Likwidacja getta na Podzamczu (liceum): załączniki

(1)

ZAŁĄCZNIKI

“Wspomnienie tej dzielnicy, kiedyś tak pełnej ludzi, to puste ulice, po których fruwały tumany pierza, jak śnieg…”.

Likwidacja getta na Podzamczu

Warsztat edukacyjny dla szkół ponadgimnazjalnych

upamiętniający zagładę lubelskich Żydów

(2)

Zał. 3.1. Wydruk x 30

Zagłada Żydów w Lublinie i na Lubelszczyźnie

Na mocy zarządzenia gubernatora dystryktu lubelskiego Ernsta Emila Zörnera z dn. 20 marca 1941 roku utworzono w Lublinie na Podzamczu zamkniętą dzielnicę żydowską. Granice getta zostały wyznaczone wzdłuż ulic: Kowalska – Krawiecka – przecinając wolne pole Siennej do Kalinowszczyzny – Franciszkańska – Unicka – Lubartowska (strona nieparzysta) – Kowalska – Rybna – Grodzka (strona parzysta oraz budynek mieszczący siedzibę Judenratu i sierociniec ze strony nieparzystej) – Podwale (wzdłuż ogrodzenia) – Krawiecka. Na tym terenie zgromadzono ponad 42 tysiące osób.

Getto na Podzamczu istniało rok. Jego likwidacja rozpoczęła się w nocy z 16 na 17 marca 1942 roku i stanowiła początek Akcji Reinhardt, której celem była eksterminacja Żydów europejskich na obszarze Generalnego Gubernatorstwa (tzw. „ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”). W Lublinie znajdował się sztab Akcji Reinhardt. Jej dowódcą był szef SS na dystrykt lubelski Odilo Globocnik.

Do 15 kwietnia 1942 roku ok. 26 tys. Żydów z getta na Podzamczu zostało deportowanych do obozu zagłady w Bełżcu. Do zorganizowania wywózek Niemcy wykorzystali teren rzeźni miejskiej przy dzisiejszej ulicy Turystycznej. Było to miejsce połączone z linią kolejową, położone blisko getta, a jednocześnie na uboczu, co sprzyjało przeprowadzeniu deportacji w sposób mniej rzucający się w oczy. Każdego dnia z terenu tzw. Lubelskiego Placu Śmierci, wywożono do Bełżca około 1,4 tys. osób.

Do Bełżca przywożeni byli także Żydzi z mniejszych miejscowości regionu (m.in. z Piask, Izbicy, Kraśnika) oraz z zagranicy – przetrzymywani wcześniej w gettach tranzytowych na Lubelszczyźnie. Przy deportacjach Żydów z Generalnego Gubernatorstwa nie tworzono imiennych list transportowych. W trakcie załadunku osoby były wpychane do pociągów, a ich liczbę zapisywano kredą na wagonie. Obóz mógł przyjmować dziennie 4, 5 transportów po 1000 osób. Proces mordowania ludzi, od momentu przyjęcia transportu na rampie do opróżnienia komór gazowych, trwał nie dłużej niż 2, 3 godziny. Fizycznej eksterminacji ludzi towarzyszyła grabież ich mienia. W grudniu 1942 roku Niemcy wstrzymali deportacje do obozu i rozpoczęli zacieranie śladów.

Według najnowszych badań liczba ofiar obozu w Bełżcu to ok. 450 tys. osób.

Obóz zagłady w Bełżcu, zlokalizowany przy trasie kolejowej łączącej Lublin ze Lwowem, był pierwszym obozem zagłady stworzonym w ramach Akcji Reinhardt. Inne obozy tego typu to: Sobibór, Treblinka oraz Majdanek, pełniący również funkcję obozu koncentracyjnego (oprócz Żydów przebywali tam również więźniowie nieżydowscy). Od połowy marca 1942 roku do listopada 1943 roku w ramach Akcji Reinhardt zamordowano ok. 2 miliony Żydów – zginęli w wyniku rozstrzeliwań w likwidowanych gettach, w transportach deportacyjnych lub w obozach zagłady w Generalnym Gubernatorstwie.

Po akcji likwidacji getta na Podzamczu pozostało w Lublinie jeszcze kilka tysięcy Żydów, którzy zostali przeniesieni do nowego „wzorcowego” getta w dzielnicy Majdan Tatarski. Na terenie nowej dzielnicy żydowskiej oficjalnie zgrupowano ponad 4 tys. Żydów, którzy otrzymali dokumenty stanowiące zaświadczenie o zatrudnieniu, tzw. J-Ausweisy. W rzeczywistości liczba mieszkańców była wyższa i osiągnęła ponad 7 tys. osób, gdyż do getta przenieśli się także Żydzi „nielegalni”. Na terenie getta odbywały się selekcje – ich ofiary ginęły w egzekucjach na miejscu oraz w Lesie Krępieckim, w obozie zagłady w Sobiborze i na Majdanku. Ostateczną akcję likwidacyjną przeprowadzono w dniach 9–11 listopada 1942 roku. Wówczas do obozu koncentracyjnego na Majdanku (KL Lublin) zostali przeniesieni wszyscy pozostali przy życiu mieszkańcy getta (ok. 3 tys. osób).

3 listopada 1943 roku w ramach Akcji Dożynki (Aktion Erntefest) Niemcy zamordowali ponad 18 tys. Żydów ulokowanych na terenie obozu koncentracyjnego na Majdanku (KL Lublin) oraz innych obozów rozsianych po Lublinie. Podczas całodziennej egzekucji strzały zagłuszano muzyką nadawaną przez megafony.

W „Akcji Dożynki", która objęła także obozy pracy w Trawnikach i Poniatowej, zamordowano ponad 42 tys. Żydów.

Był to ostatni etap „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej", przeprowadzonego w ramach Akcji Reinhardt.

(3)

Zał. 3.2 Wydruk x 1, do pocięcia.

Grupa 1

Pytania do tekstu: Zagłada Żydów w Lublinie i na Lubelszczyźnie:

● W jakim okresie funkcjonowało getto na Podzamczu?

● Czym była Akcja Erntefest?

Grupa 2

● Dokąd deportowano Żydów podczas likwidacji getta na Podzamczu?

● Jaka jest szacunkowa liczba ofiar obozu zagłady w Bełżcu?

Grupa 3

● Ilu ludzi zostało osiedlonych na terenie getta na Podzamczu?

● Kto przebywał w getcie na Majdanie Tatarskim?

Grupa 4

● W jakim okresie funkcjonowało getto na Majdanie Tatarskim?

● Gdzie znajdował się Lubelski Plac Śmierci?

Grupa 5

● Czym wyróżniał się obóz koncentracyjny na Majdanku (KL Lublin) spośród innych obozów Akcji Reinhardt?

● W jakim okresie funkcjonował obóz zagłady w Bełżcu?

(4)

Zał. 3.3.A. Wydruk x 1, do pocięcia.

Grupa 1

Historia mówiona: Irena Gewerc-Gottlieb (ur. 1926), nagr. 1998 r.

W 1941 roku, 21 marca Niemcy ogłosili, że w Lublinie będzie getto. Wyrzucono nas z domu na Noworybnej i przenieśliśmy się do dziadków Gewerców na Cyruliczą. Początkowo było to otwarte getto, można było z niego wychodzić do miasta. W zasadzie nie było jako takiego oficjalnego getta – była Żydowska Dzielnica Mieszkaniowa w Lublinie. Nam nie wolno było mieszkać w mieście, nie wolno było Żydom przechodzić na lewą stronę ulicy Lubartowskiej.

W naszym domu nie było głodu. Mieszkaliśmy u babci. Ale w getcie w ogóle była nędza, tyfus. Na Cyruliczej ludzie umierali z głodu. Byli też ludzie bardzo bogaci i byli bardzo biedni. Dzieci żebrały, tyle tylko, że może trupy nie leżały na ulicy tak, jak w Warszawie. W getcie była również policja żydowska, składająca się z bardzo różnych ludzi – jedni wysługiwali się Niemcom, inni byli łagodniejsi – myśleli, że uratują rodziny i siebie. Istniał również Judenrat [Rada Żydowska]. Jego prezesem był najpierw inżynier Henryk Bekker, a potem adwokat Marek Alten.

W getcie istniała także żydowska szkoła. Funkcjonowała ona w naszym mieszkaniu na Cyruliczej. Prowadził ją znany lubelski nauczyciel Nachman Korn. Tego dnia trwała właśnie lekcja Korna, gdy na ul. Nadstawnej Niemcy zaczęli gonić ludzi. Nazajutrz walili już w drzwi mieszkania mojej babci. Uciekliśmy tak, jak staliśmy, na Grodzką do dziadków Aspisów. Tam ukrywaliśmy się przez kilka dni. W tym czasie Niemcy wywozili lubelskich Żydów do Bełżca.

Pytanie do relacji:

Jak wyglądały warunki życia w getcie na Podzamczu?

Zał. 3.3.B.

Grupa 2

Historia mówiona: Wiesława Majczakowa (ur. 1931), nagr. 1999 r.

Okres likwidacji getta to jest dla mnie wspomnienie tej dzielnicy – kiedyś tak pełnej ludzi: pustych ulic, po których fruwały ogromne masy papieru, kartek i pierza. Te ulice w okresie likwidacji getta, kiedy ścieśniono je tylko do Starego Miasta, a potem nawet to Stare Miasto zostało zlikwidowane, to jest pusta dzielnica pełna fruwających papierów i pierza. To mi pozostanie jako wieczne jej wspomnienie. Tumany pierza, jak śnieg.

I jeszcze jedno straszne dla mnie wspomnienie. Pod oknami naszego domu prowadzono Żydów na rampę do rzeźni. To się zaczynało około [godziny] 10, 11 wieczór. Zdawaliśmy sobie sprawę, że zaczyna iść ten pochód, ponieważ zaczynały się krzyki, strzały, i w uszach do dzisiejszego dnia dźwięczy mi taki szum. Szum, bo to trudno nazwać inaczej. To był szum tych szurających po bruku nóg i dźwięku rozmów, brzęczenia jak gdyby.

No i naturalnie krzyków, strzałów. Na ogół wczesnym rankiem po takiej nocy – to było prawie noc w noc – jeździł taki wóz i zbierano tych, którzy nie żyli…

A któregoś dnia gdy szłam do szkoły, [...] spotkałam 11 zwłok… Jako dziecko po prostu liczyłam – szłam do szkoły i liczyłam. A na wprost wejścia do naszego domu leżała na trotuarze dziewczynka, może moja rówieśnica, miałam wtedy 11 lat. Normalnie zwłoki były zakrwawione, a na niej nie było nic. Nie było śladu krwi. Pamiętam ją taką leżącą na ulicy, zwiniętą w kłębek... Ten obraz będzie mnie prześladował do końca życia.

Pytania do relacji:

Jak przebiegała likwidacja getta na Podzamczu?

(5)

Zał. 3.3.C.

Grupa 3

Historia mówiona: Marianna Oszust (ur. 1922 r.), nagr. w 2004 r.

Jeździliśmy do Lwowa pociągiem. Szło się na stację do Ruskich Piasków – ile tam kilometrów było? Z 15 może.

Tam się szło piechotą, albo ktoś odwoził końmi na stację. I jechaliśmy przez Bełżec. Akurat natrafiliśmy na transport Żydów. Cały transport był. Mieli [w oknach] takie okratowania z drutów kolczastych. Te twarze pamiętam do dzisiejszego dnia.

I dym, straszny fetor był. Smród niesamowity. Tylko widać było, jak kominy dymiły. Wszystkośmy wiedzieli, wszystko, co się robi z Żydami, tak. Wszystkośmy wiedzieli, ale nie wolno było nic gadać.

Historia mówiona: Danuta Mikulska-Renk (ur. 1929 r.), nagr. w 2007 r.

To był rok 1942, jesień. Nad ranem po Wszystkich Świętych zaczął się pogrom Żydów biłgorajskich, bo Niemcy sukcesywnie miasteczko po miasteczku mordowali. Właśnie tego dnia był Holokaust dla Żydów biłgorajskich.

To było straszne: piski, wrzaski, strzelanie, łomotanie do bram. Nikt nie otwierał, bo się bał. Była kara śmierci za pomaganie Żydom [...].

A dwa dni później jeszcze wyłapywali wszystkich, którzy się poukrywali i spędzali ich za drutami. […] Niemcy tych Żydów przetrzymali chyba ze dwa dni. Potem pogonili do stacji kolei szerokotorowej, żeby ich wywieźć do Bełżca, do obozu śmierci. Większość Żydów biłgorajskich tam skończyła życie. I to wszystko było gonione koło [naszej] leśniczówki. Staliśmy [w oknie] i ojciec zza firanki, mówił: „Zobaczcie i zapamiętajcie do końca życia – co ludzie mogą zrobić innym ludziom.”

Pytanie do obydwu relacji:

Jakie były postawy Polaków wobec zagłady Żydów?

Zał. 3.3.D.

Grupa 4

Historia mówiona: Różka Doner (z d. Fiszaber, ur. 1920 r.), nagr. 2006 r.

To już było po 20 kwietnia [1942 roku]. Żydów w Lublinie w getcie już nie było – zostali tylko na Majdanie Tatarskim. Tam miało być 3 tysiące Żydów, którzy mieli taką kartkę „Jude” – to znaczy, że gdzieś pracowali.

A myśmy tego „Jude” nie mieli – nikt z nas, oprócz brata. I myśmy już byli w drodze z Majdanu do Majdanka.

I nagle mój ojciec zobaczył gestapowca, któremu jeszcze nie skończył szyć ubrania. I krzyknął [do niego]

po nazwisku. I on powiedział: „Idźcie z powrotem, do tyłu”. I dał ojcu kopniaka: „Loss!”. I myśmy [w ten sposób]

wrócili na Majdan Tatarski. Moja rodzina, wszyscy, zostaliśmy na Majdanie Tatarskim.

To przedmieście zamieszkiwała bardzo biedna ludność, robotnicza, na niskim poziomie. Mieli takie małe domki drewniane. Mieszkaliśmy w bardzo marnych warunkach mieszkaniowych – jakiś mały domek, jakaś piwniczka, jakiś pokój, kuchenka w drzwiach. Tam mieszkali biedni ludzie, naprawdę biedni. Myśmy ich nie widzieli, bo kiedy myśmy przyszli, to te domy były puste. Nie pamiętam, żebyśmy przynieśli jakieś specjalne rzeczy. Pamiętam, że był tyfus. Tym ludziom, którzy tam mieszkali, powiedzieli: „Idźcie teraz na ulicę Lubartowską, macie tam wolne mieszkania, weźcie co chcecie. W październiku wrócicie z powrotem do swoich domów”. Tak [im] powiedzieli i tak było.

Jakie były warunki życia w getcie na Majdanie Tatarskim?

(6)

Zał. 3.3.E.

Grupa 5

Historia mówiona: NN (ur. 1930 r.), nagr. 2013.

Przyszedł okres, kiedy [Niemcy] zaczęli kopać olbrzymi rów koło krematorium – wiadomo było, [po co].

Nie wiadomo dlaczego jeńcy żydowscy nie reagowali na to w ogóle, bo oni to kopali. […] A skoro świt rozpoczęła się palba – zwozili ze wszystkich stron i rozstrzeliwali, muzyczka grała... [Widziałem to] z daleka. Jak myśmy na polach robili, tośmy z daleka widzieli, co się tam dzieje, bliżej nie można było [podejść]. W tym pasie ochronnym były obstawione karabiny maszynowe. Do późnego wieczora prawie tłukli, do wieczora zwozili. Zwozili ich na piąte pole, tam ich rozbierali, tam był szpaler Niemców i wszystkich pomagierów, kapów itd. i ten szpaler prowadził do dołu, a tam już były grupy, które strzelały. [Więźniowie zabijani byli] w dołach. [Niektórzy] mówili, że były takie przypadki, że i na zewnątrz [dołów] już walili, że i granaty rzucali, ale ja nie słyszałem, żeby granat wybuchł.

Ta muzyka to do zagłuszenia była, ale to pyk, pyk, pyk cały czas było [słychać]. Oni mieli pistolety maszynowe, te z boku nasuwane z kolbą drewnianą.

Po tych wszystkich rozstrzeliwaniach nastąpiło wywożenie. Krematorium, które paliło cały czas, nie było w stanie spalić tyle ciał, bo oprócz tego i z pól zwozili, bo na polach też cały czas umierali. Rosjanie wozili te trupy normalnie na takim wózku.

Jak przebiegała Akcja Erntefest w obozie koncentracyjnym na Majdanku (KL Lublin)?

(7)

Zał. 3.4.

Grupa 1

Kolejka po wodę przy studzience na ul. Szerokiej w okresie funkcjonowania getta na Podzamczu w Lublinie.

(8)

Grupa 2

Lubelski Plac Śmierci – teren dawnej rzeźni miejskiej. Fot. 2006 rok.

(9)

Grupa 3

Tablica kierująca przybyłych Żydów do baraku przebieralni obozu zagłady w Bełżcu.

(10)

Grupa 4

Likwidacja lubelskiego getta w drugiej połowie marca 1942 roku.

(11)

Grupa 5

Kopiec usypany z prochów ludzi zamordowanych w obozie koncentracyjnym na Majdanku (KL Lublin).

Fot. E. Hartwig, ok. 1950 roku.

(12)

Zał. 3.5.

Grupa 1

Obszar getta na Podzamczu w Lublinie funkcjonującego w okresie 20 marca 1941–15 kwietnia 1942.

Punkty zaznaczone na mapie to bramy wejściowe do getta.

(13)

Grupa 2

Fragment mapy “Plan wielkiego miasta Lublina” z 1931 roku z zaznaczonym obiektem rzeźni miejskiej.

(14)

Grupa 3

Mapa Generalnego Gubernatorstwa (GG) – jednostki administracyjno-terytorialnej, obejmującej część okupowanego wojskowo przez Niemcy terytorium II Rzeczypospolitej, która nie została włączona bezpośrednio do Rzeszy. Obszar GG został podzielony na dystrykty: krakowski, lubelski, radomski, warszawski i galicyjski (od 1 sierpnia 1941).

Na terenie GG zostały ulokowane wszystkie obozy zagłady powstałe w ramach Akcji Reinhardt.

(15)

Grupa 4

Miejsce mordu ponad 100 dzieci z żydowskiej Ochronki w dniu 24 marca 1942 roku.

Teren mniejszego getta na Majdanie Tatarskim.

Getto funkcjonowało od 15 kwietnia 1942 do 9 listopada 1942 roku.

(16)

Grupa 5

Fragment mapy “Plan wielkiego miasta Lublina” z 1931 roku.

Fragment mapy “Plan miasta Lublina” z 1957 roku.

(17)

Zał. 3.6. Lista tematów i pytań dla prowadzącego

● Getto na Podzamczu

1. W jakim okresie funkcjonowało getto na Podzamczu?

2. Ilu ludzi zostało osiedlonych na terenie getta na Podzamczu?

3. Jak wyglądały warunki życia w getcie na Podzamczu?

pytania uzupełniające:

4. Jak przebiegały granice getta na Podzamczu?

5. Kiedy rozpoczęła się likwidacja getta na Podzamczu?

● Lubelski Plac Śmierci

1. Gdzie znajdował się Lubelski Plac Śmierci?

2. Dokąd byli deportowani Żydzi podczas likwidacji getta na Podzamczu?

3. Jak przebiegała likwidacja getta na Podzamczu?

4. Jak wyglądała akcja deportacyjna?

5. Ilu Żydów z getta na Podzamczu zostało deportowanych do Bełżca?

● Obóz zagłady w Bełżcu

1. W jakim okresie funkcjonował obóz zagłady w Bełżcu?

2. Jaka jest szacunkowa liczba ofiar obozu zagłady w Bełżcu?

3. Jakie były postawy Polaków wobec zagłady Żydów?

4. Kiedy i skąd przybyły pierwsze transporty Żydów do Bełżca?

5. Ile trwał proces zabijania ludzi po dotarciu transportu do obozu?

● Getto na Majdanie Tatarskim

1. W jakim okresie funkcjonowało getto na Majdanie Tatarskim?

2. Kto przebywał w getcie na Majdanie Tatarskim?

3. Jakie były warunki życia w getcie na Majdanie Tatarskim?

4. Ile osób przebywało w getcie na Majdanie Tatarskim?

5. Do czego uprawniało posiadanie J-Ausweisu?

● Obóz koncentracyjny na Majdanku (KL Lublin)

1. Czym wyróżniał się obóz koncentracyjny na Majdanku (KL Lublin) spośród innych obozów Akcji Reinhardt?

2. Czym była Akcja Erntefest?

3. Jak przebiegała Akcja Erntefest?

4. Na jakim terenie został zlokalizowany obóz koncentracyjny na Majdanku (KL Lublin)?

5. Jak i kiedy rozpoczęła się i zakończyła Akcja Reinhardt w Generalnym Gubernatorstwie?

(18)

Zał. 3.7. Proponowany schemat prezentacji tematów z zał. 3.6. zapisywany na tablicy lub flipcharcie

Getto na Podzamczu

Funkcjonowanie: 20 marca 1941 – 15 kwietnia 1942 Zgromadzono ok. 42 tys. ludzi

Początek likwidacji: 16/17 marca 1942

Lubelski Plac Śmierci

Miejsce: na terenie rzeźni miejskiej Deportacje: do obozu zagłady w Bełżcu Deportowano: 1,4 tys. osób dziennie,

łącznie ponad 20 tys. osób

Getto na Majdanie Tatarskim

Funkcjonowanie: 15 kwietnia 1942 – 11 listopada 1942 Przebywało tam: ok. 4,5 tys. mieszkańców “legalnych”

ok. 3 tys. mieszkańców “nielegalnych”

Obóz zagłady w Bełżcu

Funkcjonowanie: marzec 1942 – Grudzień 1943 Szacunkowa liczba ofiar: ok. 450 tys.

Czas przebywania więźniów

na terenie obozu: ok. 3 godzin

Obóz koncentracyjny Na Majdanku (KL Lublin)

Akcja Erntefest: 3 listopada 1943 Liczba osób zastrzelonych

podczas Akcji Ernefest: 18 tys. osób Liczba ofiar Akcji Reinhard

w obozach Akcji Reinhardt: ok. 2 mln.

(19)

Zał. 4.1. Wydruk x 1 lub pokaz na ekranie

Kolekcja kolorowych zdjęć żydowskich mieszkańców miasta, wykonanych w 1940 roku przez niemieckiego żołnierza Maxa Kirnbergera dostępna na stronie:

● http :// www . biblioteka . teatrnn . pl / dlibra / dlibra / docmetadata ? id =24396

Zał. 4.2.

Zdjęcia zostały wykonane około 1940 roku. Ich autorem jest Max Kirnberger (ur. 1902 r. w Landsberg/Lech), który przed wojną był nauczycielem w szkole dla niesłyszących w Straubingu. Jako pasjonat-amator zajmował się fotografią. Podczas wojny służył jako oficer w oddziale informacyjnym, m.in. w Polsce. Z tego okresu pochodzą zdjęcia, pokazujące życie podczas okupacji w Rzeszowie, Zamościu, Izbicy i Lublinie. Deutches Historisches Museum w Berlinie posiada w swoich zbiorach 482 kolorowe negatywy wykonane przez Kirnbergera w okresie 1937–1941. Kirnberger skończył służbę na froncie w 1942 roku z powodu choroby. Po wojnie wrócił do zawodu nauczyciela w szkole dla niesłyszących, prowadził także zajęcia z fotografii, był autorem wielu artykułów i książek jej poświęconych. Zmarł w 1983 roku.

Zał. 5.1 Wydruk we fragmentach lub pokaz na ekranie

Oryginał listy z nazwiskami 4500 osób przeniesionych z getta na Podzamczu do getta na Majdanie Tatarskim w kwietniu 1942 roku znajduje się w zasobach Archiwum Państwowego w Lublinie.

Skany rękopisu i maszynopisu listy (dokumenty z zespołu Rada Żydowska w Lublinie, sygn. 158) w postaci plików PDF dostępne na stronie internetowej Archiwum:

● http://lublin.ap.gov.pl/index.php?c=page&id=97 Bezpośrednie linki do plików ze skanami:

● http :// www . lublin . ap . gov . pl / pliki / zydzilubelscy /35_891_0_158. pdf (rękopis)

● http :// www . lublin . ap . gov . pl / pliki / zydzilubelscy /35_891_0_164. pdf (maszynopis)

(20)

Zał. 5.2. Wydruk x 1, do pocięcia.

Abramowicz Josef* Kierszenbaum Pinches

Ajbuszyc Necha Lachman Olga

Alberman Matla Lederman Sura

Altman Dawid* Lewin Fiszel

Bergman Abram-Wolf Meler Leon

Cukierfajn Izrael* Hersz Nisenbaum Ruchla

Dorfman Szama Ortman Chaja*

Edelsztajn Aron Perec Fajga

Fajerajzen Icek Puterman Halina Gewerc Natan* Regenbogen Gitla Gladsztajn Anatol Rener Zysla

Halbersztadt Jechiel Sarna Josef*

Herszenhorn Kiwa Taub Froim

Iberklajd Akiwa Wajnbaum Nusyn

Jontef Symcha* Zylberberg Fiszel

(21)

Zał. 5.3 Alfabet jidysz z polską transliteracją

Litera alfabetu Transliteracja Uwagi

א - [3]

א a

א o

ב b

ב w [2]

ג g

ד d

זד dz

שזד dż

ה h często: końcowe “a”

w słowach hebrajskich

ו w [2]

ו u

װ w

ױ oj

ז z

שז ż

ח ch [2]

ט t

שט cz

י i, j, y

ײ ej

ײײ aj

כ k [2]

כ ch

ך ch końcowe [1]

(22)

ל l

מ m

ם m końcowe [1]

נ n

ן n końcowe [1]

ס s

ע e

פ p

פ f

ף f końcowe [1]

צ c

ץ c końcowe [1]

ק k

ר r

ש sz

ש s [2]

ת t [2]

Przypisy

[1] Forma końcowa. Używana tylko na końcu wyrazu.

[2] Używana tylko w słowach pochodzenia hebrajskiego.

[3] Nie wymawia się jej i nie transkrybuje.

*

Uwaga! Tradycyjne imiona biblijne (oznaczone gwiazdką) zapisywane są nie w jidysz, ale w wersji hebrajskiej.

W zapisie tych imion pomijane – lub inaczej zapisywane – są niektóre samogłoski (a, e, y), mogą się też pojawić litery występujące jedynie w bezpośrednich zapożyczeniach z hebrajskiego (por. załącznik z alfabetem jidysz).

Głoska “a” występująca w środku wyrazu jest zazwyczaj pomijana w zapisie, na początku wyrazu zapisywana jest zwykle jako

א

, zaś na końcu – jako”

ה”.

(23)

Zał. 5.4. Wydruk zdjęć x 1 lub pokaz na ekranie

● S. Kiełsznia: Lublin, ul. Lubartowska 11, lata 30. XX w.

http

:// biblioteka . teatrnn . pl / dlibra / dlibra / docmetadata ? id =29694& from =& dirids =1& ver _ id =& lp =237& QI =

● S. Kiełsznia: Lublin, ul. Kowalska 4, lata 30. XX w.

http

● Strona tytułowa żydwskiej gazety codziennej wychodzącej w j. jidysz: „Lubliner Tugblat" z 3 października 1932 roku.

http

Zał. 5.5. Informacje dla prowadzącego

Język jidysz

Język jidysz to język Żydów aszkenazyjskich, zamieszkujących tereny Europy Środkowowschodniej. Zapisywany jest alfabetem hebrajskim, uzupełnionym o nieodnotowywane w języku hebrajskim samogłoski. Kierunek pisania i czytania jest taki, jak w języku hebrajskim: od strony prawej do lewej (książki według łacińskiej perspektywy czyta się więc jakby „od końca”).

W przedwojennej Polsce jidysz był codziennym językiem tradycyjnej społeczności żydowskiej, powszechnie obecnym na ulicach, również w wersji graficznej (por. fotografie szyldów z ulicy Kowalskiej); toczyło się w nim także bogate życie kulturalne – ukazywała się prasa (por. skan gazety codziennej) oraz literatura (można przywołać np. twórczość związanego z Lubelszczyzną noblisty Izaaka Baszewisa Singera). Należy podkreślić, że język jidysz był językiem używanym jedynie w sferze świeckiej. Językiem sakralnym, wykorzystywanym w synagodze, pojawiającym się na cmentarzach był biblijny hebrajski, który jednak różni się od nowożytnego hebrajskiego, używanego przez dzisiejszych Izraelczyków.

Wraz z zagładą tradycyjnych środkowoeuropejskich społeczności żydowskich oraz w związku z przyjęciem w Izraelu nowożytnego języka hebrajskiego jako języka urzędowego, język jidysz utracił swą witalność jako język realnie funkcjonujących wspólnot kulturowych i posiada obecnie niewielu czynnych użytkowników (społeczności ortodoksyjne, językoznawcy).