzenia najmu nie przysługuje nabywcy, jeżeli umowa najmu była zawarta na czas oznaczony z zachowaniem formy pisemnej i z datą pewną, a rzecz została najemcy wydana”
od zobowiązań realnych należy odróżniać tzw. przyporządkowane prawa bezwzględne polegające na tym, że z zobowiązaniem jest związane prawo o charakterze bezwzględnym, skuteczne wobec wszystkich (erga omnes)
Np. art. 690 k.c.:
„Do ochrony praw najemcy do używania lokalu stosuje się odpowiednio przepisy o ochronie własności”
Treść stosunku zobowiązaniowego i cel świadczenia
treść zobowiązania stanowią uprawnienia wierzyciela i odpowiadające im obowiązki dłużnika
interes podlegający zaspokojeniu nazywany celem świadczenia; podlega on ocenie ze względu na swoją zgodność ze społeczno- gospodarczym przeznaczeniem prawa i z
zasadami współżycia społecznego (art. 5 k.c.)
majątkowy lub niemajątkowy charakter
interesu wierzyciela
Cel świadczenia a istnienie i treść długu:
1) prawidłowe spełnienie świadczenia następuje jedynie wówczas, gdy wskutek zachowania dłużnika wierzyciel odniósł korzyści czyniące zadość jego interesowi;
zaspokojenie tego interesu w inny sposób, niż przez
świadczenie dłużnika prowadzi do wygaśnięcia zobowiązania (W. Czachórski, T. Dybowski, T. Pajor)
2) krytyka: A. Klein, P. Machnikowski
pojęcie interesu wierzyciela nie stanowi przyjętego przez ustawodawcę kryterium;
brak podstaw do formułowania generalnego twierdzenia, że każdy przypadek zadośćuczynienia interesowi wierzyciela oznacza wygaśnięcie zobowiązania (P. Machnikowski)
Roszczenie
1) uprawnienie podmiotowo i
przedmiotowo skonkretyzowane (Z. Radwański, A. Olejniczak)
2) „Pochodna sytuacja prawna osoby, wobec której inna indywidualnie
oznaczona osoba ma podjąć jakieś zachowanie” (P. Machnikowski)
inne definicje terminem roszczenie
obejmują także możliwość realizacji
uprawnienia w drodze przymusu
Główne i uboczne uprawnienia wierzyciela
uprawnienia główne (zasadnicze) mają na celu zaspokojenie podstawowego interesu wierzyciela; są one realizowane wskutek spełnienia przez dłużnika świadczenia
pierwotnego lub zastępczego
uprawnienia uboczne (pomocnicze) wspomagają realizację uprawnienia
głównego i mogą istnieć tylko w przypadku,
gdy istnieje uprawnienie główne
Uprawnienia kształtujące
polegają one na możliwości doprowadzenia przez jedną stronę stosunku zobowiązaniowego do modyfikacji lub ustania tego stosunku w drodze jednostronnej czynności prawnej
(Z. Radwański, A. Olejniczak)
mogą również prowadzić do nawiązania stosunku zobowiązaniowego (A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, P. Machnikowski)
w razie skorzystania z uprawnienia kształtującego przez jedną stronę, druga jest zmuszona uznać zmienioną sytuację prawną i dostosować się do niej (Z. Radwański, A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk)
Inaczej P. Machnikowski: obowiązek ten nie stanowi korelatu
uprawnienia kształtującego, bo może odnosić się też do samego uprawnionego
uprawnienie kształtujące nie podlega ochronie w drodze postępowania sądowego i egzekucyjnego
np. wybór jednego ze świadczeń w zobowiązaniu przemiennym (art. 365 k.c.), umowne prawo odstąpienia (art. 395 k.c.), prawo odkupu (art. 593 k.c.), prawo pierwokupu (art. 596 k.c.), wypowiedzenie umowy zlecenia (art. 746 k.c.)
Pojęcie odpowiedzialności
brak definicji ustawowej
termin rozumiany w doktrynie prawa cywilnego w następujący sposób:
1) odpowiedzialność wiąże się z długiem wskazując, że oznacza ona obowiązek spełnienia świadczenia
np. art. 366 i nast. k.c., art. 471 i nast. k.c., art. 556 i nast. k.c.
2) odpowiedzialność wiąże się z możliwością realizacji świadczenia w drodze przymusu, związek z zagadnieniem zaskarżalności roszczeń
np. art. 1030 i nast. k.c.
3) termin ten bywa używany do celowo niedookreślonego
opisania pewnych stosunków czy stanów rzeczy stanowiących przesłanki zastosowania określonych norm prawnych
np. art. 431 k.c.
problem istnienia długu bez odpowiedzialności i odpowiedzialności bez długu
Odpowiedzialność osobista dłużnika i jej ograniczenia
odpowiedzialność cywilnoprawna jest skierowana co do zasady do majątku dłużnika; możliwość przymusowej realizacji świadczenia
wyjątek: możliwość zamiany grzywny na areszt, gdy egzekucji podlega świadczenie o charakterze ściśle osobistym (art. 1053 k.p.c.)
dwa rodzaje ograniczenia odpowiedzialności dłużnika:
1) odpowiedzialność pro viribus patrimonii
dłużnik ponosić odpowiedzialność do określonej sumy pieniężnej,
stanowiącej górną wysokość świadczenia, jakie może zostać od niego wyegzekwowane
możliwość skierowania egzekucji do całego majątku dłużnika
np. 1031 § 2, art. 554 k.c.
2) odpowiedzialność cum viribus patrimonii
dłużnik ponosi odpowiedzialność wyłącznie z pewnej określonej masy majątkowej
brak możliwości skierowania egzekucji do pozostałych składników majątku dłużnika
art. 1030 k.c.
Zobowiązania naturalne (niezupełne)
brak możliwości skorzystania przez wierzyciela z przymusu państwowego w celu realizacji przysługującego mu roszczenia
zobowiązania w znaczeniu prawnym
zagadnienie, czy wierzycielowi przysługuje roszczenie odszkodowawcze w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania naturalnego oraz odsetki z tytułu niespełnienia świadczenia pieniężnego:
1) wierzycielowi nie przysługuje roszczenie odszkodowawcze (R. Longchamps de Berier)
2) zobowiązanie naturalne jest stosunkiem prawnym, więc wierzycielowi przysługuje roszczenie odszkodowawcze oraz roszczenie o zapłatę odsetek za niespełnienie świadczenia pieniężnego. Roszczenia te są jednak niezaskarżalne
(P. Machnikowski)
dwa niesporne rodzaje zobowiązań naturalnych:
1) zobowiązania, w których roszczenie wierzyciela uległo przedawnieniu (art. 117 § 2 k.c.)
2) roszczenia z gry lub zakładu, które nie były zakazane ani nierzetelne i nie były prowadzone na podstawie zezwolenia właściwego organu państwowego (art. 413 k.c.)
podobne zobowiązanie występuje w przypadku zawarcia umowy przedwstępnej, która nie spełnia wymogów, od których zależy ważność umowy przyrzeczonej (art. 390 k.c.)
problem dopuszczalności zaliczania do kategorii
zobowiązań naturalnych przypadków spełnienia świadczeń czyniących zadość zasadom współżycia społecznego (art.
411 pkt. 2 k.c.):
1) są to zobowiązania niezupełne
(R. Longchamps de Berier, W. Czachórski)
2) nie są to zobowiązania w znaczeniu prawnym (F. Zoll, A.
Ohanowicz, Z. Radwański, A. Olejniczak, W. Dubis, P. Machnikowski)
Źródła stosunków zobowiązaniowych:
1) czynności prawne – jednostronne i umowy 2) akty administracyjne
akty administracyjne o skutkach bezpośrednich i pośrednich
3) konstytutywne orzeczenia sądowe 4) inne zdarzenia cywilnoprawne
czyny niedozwolone (art. 415 – 449 k.c.)
bezpodstawne wzbogacenie (art. 405 – 414 k.c.)
5) zdarzenia nie mieszczące się w tej typologii,
np. prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia
(art. 752 – 757 k.c.)
Miejsce prawa zobowiązań w systemie prawnym:
prawo cywilne
Działy prawa cywilnego:
• część ogólna – reguluje zasady i instytucje wspólne całemu prawu cywilnemu
• prawo zobowiązań – zawiera normy prawne regulujące stosunki prawne o charakterze względnym, skuteczne wobec indywidualnie oznaczonych podmiotów
(inter partes);
dzieli się na część ogólną i część szczegółową
• prawo rzeczowe – zawiera normy prawne regulujące stosunki prawne o charakterze bezwzględnym, skuteczne wobec wszystkich (erga omnes), odnoszące się do rzeczy
• prawo spadkowe – zawiera normy prawne regulujące przejście praw i obowiązków zmarłego na inne podmioty
prawo rodzinne i opiekuńcze – reguluje
stosunku majątkowe i niemajątkowe pomiędzy małżonkami, rodzicami i dziećmi, innymi
krewnymi i powinowatymi oraz opiekę i kuratelę;
uregulowane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym
prawo własności intelektualnej –
tzw. prawo na dobrach niematerialnych;
reguluje majątkowe i niemajątkowe prawa
podmiotowe do oryginalnego, niematerialnego wytworu myśli ludzkiej (utworu, wynalazku,
wzoru użytkowego, projektu racjonalizatorskiego, itp.);
uregulowane w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych
