STUDIA SOCJOLOGICZNE 2004, 1 (172) ISSN 0039-3371
Joanna Sikorska Polska Akademia Nauk
OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNE W SPISACH POW SZECHNYCH W 1978, 1988 I 2002 ROKU
W artykule przedstawione je s t porównanie wyników pełnej rejestracji osób niepełnosprawnych w polskich spisach powszechnych w 1978, 1988 i 2002 roku.
Celem analizy je s t określenie dynamiki niepełnosprawności, zmiany zróżnicowa
nia zbiorowości osób niepełnosprawnych ze względu na płeć, wiek, miejsce za
mieszkania, poziom wykształcenia, stan cywilny, a także ze względu na rodzaj głównego źródła utrzymania i status na rynku pracy. Wyniki analizy pokazały po- naddwukrotny wzrost liczby osób niepełnosprawnych w minionym ćwierćwieczu, narastanie natężenia niepełnosprawności wraz z wiekiem, wśród kobiet oraz na wsi, a także silne zróżnicowanie tych osób ze względu na podstawowe cechy de- m o g ra fic zn o -sp o łe c zn e i trwałość korelatów ich niekorzystnej sytuacji w porów naniu z ludźmi sprawnymi. Przedstawione są także pożytki, ja kie niosą porów ny
walne dane spisowe dla weryfikacji hipotez form ułow anych na podstaw ie innych badań (możliwość wtórnych analiz) oraz dla przyszłych badań nad niepełno
sprawnością.
Główne pojęcia: niepełnosprawność; spisowe kryteria wyodrębniania osób niepełnosprawnych; skala zjawiska niepełnosprawności; natężenie' niepełno
sprawności; aktywność i bierność zawodowa osób niepełnosprawnych; bezrobo
cie osób niepełnosprawnych.
Powszechny spis ludności jest badaniem pełnym, którego wyniki pozwalają ustalić liczbę osób niepełnosprawnych oraz opisać demograficzną i społeczno- -ekonom iczną strukturę tego segmentu społeczeństwa. W polskich spisach lud
ności badanie zjawiska niepełnosprawności ma już długą tradycję. Po raz pierw-
* Instytut Filozofii i Socjologii PAN, ul. N ow y Świat 72, 00 -3 3 0 Warszawa, e-mail: asikor@ acn.
waw.pl
104 JO A N N A S IK O R SK A
szy badano inwalidztwo w spisie 1921 roku (Nowak 2002: 15). Pytania dotyczy
ły wówczas takich ułomności fizycznych, jak ślepota, głuchota czy też brak koń
czyn. Po drugiej wojnie światowej podjęto tem atykę niepełnosprawności w spi
sach ludności w 1978, 1988 oraz 2002 roku. Pełna rejestracja osób niepełno
sprawnych w tym długim okresie stwarza szczególną możliwość badania zmian częstości występowania, natężenia oraz demograficznych i społeczno-ekono
micznych cech zjawiska niepełnosprawności1. Jest to też okazja do weryfikacji wielu hipotez, jakie formułowano w tym zakresie na podstawie badań prowadzo
nych w łatach dziewięćdziesiątych i po 2000 roku2. Choć formularz spisowy z założenia nie dostarcza miękkich zmiennych dla analizy psychospołecznych aspektów niepełnosprawności, to dane zebrane w spisach stanowią istotny punkt odniesienia dla wyników i innych, wyspecjalizowanych badań nad tym zjawi
skiem.
Celem prezentowanego w niniejszym artykule wstępnego porównania podsta
wowych wyników trzech kolejnych spisów jest określenie dynamiki niepełno
sprawności w minionym ćwierćwieczu, zmiany zróżnicowania zbiorowości osób niepełnosprawnych ze względu na płeć, wiek, miejsce zamieszkania, poziom wy
kształcenia, stan cywilny, a także ze względu na rodzaj głównego źródła utrzy
mania i status na rynku pracy. Charakterystyka ta pokaże trwałość podstawo
wych korelatów sytuacji tych osób oraz główne obszary barier ich społecznej in
tegracji.
Spisowe kryteria niepełnosprawności
W Narodowym Spisie Powszechnym Ludności i Mieszkań 2002 występowa
nie niepełnosprawności badane było zestawem trzech pytań zgodnych i spójnych metodologicznie z pytaniami zawartymi w formularzach spisów w latach 1978
1 A nalizę porów naw czą rozm iaru i struktury niepełnosprawności na podstawie w yników spisu pow szechnego w 1978 i 1988 roku przedstaw ił Zbigniew Strzelecki w opracow aniu Inwalidzi w Polsce w latach 1978 - 1988 (GUS 1991). Porów nanie podstawow ych danych o osobach niepeł
nosprawnych z trzech spisów ludności (1978, 1988, 2002) je st częścią raportu o sytuacji dem ogra
ficznej w Polsce, w ydaw anym corocznie przez R ządow ą Radę Ludnościow ą, zob. O gonowska- M usiatow icz i Sikorska 2003. Dane spisowe w ykorzystane w niniejszym artykule pochodzą z po
w yższych opracow ań oraz z opracow ania Zofii Ogonowskiej-M usiatow icz i M ariusza C hm ielew skiego (2003).
2 Było to m.in. reprezentacyjne badanie sytuacji osób niepełnospraw nych przeprowadzone przez IFiS PAN w 1993 roku (Ostrowska, Sikorska i Sufin 1994) oraz analizy zbiorowości osób niepełnospraw nych wyodrębnianych z ogólnopolskich reprezentacji gospodarstw dom ow ych bada
nych przez GUS {Stan zdrowia ludności P olski w 1996\ Zróżnicow anie w arunków życia ludności w Polsce w 1997 i w 2001\ Kostrubiec 2001; K otow ska i Strzelecki 2003).
O SO B Y N IE P E Ł N O SP R A W N E W S PIS A C H P O W SZ E C H N Y C H W 1978, 1988 I 2002 R O K U 105 i 19883. Została zachowana tym samym porównywalność danych spisowych.
Osoba niepełnosprawna to ta osoba, która posiada odpowiednie orzeczenie w y
dane przez organ do tego uprawniony lub osoba, która takiego orzeczenia nie po
siada, lecz odczuwa ograniczenie sprawności w wykonywaniu czynności podsta
wowych dla swojego wieku (zabawa, nauka, praca, samoobsługa). W yodrębnio
na według kryterium spisowego zbiorowość osób niepełnosprawnych została podzielona na dwie podstawowe grupy: 1) osoby niepełnosprawne prawnie, tj.
takie, które posiadały odpowiednie, aktualne orzeczenie wydane przez organ do tego uprawniony4, 2) osoby niepełnosprawne tylko biologicznie, tj. takie, które nie posiadały orzeczenia, ale odczuwały całkowicie lub poważnie ograniczoną zdolność do wykonywania czynności podstawowych dla swego wieku.
Zgodnie z U stawą o rehabilitacji zawodowej, społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych z dnia 27 sierpnia 1997 roku5 ustalono dla osób w w ie
ku 16 i więcej lat trzy stopnie niepełnosprawności: 1) znaczny (dawniej I grupa)6, 2) umiarkowany (dawniej II grupa)7, 3) lekki (dawniej III grupa)8, orzekane przez powiatowy, wojewódzki lub były krajowy zespół orzekający o stopniu nie
pełnosprawności. Inne orzeczenia wydane przez organy do tego upoważnione przed wejściem w życie Ustawy (tj. przed 1.01.1998 rokiem) traktowane są na równi z orzeczeniami o stopniu niepełnosprawności.
Uwzględniając subiektywną ocenę zdolności do wykonywania podstawo
wych czynności dla danego wieku wyróżniono wśród osób niepełnosprawnych prawnie dwie grupy:
3 Treść pytań oraz wykaz rów noważnych orzeczeń w kw alifikacji niepełnospraw ności lub in
w alidztw a praw nego w spisach 1978, 1988 i 2002 przedstaw iła Lucyna N ow ak (2002: 16 -1 8 ).
4 Kryterium zakwalifikowania danej osoby do zbiorowości osób niepełnosprawnych prawnie jest:
1) dla osób w w ieku 16 lat i więcej - posiadanie aktualnego orzeczenia w ydanego przez odpow ie
dni organ orzekający
2) dla dzieci poniżej 16 roku życia - tj. urodzonych po 20 m aja 1986 roku - upraw nienie do pobie
rania zasiłku pielęgnacyjnego.
5 Dz. U. z 1997 roku, N r 123, poz. 776 z późniejszymi zmianami.
6 Znaczny stopień niepełnosprawności stosuje się do osób m ających naruszoną sprawność organizmu: 1) niezdolnych do podjęcia zatrudnienia, 2) zdolnych do podjęcia zatrudnienia w za
kładzie pracy chronionej albo w zakładzie aktywizacji zawodowej, w ym agających niezbędnej w celu pełnienia ról społecznych stałej lub długotrwałej opieki lub pom ocy innej osoby w zw iąz
ku ze znacznie ograniczoną m ożliw ością samodzielnej egzystencji.
7 Do kategorii um iarkow anego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizm u zdolną do w ykonywania zatrudnienia na stanowisku pracy przystosow anym odpow iednio do potrzeb, m ożliw ości wynikającej z niepełnosprawności, w ym agającą w celu peł
nienia ról społecznych częściowej lub okresowej pom ocy innej osoby w zw iązku z ograniczoną m ożliw ością samodzielnej egzystencji.
8 Do kategorii lekkiego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizm u zdolną do w ykonyw ania zatrudnienia, nie w ym agającą pom ocy innej osoby w celu peł
nienia ról społecznych.
106 JO A N N A SIK O R SK A
1) osoby niepełnosprawne prawnie i biologicznie, tj. osoby, które posiadały orze
czenie i równocześnie odczuwały całkowicie lub poważnie ograniczoną zdol
ność do wykonywania czynności podstawowych dla swego wieku,
2) osoby niepełnosprawne tylko prawnie, tj. osoby, które posiadały orzeczenie i nie odczuwały ograniczonej zdolności do wykonywania czynności podsta
wowych dla swego wieku.
Z nakładających się na siebie w części zbiorowości osób niepełnosprawnych prawnie i/lub biologicznie wyodrębnione zostały dla dalszych analiz dwie roz
łączne kategorie: niepełnosprawnych prawnie oraz niepełnosprawnych tylko bio
logicznie. Podział ten dobrze ilustruje udział w systemie świadczeń rentowych i zasiłków, a więc zabezpieczeniu z tytułu zdrowotnych ograniczeń wykonywa
nia pracy i samodzielnego funkcjonowania.
Zm iany liczby osób niepełnosprawnych i natężenia niepełnosprawności W 2002 roku osoby niepełnosprawne stanowiły 14,3% ogółu ludności kraju, co oznacza, że co siódmy mieszkaniec Polski był osobą niepełnosprawną (w 1988 roku co dziesiąty, w 1978 roku co czternasty). Liczba osób niepełno
sprawnych powiększyła się z 2,5 min w 1978 roku do ponad 3,7 min w 1988 ro
ku, a w 2002 roku wynosiła już 5456,7 tys. (tabela 1).
Podwojona (z górą) liczba niepełnosprawnych w minionym ćwierćwieczu ilu
struje znamienny trend transformacji demograficznej w naszym kraju, który zw ią z a n y je s t g łó w n ie z u trz y m y w a n ie m się n ie k o rz y stn e g o sta n u z d ro w ia i p o stępującym starzeniem się społeczeństwa. Jest to też wynik wprowadzania no
wych przepisów uprawniających do otrzymywania renty oraz świadczeń z tytu
łu orzeczonej niezdolności do pracy, w tym renty dla rolników, zasiłku pielęgna
cyjnego dla niepełnosprawnych dzieci czy świadczeń pozarentowych głównie wśród rolników.
Dynamika niepełnosprawności prawnej oraz niepełnosprawności tylko biolo
gicznej była w okresach między spisami nierównomierna. Liczba osób niepełno
sprawnych prawnie wzrosła w 2002 roku w stosunku do 1978 roku o 130,7% (tj.
o 2 531,5 tys. osób), przy czym między spisem z lat 1978 i 1988 nastąpił wzrost o 69% (tj. o 1 329,8 tys. osób), a od 1989 do 2002 roku wzrost był mniejszy - o 36,6% (tj. o 1 191,7 tys. osób). Natomiast zbiorowość osób niepełnosprawnych tylko biologicznie w 2002 roku wzrosła w stosunku do 1978 roku o 80,9%, przy czym m iędzy 1978 i 1988 rokiem był to spadek o ponad 14%, a od 1989 do 2002 roku - ponaddwukrotny wzrost (o 111%, tj. o 529,5 tys. osób). Tak więc w w y
niku przemian transformacyjnych, które reprezentowane są tu czternastoletnim okresem między spisem 1988 i spisem 2002, nastąpiły dwukierunkowe zmiany w strukturze osób uprawnionych do pobierania świadczeń rentowych oraz nie
O SO B Y N IE P E Ł N O SP R A W N E W S PISA C H P O W SZ E C H N Y C H W 1978, 1988 I 2002 R O KU 107 pełnosprawnych osób bez takich uprawnień. Wyniki spisowe potwierdziły ten
dencję bezwzględnego wzrostu liczby osób niepełnosprawnych prawnie oraz niepełnosprawnych tylko biologicznie, jednakże przy wystąpieniu relatywnego spadku skali niepełnosprawności prawnej na rzecz wzrostu niepełnosprawności tylko biologicznej. Wyniki innych badań nad niepełnosprawnością pokazują pra
wne i instytucjonalne czynniki przyspieszenia wzrostu skali prawnej niepełno
sprawności w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych (łatwy dostęp do syste
mu emerytur i rent) oraz ograniczenie tego wzrostu po 1997 roku (zob. m.in.
Ostrowska, Sikorska i Gąciarz 2001).
T a b e la 1. Liczba osób według kategorii niepełnosprawności w 1978, 1988 i 2002 roku
Wyszczególnienie Ogółem
1978 1988 2002
W tysiącach osób 1978=100 1988=100 O so b y n iep ełn o sp ra w n e
O gółem 2485,0 3735,5 5456,7 219,6 146,1
Mężczyźni 1186,2 1736,3 2568,2 216,5 147,9
Kobiety 1298,8 1999,2 2888,5 222,4 144,5
L iczb a osób n iep ełn osp raw n ych
na 1000 osób 71 99 143 201,4 144,4
N iep ełn o sp ra w n i p raw n ie
o stop n iu n iep ełn osp raw n ości: 1928,6 3258,4 4450,1 230,7 136,6
- znacznym 301,4 537,4 1064,8 353,3 198,1
- umiarkowanym 866,2 1368,3 1426,7 164,7 104,3
- lekkim 750,9 1343,6 1571,7 209,3 117,0
- nieustalonej treści
- w wieku 0-15 lat z uprawnieniami
do zasiłku pielęgnacyjnego* 10,2 9,0
251,9
135,1 1330,9 1497,6 N ie p ełn o sp ra w n i tylko b iologiczn ie
z og ra n iczen iem 556,4 477,1 1006,6 180,9 211,0
- całkowitym 120,8 73,6 124,0 102,6 168,4
- poważnym 435,5 403,5 882,6 202,6 218,7
* W 1978 i 1988 roku były to osoby w w ieku 0 -1 4 lat z grupą inwalidztwa.
Źródło: Dane N SP w 1978, 1988, 2002 (O gonowska i Chmielewski 2003: 24).
Pogłębiającemu się natężeniu zjawiska niepełnosprawności towarzyszyły zmiany w strukturze kategorii niepełnosprawności. Wśród osób niepełnospraw
nych prawnie najliczniejszą grupę w 2002 roku stanowiły osoby posiadające orzeczenie o lekkim stopniu niepełnosprawności (28,8% ogółu niepełnospraw
108 JO A N N A S IK O R SK A
nych) oraz osoby z orzeczeniem o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności (odpowiednio 26,1%). Dodajmy, że według danych z poprzednich spisów po
wszechnych osoby o umiarkowanym bądź lekkim stopniu niepełnosprawności (dawniej II bądź III grupa inwalidztwa) przeważały jeszcze wyraźniej - w 1978 roku odpowiednie odsetki wynosiły 34,8% (II grupa) i 30,2% (III grupa), a w 1988 roku 36,6% (II grupa) i 36% (III grupa). Osoby o znacznym stopniu niepełnosprawności (dawniej I grupa) stanowiły w 2002 roku 23,9% ogółu nie
pełnosprawnych prawnie, przy czym ich odsetek sukcesywnie narastał z czasem (w 1978 wynosił 15,6%, a w 1988 - 16,5%). W zmianach struktury prawnej nie
pełnosprawności należy zwrócić szczególną uwagę na skokowy, dziesięciokrot
ny wzrost udziału uprawnionych do zasiłku pielęgnacyjnego dla dzieci w wieku 0-15 lat (od 1 stycznia 1998 roku). Choć udział tej ustawowo „nowej” kategorii pobierających świadczenia był liczebnie w 2002 roku stosunkowo niewielki (nie
co ponad 3% ogółu osób niepełnosprawnych prawnie), to ma ona szczególnie istotną rangę w kontekście reformy systemu społecznego zabezpieczenia niepeł
nosprawnych dzieci (około 135 tys..dzieci w 2002 roku).
W śród niepełnosprawnych tylko biologicznie w 2002 roku było 124,0 tys.
osób z całkowicie ograniczoną zdolnością do wykonywania podstawowych czynności, tj. o 68,4% więcej niż w roku 1988 i o 2,6% więcej niż w 1978 roku (w 1988 roku - 73,6 tys. osób, w 1978 roku - 120,8 tys.). Natomiast poważne ograniczenie sprawności w 2002 roku zadeklarowało 882,6 tys. osób, tj. o 479,1 tys. (o 118,7%) więcej niż w 1988 roku i o 447,1 tys. więcej niż w 1978 roku. Te indywidualne oceny własnych możliwości funkcjonowania także wskazują na znaczny wzrost ograniczonej sprawności w latach dziewięćdziesiątych, nawet je śli nie jest ona potwierdzona aktualnym orzeczeniem lekarskim. Bezwzględny spadek liczby niepełnosprawnych tylko biologicznie między spisami z lat 1978 i 1988, przy równoczesnym wzroście niepełnosprawności prawnej, pokazuje roz
szerzanie państwowego systemu wsparcia osób niepełnosprawnych, w tym na rolników indywidualnych i członków ich gospodarstw domowych. Zgodnie z no
wymi przepisami rolnicy - dotąd niepełnosprawni tylko biologicznie - zostali włączeni do odpowiednich kategorii niepełnosprawnych prawnie.
W zrostowi bezwzględnej liczby osób niepełnosprawnych towarzyszy wyra
źny wzrost natężenia tego zjawiska. Wśród ogółu Polaków spotykamy coraz czę
ściej osoby z ograniczeniami funkcjonowania (w wyniku przewlekłych chorób zwłaszcza układu krążenia, reumatologicznych i neurologicznych, a także ura
zów, ograniczeń mentalnych i chorób psychicznych). Na 1000 m ieszkańców przypadało w 1978 roku średnio 71 osób niepełnosprawnych (zob. tabela 1).
W roku 1988 wskaźnik ten wzrósł do 99, a w 2002 roku - do 143 osób na 1000 ludności.
O SO B Y N IE P E Ł N O SP R A W N E W SPIS A C H P O W SZ E C H N Y C H W 1978, 1988 I 2002 R O K U 109 Struktura i natężenie niepełnosprawności według wieku,
płci i miejsca zamieszkania
Dane spisowe umożliwiły charakterystykę pełnej zbiorowości niepełnospraw
nych według podstawowych cech demograficzno-społecznych (tabela. 2). Anali
za zmian struktury według płci, grup wieku oraz miejsca zamieszkania w mieście i na wsi pokazuje dużą trwałość demograficznych i społecznych korelatów nie
pełnosprawności w Polsce, identyfikowanych także w innych, wcześniejszych badaniach reprezentacyjnych (zob. m.in. Ostrowska i Sikorska 1996).
W pełnej zbiorowości osób niepełnosprawnych w 2002 roku mężczyźni sta
nowili 47,1%. Nadal więc, chociaż w mniejszym ju ż stopniu niż w 1988 roku przeważały kobiety (52,9% wobec 53,5% w 1988 roku). W spółczynnik femini- zacji wśród osób niepełnosprawnych był przy tym wyższy niż dla ludności ogółem. Na 100 mężczyzn ogółem przypadało 105 kobiet w 1988 roku i 106 ko
biet w roku 2002. W zbiorowości niepełnosprawnych na 100 mężczyzn przypa
dało natomiast 115 kobiet w 1988 i 112 kobiet w 2002 roku. Wyższy współczyn
nik feminizacji wśród niepełnosprawnych obserwowano w m iastach (na 100 nie
pełnosprawnych mężczyzn przypadało 127 kobiet w roku 1988 i 116 niepełno
sprawnych kobiet w roku 2002). Na wsi wskaźnik ten wynosił odpowiednio 98 w 1988 roku i 108 w 2002 roku.
Osoby niepełnosprawne są starsze w porównaniu z populacją generalną, co wynika z naturalnej tendencji pogarszania się z wiekiem stanu zdrowia i narasta
nia ograniczeń funkcjonowania. Równocześnie, w całej zbiorowości osób niepeł
nosprawnych najwyższą dynamiką w okresie między spisem 1988 i 2002 charak
teryzuje się grupa dzieci w wieku 0-15 lat. Wiąże się to z objęciem ich od 1998 roku zasiłkiem pielęgnacyjnym (wzrost z 9 tys. w 1988 do 135 tys. osób w 2002 roku). W rezultacie, jednym z efektów wprowadzenia nowych przepisów są w ła
śnie zmiany w strukturze wieku niepełnosprawnych. Liczba osób niepełnospraw
nych w wieku poniżej 20 łat była w 1978 roku 8 razy wyższa niż w populacji ge
neralnej, w 1988 roku 11 razy wyższa, a w 2002 roku już tylko czterokrotnie wyższa. W kategorii wieku powyżej 60 lat wśród kobiet i powyżej 65 lat wśród mężczyzn wyraźna jest nadal przewaga osób niepełnosprawnych w porównaniu z populacją generalną. W 2002 roku udział niepełnosprawnych kobiet w wieku powyżej 60 lat wynosił 52,3% w miastach i 56,3% na wsi wobec 19,2% oraz 20,7% odpowiednio wśród kobiet ogółem. Analogicznie udział niepełnospraw
nych mężczyzn w wieku powyżej 65 lat wynosił 28,8% w miastach i 31,2% na wsi wobec 9,7% i 19,6% odpowiednio wśród mężczyzn ogółem.
W iek środkowy w całej zbiorowości osób niepełnosprawnych wynosił w 2002 roku 58 lat, przy czym wyższy jest on wśród kobiet i rośnie wraz z nasi
laniem się stopnia ograniczeń funkcjonowania. Mediana wieku obliczona dla ko
biet wynosiła 62 lata (61 lat w miastach i 63 lata na wsi), dla mężczyzn odpowie
110 JO A N N A S IK O R SK A
dnio 56 lat (55 w miastach i 56 lat na wsi). Wyższy jest także środkowy wiek osób odczuwających całkowite ograniczenie sprawności (mediana wieku 65 lat) niż osób odczuwających poważne ograniczenie sprawności (mediana wieku 60 lat) lub nieodczuwających takich ograniczeń (mediana wieku 55 lat).
Tabela 2. Struktura ludności ogółem i osób niepełnosprawnych według kategorii niepeł
nosprawności, płci oraz grup wieku w miastach i na wsi w 1978 i 2002 roku
W yszczególnienie M ężczyźni K obiety
O gó
łem 0 -19
lat
2 0-6 4 lat
65 i więcej
lat
O gó
łem 0 -1 9
lat
2 0 -5 9 lat
60 i więcej
lat MIASTA
1978
Ludność ogółem 100,0 32,6 60,5 6,9 100,0 28,6 57,0 14,4
Osoby niepełnospraw ne 100,0 4,2 66,4 29,4 100,0 2,3 48,2 49,5
W edług kategorii niepełnosprawności
N iepełnospraw ne praw nie 100,0 1,8 69,4 28,8 100,0 1,0 52,0 47,0 o stopniu niepełnosprawności:
- znacznym 100,0 2,7 36,2 61,1 100,0 1,5 18,8 79,7
- um iarkow anym 100,0 1,1 67,1 31,8 100,0 0,7 45,9 53,4
- lekkim 100,0 2,1 86,8 11,1 100,0 0,9 74,5 24,3
N iepełnospraw ne tylko
biologicznie z ograniczeniem 100,0 20,3 39,4 40,3 100,0 8,1 31,9 60,0 niepełnospraw ności:
- całkow itym 100,0 21,3 39,0 39,7 100,0 7,6 23,3 69,1
- poważnym 100,0 20,1 49,1 30,8 100,0 8,2 34,3 77,6
2002
Ludność ogółem 100,0 26,4 63,9 9,7 100,0 23,0 57,8 19,2
O soby niepełnosprawne 100,0 6,6 64,6 28,8 100,0 4,2 43,5 52,3
Według kategorii niepełnosprawności
N iepełnospraw ne prawnie 100,0 5,2 68,5 26,3 100,0 3,7 49,5 46,8 w tym o stopniu
niepełnospraw ności
- znacznym 100,0 2,0 47,5 39,5 100,0 1,1 22,9 76,0
- um iarkow anym 100,0 1,8 67,3 30,9 100,0 1,3 49,5 49,2
- lekkim 100,0 1,1 89,0 10,9 100,0 0,8 58,2 41,0
N iepełnospraw ne tylko
biologicznie z ograniczeniem 100,0 14,8 40,9 44,3 100,0 6,3 20,3 73,0 niepełnosprawności:
O SO B Y N IEP E Ł N O SP R A W N E W SPISA C H P O W SZ E C H N Y C H W 1978, 1988 I 2002 R O K U 111
- całkowitym 100,0 22,4 24,9 51,7 100,0 10,4 13,0 76,6
- poważnym 100,0 14,7 42,6 55,7 100,0 5,7 21,4 72,0
W IEŚ 1978
Ludność ogółem 100,0 35,7 54,5 9,8 100,0 33,5 49,3 17,2
Osoby niepełnosprawne 100,0 3,9 59,1 37,0 100,0 3,4 42,7 53,9
Według kategorii niepełnosprawności
N iepełnospraw ne praw nie 100,0 1,4 64,4 34,2 100,0 1,8 53,6 44,6 o stopniu niepełnosprawności:
- znacznym 100,0 4,2 38,8 57,0 100,0 4,6 29,8 65,6
- umiarkow anym 100,0 1,0 56,9 42,1 100,0 1,4 45,4 53,2
- lekkim 100,0 1,2 81,0 17,8 100,0 1,3 69,3 29,4
Niepełnospraw ne tylko
biologicznie z ograniczeniem 100,0 12,2 41,4 46,4 100,0 5,6 28,0 66,4 niepełnospraw ności:
- całkowitym 100,0 13,3 34,5 52,2 100,0 6,1 22,2 71,7
- poważnym 100,0 12,0 43,2 44,8 100,0 5,5 29,8 64,7
2002
Ludność ogółem 100,0 30,0 50,4 19,6 100,0 29,3 50,0 20,7
O soby niepełnosprawne 100,0 6,2 62,6 31,2 100,0 4,2 39,5 56,3
Według kategorii niepełnosprawności
N iepełnospraw ne praw nie 100,0 5,1 56,2 38,7 100,0 3,9 33,9 62,2 w tym o stopniu
niepełnosprawności
- znacznym 100,0 2,0 42,5 55,5 100,0 1,1 12,6 86,3
- um iarkow anym 100,0 2,0 67,4 30,6 100,0 1,5 34,7 63,8
- lekkim 100,0 0,9 83,9 15,2 100,0 0,7 47,3 52,0
N iepełnospraw ne tylko
biologicznie z ograniczeniem 100,0 11,9 38,3 49,8 100,0 5,3 13,6 80,1 niepełnosprawności:
- całkowitym 100,0 18,3 21,8 59,9 100,0 8,6 6,9 84,5
- poważnym 100,0 11,1 40,4 48,5 100,0 4,8 15,7 79,5 ,
Źródło: Dane N SP 1978, 2002 (Ogonowska i Sikorska 2003, tab.2).
Należy podkreślić, że mediana wieku jest wyższa wśród osób niepełnospraw
nych tylko biologicznie (68 lat), w tym zwłaszcza w podpopulacji osób z całko
witym ograniczeniem funkcjonowania (74 lata) niż wśród osób niepełnospraw
nych prawnie (mediana wieku 57 lat). Wynik ten wskazuje na szczególnie trud
ną sytuację dość licznej grupy starszych, często żyjących samotnie osób niepeł
112 JO A N N A S IK O R SK A
nosprawnych, które nie są objęte systemem rent z tytułu niezdolności do pracy (124 tys. osób w 2002 roku).
Ze względu na zmiany administracyjne w Polsce utrudnione jest porównanie zróżnicowania terytorialnego w okresach pomiędzy poszczególnymi spisami. Na podstawie danych o zróżnicowaniu terytorialnym z 2002 roku odnotowano (tabe
la 3), że największe natężenie zjawiska niepełnosprawności wystąpiło w woje
wództwie lubelskim i małopolskim - ponad 180 osób na 1000 mieszkańców. N aj
niższe natomiast natężenie zjawiska wystąpiło w województwie opolskim - 100 osób na 1000 mieszkańców oraz mazowieckim i śląskim (poniżej 120 osób na
1000 mieszkańców).
Natężenie niepełnosprawności wśród kobiet jest generalnie większe, zwłaszcza na wsi. W województwach lubelskim i lubuskim wskaźnik natężenia niepełno
sprawności kobiet niepełnosprawnych na wsi przekroczył 200 osób, podczas gdy w opolskim wyniósł 98 na 1000 kobiet (i mężczyzn). Jest to jedyne województwo, w którym wskaźnik osób niepełnosprawnych na wsi jest niższy niż w miastach.
Tabela 3. Natężenie niepełnosprawności w 2002 roku według płci, m iejsca zamieszka
nia w miastach lub na wsi oraz według województw (liczba niepełnospraw
nych na 1000 mieszkańców)
W ojewództwa O gółem M iasta Wieś
O* M* K* O* M* K* O* M* K*
PO LSK A 143 139 147 136 132 139 153 148 159
Dolnośląskie 150 144 155 146 141 149 161 152 170
Kujawsko-pom orskie 147 143 150 143 140 146 153 149 157
Lubelskie 185 177 194 164 160 167 205 191 218
Lubuskie 175 166 183 167 160 173 189 177 201
Łódzkie 140 137 142 135 133 137 148 144 151
M ałopolskie 182 169 194 179 165 192 186 174 197
M azow ieckie 113 111 115 110 108 112 120 118 122
Opolskie 100 100 101 102 101 103 98 98 98
Podkarpackie 150 148 153 137 137 137 159 155 164
Podlaskie 129 125 133 117 115 118 146 139 154
Pom orskie 138 135 141 137 133 141 141 141 142
Śląskie 118 118 118 118 118 119 119 121 116
Świętokrzyskie 144 141 147 134 133 135 153 148 158
W arm ińsko-m azurskie 148 144 152 142 140 145 157 151 163
W ielkopolskie 157 152 161 157 151 163 156 154 159
Zachodniopom orskie 137 134 141 132 128 135 150 146 154
* 0 - O gółem, M - M ężczyźni, K - K obiety
Źródło: Dane N SP 2002 (O gonowska i Chm ielew ski 2003: 25).
O SO B Y N IE P E Ł N O SP R A W N E W S PIS A C H PO W SZ EC H N Y C H W 1978, 1988 I 2002 R O K U 113 Stan cywilny osób niepełnosprawnych
Zebrane w spisach ludności informacje o faktycznym i prawnym stanie cywil
nym stanowią wyjściowy materiał dla charakterystyki sytuacji rodzinnej osób niepełnosprawnych, a więc do rozpoznania opiekuńczego potencjału rodzinnego, który jest dla tych ludzi największym źródłem wsparcia. Podobnie jak w popula
cji generalnej również wśród niepełnosprawnych najczęściej spotyka się osoby żyjące w związku małżeńskim (tabela 4). Dotyczy to zwłaszcza mężczyzn z lek
kim stopniem niepełnosprawności - dawniej III grupa inwalidztwa (77,5%) oraz niepełnosprawnych tylko biologicznie (66,9%). W śród niepełnosprawnych ko
biet jest natomiast relatywnie więcej wdów (34,3%) niż wdowców wśród męż
czyzn (7,1%), co wiąże się z przeciętnie starszym wiekiem kobiet. Niższy udział panien (niespełna 11% wobec 24% w populacji ogółem) i kawalerów (17,2% w o
bec odpowiednio 33,2%) wiąże się zapewne również z przeciętnie starszym wie
kiem osób niepełnosprawnych.
T a b ela 4. Struktura kobiet i mężczyzn według stanu cywilnego w 2002 roku
W yszczegól Ludność Osoby niepełnosprawne
nienie ogółem Razem Praw nie Tylko
I grupa i równo
ważne
II grupa i równo
ważne
III grupa i równo
ważne
biologicznie
M K M K M K M K M K M K
Ogółem W tym:
Kawalerowie
100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
/panny Żonaci/
33,2 24,3 17,2 10,8 21,1 14,6 18,7 12,9 13,3 7,3 16,4 8,1
zamężne W dow cy/
59,9 55,3 70,7 49,6 63,5 33,8 69,6 53,4 77,5 66,8 66,9 37,3
wdowy Rozwiedzeni/
2,9 15,1 7,1 34,3 11,3 47,5 6,0 27,1 4,1 19,4 12,2 50,8
rozw iedzone 3,1 1,3 4,7 5,1 3,9 3,8 5,4 6,4 5,0 6,4 4,2 3,6
Źródło: Dane N SP 2002 (O gonowska i Chmielewski 2003: 27).
Charakterystycznym wskaźnikiem sytuacji rodzinnej osób niepełnospraw
nych jest również większy - niż wśród ogółu Polaków - udział osób rozwiedzio
nych (4,7% niepełnosprawnych mężczyzn wobec 3,1% rozwiedzionych wśród ogółu mężczyzn oraz 34,3% niepełnosprawnych kobiet wobec 15,1% rozwie
dzionych wśród ogółu kobiet). Uciążliwość codziennego życia wynikająca z nie
114 JO A N N A S IK O R SK A
pełnej sprawności stanowi zapewne dodatkowy czynnik osłabienia trwałości związków partnerskich. Znikoma i nie większa niż w populacji generalnej jest natomiast liczba osób niepełnosprawnych, które formalnie pozostają m ałżonka
mi, choć ich związek został przerwany (około 1% mężczyzn i kobiet), lub są pra
wnie separowani (około 0,1%).
W ykształcenie osób niepełnosprawnych
W okresie m iędzy spisami w 1978 i 2002 roku poziom w ykształcenia osób niepełnospraw nych - podobnie jak w przypadku ludności ogółem - znacznie wzrósł (tabela 5). W 1988 roku co trzeci niepełnosprawny posiadał wykształ
cenie ponadpodstawow e, w 2002 roku ju ż co drugi. Jednak odsetek osób nie
pełnospraw nych posiadających wykształcenie ponadpodstawow e jest znacznie niższy (47,8%) niż w zbiorowości osób sprawnych (74,4%). Nadal więc rela
tywnie niższy poziom w ykształcenia pozostaje istotnym korelatem niepełno
sprawności.
Między rokiem 1978 i 2002 przyrosty osób z wykształceniem wyższym były większe w populacji generalnej (mężczyzn z wykształceniem wyższym było więcej o 4,2 punktu procentowego, a kobiet o 7,2 punktu) niż wśród osób niepeł
nosprawnych (wśród niepełnosprawnych mężczyzn wzrost o 2,1 punktu procen
towego, a wśród kobiet o 2,6 punktu). Należy przy tym podkreślić, że w odróż
nieniu od ogółu ludności w wieku 15 i więcej lat wśród osób niepełnosprawnych w analogicznej grupie wieku (zarówno w 1988 roku, jak i w 2002) wyższym po
ziomem wykształcenia charakteryzują się mężczyźni.
W śród ogółu niepełnosprawnych najszybciej rósł odsetek osób z wykształce
niem zasadniczym zawodowym. Ich udział w strukturze wykształcenia powięk
szył się między 1988 i 2002 rokiem z 12,6 % do 22,0%.
Istotnym czynnikiem charakteryzującym i różnicującym strukturę ludności według poziomu wykształcenia jest miejsce zamieszkania. W miastach niepełno
sprawni mężczyźni legitymują się wyższym wykształceniem sześciokrotnie czę
ściej, a niepełnosprawne kobiety pięciokrotnie częściej niż na wsi. Trzykrotnie częściej na wsi niż w mieście spotykamy osoby niepełnosprawne (mężczyzn i kobiety) z wykształceniem podstawowym nieukończonym lub bez wykształce
nia szkolnego.
Poziom wykształcenia osób niepełnosprawnych jest również'silnie zróżnico
wany regionalnie. Najwyższą liczbę osób niepełnosprawnych z wykształceniem ponadpodstawowym w 2002 roku odnotowano wśród niepełnosprawnych m ęż
czyzn w województwie śląskim (67%), najniższą (33,5%) zaś wśród kobiet nie
pełnosprawnych w województwie podlaskim.
O S O B Y N IE P E Ł N O SP R A W N E W S PISA C H P O W SZ E C H N Y C H W 1978, 1988 I 2002 R O K U 115
T a b e la 5. Struktura ludności ogółem oraz osób niepełnosprawnych w w ieku 15 lat i w ię
cej według płci i poziomu wykształcenia w 1978, 1988 i 2002 roku
Poziom Mężczyźni Kobiety
wykształ 1978 1988 2002 1978 1988 2002
cenia O N O N O N O N O N O N
Razem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Wyższe 5,5 2,6 7,2 4,2 9,7 5,7 3,6 1,1 5,9 2,0 10,8 3,7
Średnie
i policealne 17,2 1,1 20,6 15,0 28,7 22,2 22,3 11,0 28,4 15,0 16,3 24,1 Zasadnicze
zawodowe 23,8 12,2 31,5 16,5 31,3 29,7 11,4 4,9 16,3 7,5 17,5 15,2 Podstawowe
i bez wy
kształcenia 43,3 48,1 40,7 62,3 30,3 42,9 47,9 50,9 49,5 75,5 35,4 37,0
Źródło: Dane N SP w 1978, 1988, 2002 (Inwalidzi w Posce 1991: 48; O gonowska i Chmielewski 2003: 28).
Źródła utrzymania i aktywność ekonomiczna osób niepełnosprawnych W zależności od społeczno-ekonomicznego składu gospodarstwa domowego oraz aktywności ekonomicznej niepełnosprawnych dom owników kształtuje się ogólna struktura źródeł utrzymania oraz wysokość dochodów rodziny. Podobnie jak w poprzednich spisach również w 2002 roku ustalono główne i dodatkowe źródło utrzym ania dla poszczególnych osób oraz dla całego gospodarstwa do
mowego. Wyróżniono następujące grupy źródeł utrzymania; 1) dochody (zarob
ki) z pracy osobiście wykonywanej niezależnie od charakteru zatrudnienia, 2) źródło niezarobkowe, w tym emerytury, renty, zasiłki, 3) inne dochody z w ła
sności lub z najmu, 4) na utrzymaniu innych osób (posiadających własne źródła dochodów).
Większość osób niepełnosprawnych posiadających własne źródło utrzymania czeipie dochody głównie z rent, emerytur, innych świadczeń i zasiłków, a zatem ze źródeł niezarobkowych (74,6% w 1978 roku, 90,5% w 1988 roku, w 2002 ro
ku 84,4%). W związku z załamaniem się systemu zatrudnienia i rehabilitacji za
wodowej niepełnosprawnych w latach dziewięćdziesiątych, a także ze wzrostem bezrobocia, w różnych kierunkach zmieniała się liczba osób niepełnosprawnych, których głównym źródłem utrzymania były dochody z pracy. W 1978 roku pod- populacja ta stanowiła 13,7% ogółu osób niepełnosprawnych, w 1988 roku tylko 5,9 %, natomiast w 2002 roku ich liczba wzrosła do 7,7% (tabela 6).
116 JO A N N A S IK O R SK A
Strukturę głównych źródeł utrzymania dopełniają osoby nieposiadające wła
snych dochodów i pozostające na utrzymaniu rodziny. W 2002 roku stanowiły one około 8% ogółu niepełnosprawnych, a zatem półtorakrotnie mniej niż w 1978 roku. Wynik ten ilustruje w sposób syntetyczny rozszerzanie dostępu do świadczeń społecznych dla osób niepełnosprawnych. Dotyczy to głównie, przy
pomnijmy, rolników oraz dzieci.
Tabela 6. Główne źródła utrzymania osób niepełnosprawnych w 1978, 1988 i 2002 roku
Rok Ogółem Praca Niezarobkowe
źródło utrzymania i inne dochody
Utrzymywani
w tysiącach osób
1978 2485,0 340,7 1853,4 290,9
1988 3735,5 221,3 3378,9 135,4
2002 5456,7 420,7 4600,3 429,3
w %
1978 100,0 13,7 74,6 11,7
1988 100,0 5,9 90,5 3,6
2002 100,0 7,7 84,4 7,9
Uwaga: W 2002 roku nie uwzględniono 6505 osób niepełnosprawnych, dla których nie ustalono źródła utrzymania.
Źródło: D ane NSP w 1978, 1988, 2002 (Inwalidzi w Posce 1991: 54); (Ogonowska i Chmielewski 2003: 31).
Przedstaw iona struktura źródeł utrzym ania osób niepełnospraw nych wiąże się bezpośrednio ze statusem tych osób na rynku pracy, a więc z ich zatrudnie
niem, bezrobociem bądź biernością zawodową. Zgodnie z m iędzynarodow y
mi standardam i aktywni zawodowo to osoby pracujące oraz bezrobotni; pozo
stali to osoby bierne zawodowo. Porównanie w spółczynnika aktyw ności z a w odow ej9 w 1978 i 2002 roku pokazało jej spadek w m ieście i na wsi, zarów no w śród m ężczyzn, jak i kobiet (tabela 7). Dodajmy, że w odniesieniu do lud
ności ogółem w spółczynnik aktyw ności zawodowej w ynosił jeszcze w 1988 roku 65,3% , a w 2002 roku ju ż tylko 55,5%. W śród osób niepełnospraw nych był on praw ie trzykrotnie niższy i spadł z 26,4% w 1988 roku do 19,2%
w 2002 roku.
9 W spółczynnik aktyw ności zawodowej jest to udział aktyw nych zaw odowo w ogólnej liczbie ludności danej kategorii.
O SO B Y N IE P E Ł N O SP R A W N E W SPISA C H P O W SZ E C H N Y C H W 1978, 1988 I 2002 R O K U 117 Tabela 7. Osoby niepełnosprawne w wieku 15 lat i więcej według aktywności ekono
micznej oraz płci w 1978 i 2002 roku (w %)
Wyszczególnienie
Osoby niepełnosprawne Mężczyźni Kobiety
Aktywni zawodowo
Bierni zawo
dowo
Aktywni zawodowo
Biem zawo
dowo
Aktywni zawodowo
Bierni zawo
dowo pracu
jm y
bezro
botni
pracu
jący bezro
botni
pracu
jący
bezro
botni
Ogółem 1978 22,4 - 77,6 30,0 - 70,0 15,5 - 84,5
2002 15,3 3,9 80,8 19,8 5,0 75,2 11,5 3,0 85,5
Miasta 1978 14,6 - 85,4 9,8 - 90,2 10,0 - 90,0
2002 13,2 5,2 81,6 17,3 6,6 76,1 9,6 4,0 86,4
Wieś 1978 35,2 - 64,8 41,6 - 58,4 25,9 - 74,1
2002 18,5 2,1 79,4 23,2 2,8 74,0 14,2 1,5 84,3
Źródło: D aneN S P w 1978, 2002 (Inwalidzi w Polsce 1991: 60; Ogonowska i Chmielewski 2003: 32).
Kolejnym miernikiem statystycznym określającym zmiany na rynku pracy jest obok współczynnika aktywności zawodowej wskaźnik zatrudnienia10. We
dług danych spisu w 2002 roku dla ludności ogółem był on stosunkowo niski i wynosił 43,7%, przy czym był wyższy dla mężczyzn niż dla kobiet (49,5% wo
bec 38,4%) oraz wyższy dla mieszkańców wsi niż miast (45,2% wobec 42,9%).
Dla zbiorowości osób niepełnosprawnych wskaźnik ten był jeszcze bardziej nie
korzystny - 15,3% (19,7% dla mężczyzn i 11,4% dla niepełnosprawnych kobiet).
Wyższy był też na wsi niż w miastach (18,4% wobec 13,1%).
Na podstawie danych spisu powszechnego w 2002 roku można było odnoto
wać postępujący od 1998 roku, jak wiadomo skądinąd, wzrost bezrobocia, które dotyka silnie także osoby niepełnosprawne. Ogólna liczba osób bezrobotnych wynosiła wówczas 3558,2 tys., w tym grupa bezrobotnych osób niepełnospraw
nych liczyła 206,4 tys. Stopa bezrobocia11 dla osób niepełnosprawnych była nie
znacznie niższa niż dla ogółu ludności (20,4% wobec 21,2%). Należy jednak podkreślić, że w miastach stopa bezrobocia wśród niepełnosprawnych była znacznie wyższa (29,3%) niż dla ogółu ludności miejskiej (22,1%).
Większość wśród niepełnosprawnych osób bezrobotnych stanowili m ężczy
źni (59,6%), natomiast wśród kobiet bezrobocie występowało nieco częściej (20,6% wśród kobiet wobec 20,3% wśród mężczyzn). Najniższą stopę bezrobo
10 W skaźnik zatrudnienia jest to udział osób pracujących w ogólnej liczbie ludności danej ka
tegorii.
11 Stopa bezrobocia je st to udział osób bezrobotnych w liczbie ludności aktywnej zawodowo danej kategorii.
118 JO A N N A S IK O R SK A
cia w zbiorowości osób niepełnosprawnych zanotowano przy tym wśród kobiet zamieszkałych na wsi (9,8%), a najw yższą - wśród kobiet niepełnosprawnych zamieszkałych w miastach (29,1%).
Charakterystyki aktywności, a częściej bierności zawodowej niepełnospraw
nych pokazały, że zmiany na rynku pracy w latach dziewięćdziesiątych nie oszczędzały tych osób. Niepełnosprawność, niskie wykształcenie oraz załamanie systemu zatrudnienia i rehabilitacji zawodowej zwiększało trudności nie tylko w znalezieniu pracy przez tych, którzy mogli i chcieli pracować, ale także zwięk
szyło ryzyko wykluczenia z rynku pracy. W yższą niż przeciętnie stopą bezrobo
cia dotknięci byli w 2002 roku niepełnosprawni mieszkańcy miast, w tym zwła
szcza niepełnosprawne kobiety.
Spisowe pożytki dla badań nad niepełnosprawnością
Z bogactwa informacji zebranych w trzech kolejnych spisach ludności przed
stawiłam kilka głównych tendencji narastania skali zjawiska niepełnosprawności oraz kształtowania się dystansu zbiorowości osób niepełnosprawnych do reszty społeczeństwa ze względu na zdrowotne ograniczenia w funkcjonowaniu, starszy wiek, niższe wykształcenie, częstsze zamieszkanie na wsi czy równie duże - w m iastach nawet większe - ryzyko utraty pracy. Już to wstępne porównanie da
nych spisowych pokazało ponaddwukrotny wzrost liczby osób niepełnospraw
nych w minionym ćwierćwieczu, narastanie natężenia niepełnosprawności wraz z wiekiem, wśród kobiet oraz na wsi, a także silne zróżnicowanie tych osób ze względu na podstawowe cechy demograficzno-społeczne i trwałość korelatów ich niekorzystnej sytuacji w porównaniu z ludźmi sprawnymi.
Wiele hipotez dotyczących powyższych zagadnień było już formułowanych na podstawie wyników częściowych badań empirycznych, cytowanych także w tym artykule. Możliwość weryfikacji niektórych z nich przy wykorzystaniu danych spisowych, a więc pełnej rejestracji osób niepełnosprawnych, stanowi szczególnie korzystną sytuację dla podejmowania wtórnych analiz, zważywszy zwłaszcza zachowaną porównywalność wyników z lat 1978,1988 i 2002.
Niezależnie od pożytków, jakie materiały spisowe m ogą mieć dla historycz
nych badań porównawczych, rejestracja pełnej populacji w 2002 roku otwiera także nowe perspektywy dla przyszłych badań nad niepełnosprawnością. Doty
czy to głównie możliwości posłużenia się pełną i aktualną listą adresową gospo
darstw domowych z osobami niepełnosprawnymi dla odświeżenia ogólnopol
skiej próby reprezentacyjnej osób niepełnosprawnych oraz ułatwionego dobom do specjalistycznych badań empirycznych prób osób niepełnosprawnych według różnych kryteriów demograficznych i społeczno-ekonomicznych. Rozwijanie ta
kich ilościowych oraz jakościowych badań w latach między spisami powszech
O SO B Y N IE P E Ł N O SP R A W N E W S PISA C H P O W SZ E C H N Y C H W 1978, 1988 I 2002 R O K U 119
nymi jest niezbędne w celu stałego pogłębienia wiedzy o różnych psychospołecz
nych aspektach sytuacji osób niepełnosprawnych oraz ich społecznej integracji.
Same formularze spisu powszechnego nie dostarczają z założenia informacji, które mogłyby być wykorzystane dla takich analiz. Dane spisowe stanowią nato
miast istotny punkt wyjścia przy podejmowaniu pogłębionych badań nad niepeł
nosprawnością oraz punkt odniesienia dla weryfikacji ich wyników.
Literatura
Inwalidzi w Polsce w latach 1978 - 1988. 1991. Warszawa: Główny Urząd Sta
tystyczny.
Kotowska, Irena E. i Paweł Strzelecki. 2003. Inwalidztwo. W: Diagnoza społecz
na 2003. Warunki i ja kość życia Polaków. Janusz Czapiński i Tomasz Panek (red.). Warszawa: Wyższa Szkoła Psychologii i Zarządzania, s. 208-209.
Kostrubiec, Stanisława. 2001. Osoby niepełnosprawne na rynku pracy w 2000 roku. Warszawa: GUS.
Nowak, Lucyna. 2002. Osoby niepełnosprawne w polskich spisach powszech
nych. W: J. Sikorska (red.) Społeczne problem y osób niepełnosprawnych.
Warszawa: W ydawnictwo IFiS PAN, s. 15-20.
Ogonowska-M usiatowicz, Zofia i Mariusz Chmielewski. 2003. Osoby niepełno
sprawne oraz ich gospodarstwa domowe. Część I. Warszawa: GUS.
Ogonowska-M usiatowicz, Zofia i Joanna Sikorska. 2003. Osoby niepełnospraw
ne w narodowych spisach powszechnych. W: Raport 2002. Sytuacja demogra
ficzn a Polski. Warszawa: Rządowa Rada Ludnościowa (w druku).
Ostrowska, Antonina, Joanna Sikorska i Zbigniew Sufin. 1994. Sytuacja ludzi niepełnosprawnych w Polsce. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN.
Ostrowska, Antonina i Joanna Sikorska. 1996. Syndrom niepełnosprawności w Polsce. Bariery integracji. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN.
Ostrowska, Antonina, Joanna Sikorska i Barbara Gąciarz. 2001. Osoby niepełno
sprawne w Polsce w latach dziewięćdziesiątych, Warszawa: Instytut Spraw Publicznych.
Stan zdrowia ludności Polski w 1996 roku. 1997. Warszawa: GUS.
Zróżnicowanie warunków życia ludności w Polsce w 1997 roku. 1998. Warszawa:
GUS.
Zróżnicowanie warunków życia ludności w Polsce w 2001 roku. 2002. Warsza
wa: GUS.
120 JO A N N A S IK O R SK A
The Disabled in the Censuses 1978, 1988 and 2002
Summary
The article discusses the results of censuses conducted in 1978, 1988 and 2002 with respect to the disabled people in Poland. The aim of my analysis is to present the dynam
ics of disability as well as the changes in the diversification of that community as far as sex, age, place of residence, education, marital status, major source of income and final
ly, employment are concerned. The results of the analysis point to over twice as large rise in the number of disabled people in the past 25 years, rise in the scope of disability which correlates with old age, female sex, and residence in the country. Moreover, there are a significant socio-demographic diversification and stability of correlates of their disad
vantageous situation in comparison with “able” individuals. Finally, I am presenting the benefits stemming from comparative census data for verification of various hypotheses formulated in the basis of other kinds of research (a chance of secondary research) and any future studies of disability.
Key words: disability, the census criteria for identification of the disabled, scope of disability, intensity of disability, occupational activity and inactivity of the disabled, unemployment of the disabled.
